Sport żydowski i izraelski. Od najdawniejszych czasów
judaizm
i
sport
nie łączyły się ze sobą i nie za bardzo do siebie pasowały. Do dziś w wielu środowiskach rozpowszechniony jest stereotyp
Żyda
stroniącego od sportu, uprawiający co najwyżej grę w
szachy
. Miało to swoje źródło w III wieku p.n.e., kiedy to
Grecy
przejęli kontrolę nad ziemiami dzisiejszego
Izraela
. Przez to sport stał się dla Żydów obcym wymysłem. Dodatkowo, aby wziąć udział w greckich zawodach sportowych, należało najpierw złożyć ofiarę
Heraklesowi
, co już całkowicie wykluczało udział pobożnych Żydów.
W czasie panowania
rzymskiego
, sport wiązał się z okrucieństwem i przemocą w walkach
gladiatorów
. Niemniej jednak, król
Herod Wielki
zajął się budową stadionów w całym kraju (m.in. w
Cezarei
,
Tyberiadzie
i
Jerychu
) i zachęcał do uprawiania takich sportów, jak
boks
,
łucznictwo
, wyścigi rydwanów czy walki gladiatorów. Organizował nawet raz na 5 lat coś na kształt Palestyńskiej Olimpiady, wzorowanej na tych organizowanych w
Grecji
. To nie zmieniło jednak poglądów na sport i przez wiele wieków pozostawał on „hellenistycznym" złem. Taka opinia wciąż panuje wśród niektórych grup ultraortodoksyjnych Żydów.
Historia od średniowiecza
W
średniowieczu
, stosunek Żydów do sportu porównywać można do ich nastawienia do nie-żydowskiego świata. Pomimo tego, np. średniowieczny żydowski filozof,
Mosze Majmonides
(1135-1204), który był również znakomitym lekarzem, porównywał zdrowe ciało do domu dla również zdrowego umysłu i duszy.
Historyczne zapisy z Wieków Średnich, ukazują wzrost zainteresowania grami z użyciem piłki wśród Żydów, a także rabinicznych dyskusji o tym, czy takie "zabawy" dozwolone są w
Szabat
. Głos w tej sprawie zabierało wielu uczonych, zapis dotyczący tej kwestii pojawił się nawet w
Midraszu
. Według tego dzieła jednym z wielu przyczyn zniszczenia
Świątyni Jerozolimskiej
było to, że "w Tur Malka grali w piłkę w czasie
Szabatu
". Zezwalał na to
Moses Isserles
(ok. 1520-1572), który znalazł oponenta w osobie
Józefa Caro
(1488-1575).
Wiadomo także, że np.
Żydzi
z
Hiszpanii
byli gorącymi zwolennikami fechtunku. Część z nich, a także ich pobratymców w całej Europie tolerowało takie rodzaje aktywności fizycznej i intelektualnej jak
taniec
,
szachy
, piesze wędrówki, trenowanie sposobów samoobrony, zagadki logiczne (coś na kształt dzisiejszych
rebusów
), itp. W
1386
roku miały miejsce żydowskie zawody w niemieckim Wiesenfeld. W XV wieku podobne imprezy organizowane były w
Augsburgu
w
Niemczech
.
W tym samym stuleciu, festiwale organizowane były w
Rzymie
, tam również miały miejsce zawody sportowe, w którym mieli prawo brać Żydzi poniżej 20 roku życia (dla nich przeznaczony był jeden z dni trwania imprezy – wtorek). Żydzi zobowiązani byli dostarczać nagrody rzeczowe dla zwycięzców konkurencji, którymi przeważnie były ozdobne dywany. Wiadomo, że przedstawiciele "narodu wybranego" brali udział w tych zawodach w
1487
,
1502
i
1595
roku. Te festiwale sportowe organizowane były przez blisko 200 następnych lat, pomimo tego, że często
antysemicka
widownia przeszkadzała sportowcom.
Z
1443
roku pochodzi zapis o Żydzie, który posiadł zdolność wygrywania walk zapaśniczych "bez rozlewu krwi". Znana jest słynna historia XVI-wiecznego przechrzczonego Żyda o imieniu Ott, który był niepokonanym zapaśnikiem, a walki wygrywał w tak spektakularnym stylu, że dostał się na dwór księcia austriackiego, gdzie zajął się szkoleniem dworzan. Ott napisał książkę, w której po raz pierwszy oddzielił zapasy od szermierki. Jego styl został nazwany "Ottish Wrestling", co można tłumaczyć jako „Zapasy Ottyjskie”. Ta książka nie była jedyną żydowską publikacją sportową tamtych czasów. Andres Jud i Jacob Lignitzer napisali książkę o sztuce władania bronią białą, która cieszyła się całkiem sporą popularnością. W ogóle da się zauważyć zamiłowanie Żydów z tamtych czasów do fechtunku, co stało się jednym z głównych powodów wydania dekretu przez cesarza niemieckiego
Rudolfa II Habsburga
(1552-1612), który zabronił chrześcijańskim nauczycielom uczyć Żydów szermierki, a także urządzania zawodów w tej konkurencji pomiędzy chrześcijanami a Żydami.
Współczesność
Pierwszą oznaką nadejścia nowej ery w pierwszej połowie XX wieku było stwierdzenie
rabbiego Kooka
(1865-1935), który podkreślił znaczenie sportu. Zaprzeczył on temu, że ciało jest tylko sługą duszy. Według niego tylko zdrowe ciało może zapewnić zdrowie duszy. Na początku XX wieku do
Palestyny
przybywało coraz więcej żydowskich uchodźców, zwłaszcza
Aszkenazyjczyków
, pochodzących z krajów o bogatych, sportowych tradycjach. Na skutek tego zaczęły powstawać związki sportowe, takie jak np.
Maccabi
czy
Hapoel
.
Były one odpowiedzią na wystąpienie Maxa Nordaua (1849-1923) podczas Drugiego Kongresu Syjonistycznego w
1898
roku, kiedy to zachęcał on Żydów do odnowienia swojego zainteresowania sportem, w celu zrealizowania jego marzenia o „muskularnym
syjonizmie
”. Owocem tego było założenie w
1903
r. przez
Alfreda Flatowa
(1869-1942) pierwszej w Europie żydowskiej organizacji sportowej Jüdische Turnerschaft. Ten pionierski związek stał się pierwowzorem dla innych organizacji, takich jak powstałe później Maccabi i Hapoel.
Hapoel od
1928
r. raz na cztery lata organizuje Hapoel Games, a Maccabi od
1932
roku
Olimpiada Machabejską
.
Różnice między Maccabi a Hapoel
Daje się zauważyć różnice w upolitycznieniu obu związków.
Maccabi
, pomimo tego, że początkowo znajdowało się pod silnym wpływem
syjonistów
, to jednak dzisiaj pozostaje związkiem nie związanym bliżej z polityką.
Hapoel
natomiast pozostaje częścią
Histadrutu
, a większość jego działaczy jest członkami partii lewicowych. O zaangażowaniu Hapoelu w sprawy pozasportowe może świadczyć odpowiedź związku na doniesienia o
apartheidzie
w
RPA
. Z tego powodu reprezentanci tego kraju nie byli zapraszani na Hapoel Games od lat 60. do
1987
roku.
Hapoel, przynajmniej teoretycznie, koncentruje się bardziej na popularyzacji sportu w
Izraelu
, Maccabi – na reprezentowaniu kraju na arenie międzynarodowej.
Inne żydowskie kluby sportowe
Należy zaznaczyć, że żydowskie kluby sportowe (w tym i piłkarskie) nie mają swoich siedzib jedynie w
Izraelu
. Obecnie wiele klubów np. ze słowem „Maccabi” w nazwie istnieje również m.in. w
USA
i
Kanadzie
. Dawniej wiele klubów żydowskich istniało również w Europie (do największych należały: Hakoah
Wiedeń
, Bar Kochba
Berlin
, Ha-Gibor
Praga
, a także klub gimnastyczny Maccabi
Warszawa
).
W latach 20., drużyna piłkarska Hakoah
Wiedeń
, składająca się tylko z Żydów, rozegrała serię spotkań w
Palestynie
i
USA
. Podczas meczu w Stanach w
1926
r. na spotkanie przyszło aż 46 tys. widzów, co stało się rekordem frekwencji nie pobitym przez następne 40 lat. Wielu byłych piłkarzy Hakoah zasiliło potem drużyny z
Palestyny
i
USA
.
W
1929
roku klub piłkarski Hakoah All-Stars
Nowy Jork
, składający się wyłącznie z Żydów, zdobył amerykański Puchar Piłkarski, tzw. National Challenge Cup. To samo osiągnięcie powtórzyło Maccabi Club
Los Angeles
składające się w większości z izraelskich studentów. Drużyna ta zdobywała trofeum w
1973
,
1975
,
1977
i
1978
roku.
Przedstawiciele różnych dziedzin sportu
Pisząc ogólnie o sporcie wśród Żydów, nie da się nie wspomnieć o ogromnej ilości wspaniałych atletów będących Żydami lub mającymi takież korzenie, którzy na przestrzeni lat w wielu dyscyplinach stanowili spory odsetek medalistów. Sytuacja ta podobna jest nieco do sprawy odsetka Żydów wśród laureatów
Nagrody Nobla
. Wracając do szczególnie popularnej szermierki, według „Encyclopedia Judaica” z
1972
roku i „Encyclopedia of Jews in Sports” B. Postala i J. Silvera, do połowy lat 60. Żydzi zdobyli aż 34 z 71 medali mistrzowskich w tej dyscyplinie. Wśród nich należy wymienić tak znakomitych i znanych zawodników I zawodniczek jak: Jakow Rylski,
Mark Rakita
,
Mark Midler
oraz
Grigorij Kriss
(wszyscy w barwach
ZSRR
), Jenö Fuchs-Fekete,
Ilona
i Margit Elek (
Węgry
), Helene Mayer (
Niemcy
). Wymienieni wyżej to wielokrotni mistrzowie świata, Europy i w większości medaliści olimpijscy.
Emanuel Lasker, mistrz szachowy
Inną, „ulubioną” dyscypliną była
gimnastyka
, w której zasłużyli się m.in.:
Alfred
i Gustav Flatow (
Niemcy
), holenderski zespół ćwiczeń zespołowych z Elką de Levie na czele, Maria Gorochowskaja (
ZSRR
),
Agnes Klein-Keleti
(
Węgry
, późniejsza trenerka narodowej kadry gimnastyczek
Izraela
). Kolejną mocną dyscypliną było pływactwo:
Alfred Hajos
,
Eva Szekely
(
Węgry
),
Mark Spitz
(
USA
, o nim była mowa już wcześniej),
Lenny Krayzelburg
.
Żydzi mieli również swoich przedstawicieli w
lekkiej atletyce
: Lawrence Lon Myers (
USA
, biegacz na dystansach od 400 do 880 yardów),
Myer Prinstein
(
USA
, skok w dal),
Harold
i Sidney Abrahams (
Wielka Brytania
, sprinterzy), Maria Itkina, Wiera Krepkina (
ZSRR
, sprinterki),
Faina Melnik
(ZSRR, dyskobolka),
Irina
i
Tamara Press
(
ZSRR
, dyskobolki, kulomiotki).
Żydowscy sportowcy odgrywali również znaczne role w takich sportach jak:
tenis stołowy
(
Victor „Viki” Barna
,
Węgry
),
baseballu
(Barney Dreyfuss, Lipman Pike, Henry Greenberg, wszyscy
USA
) i
boksie
(Benny Leonard, Barney Ross,
USA
) oraz
szachach
(
Wilhelm Steinitz
-
Austro-Węgry
,
Emanuel Lasker
,
Niemcy
).
Reprezentanci Polski
Przed wojną głośno było o światowej sławy szachistach reprezentujących Polskę:
Mieczysławie Najdorfie
,
Dawidzie Przepiórce
,
Akibie Rubinsteinie
i
Ksawerym Sawielijowi Tartakowerze
.
Najsłynniejszą polską sportsmenką żydowską jest
Irena Kirszenstein-Szewińska
, niesamowita sprinterka, wielokrotna medalistka olimpijska i mistrzyni świata (jest ona najbardziej utytułowanym polskim sportowcem, a przez wiele lat była także prezesem
Polskiego Związku Lekkiej Atletyki
).
Piłka nożna
W reprezentacjach piłkarskich krajów z całego świata przed
1948
rokiem, grało często z sukcesami, wielu Żydów lub graczy o żydowskich korzeniach. Niektórym z nich udało się nawet zdobywać medale olimpijskie.
Na początku XX wieku karierę w Skandynawii robiło dwóch piłkarzy żydowskiego pochodzenia, Neils i
Harald Bohr
z
Danii
. Temu drugiemu udało się nawet zdobyć srebro na pierwszych zawodach piłkarskich organizowanych podczas olimpiady. Śladami Haralda Bohra poszli: Sandor Geller (
Węgry
) w
1952
roku – złoto, Boris Razinsky (
ZSRR
) w
1956
roku – złoto oraz Arpad Orban (
Węgry
) w
1964
roku – również złoto. Sukcesy trenerskie w latach 50. i 60. odnosił Bela Guttmann (1900-1981), były piłkarz MTK
Budapeszt
.
Innymi znanymi postaciami byli bracia Meisels, Hugo i Willy (1895-1968), szczególnie popularni w austriackim środowisku piłkarskim. Willy był bramkarzem w reprezentacji
Austrii
, a później cenionym dziennikarzem sportowym, natomiast Hugo współtwórcą Pucharu Świata w
1927
roku i prezesem Austriackiego Związku Piłki Nożnej w latach 30. Szczególnie wielu zawodników, trenerów i działaczy, takich jak np.
Alfred Hajos (Guttmann)
, który był również świetnym pływakiem, uczestnikiem igrzysk olimpijskich.
W
Wielkiej Brytanii
, Mark Lazarus był pierwszym Żydem, który grał w finale pucharu
Anglii
w
1967
roku. W
ZSRR
,
Michaił Romm
był jednym z twórców tamtejszego związku piłkarskiego w latach 20., a Michaił Loshinsky grał w reprezentacji Kraju Rad na krótko przed wybuchem II wojny światowej. W
USA
pionierem był Nathan Agar (1887 – 1978), który popularyzował futbol w okolicach
Nowego Jorku
w
1904
roku, jak również był współtwórcą Amerykańskiego Związku Piłki Nożnej założonego w
1913
roku. Światową gwiazdą piłki nożnej był
Johan Neeskens
, gracz
Ajaxu Amsterdam
, z którym zdobywał
Puchar Europy
w latach 1971-73, był także finalistą Mistrzostw Świata w
1974
i
1978
roku.
Bardzo duży wpływ na amerykańską piłkę nożną mieli Amerykanie o żydowskich korzeniach. Bramkarz Shep Messing był członkiem reprezentacji olimpijskiej
USA
w
1972
roku, a także mistrzem
USA
w barwach Cosmosu
Nowy Jork
. Inni bramkarze, Arnold Mausser z
Tampa
Bay Rowdies i Alan Mayer z
San Diego
Sockers uhonorowani zostali tytułami Amerykańskiego Gracza Roku odpowiednio w latach
1976
i
1978
. W
1990
roku prawnik Alan Rothenberg, został wybrany na prezesa Amerykańskiego Związku Piłki Nożnej. Wcześniej był on komisarzem piłkarskim na
Igrzyskach Olimpijskich
w
1984
roku.
W
1990
roku
Henry Kissinger
, były sekretarz stanu, został wiceprezesem komitetu organizacyjnego Mistrzostw Świata ’94 w Piłce Nożnej, które odbyły się w
USA
. Yair Allnut był członkiem reprezentacji
USA
na
Igrzyska Olimpijskie
w
USA
w
1994
roku, a także złotym medalistą z Igrzysk Panamerykańskich w
1991
roku. Również
Jeff Agoos
reprezentował Stany Zjednoczone w
1991
i
1992
roku, a Debbi Belkin, członkini reprezentacji piłkarskiej kobiet, zdobyła złoty medal na pierwszych Mistrzostwach Świata Kobiet w Piłce Nożnej zorganizowanych w
Chinach
w
1991
roku.
Zobacz też