Język praindoeuropejski –
prajęzyk
, czyli wspólny przodek
języków indoeuropejskich
, niezaświadczony bezpośrednio, ale częściowo zrekonstruowany za pomocą
metody porównawczej
. Istnieje szereg różnych hipotez na temat datowania i lokalizacji języka praindoeuropejskiego. Najdawniejsze języki indoeuropejskie – już znacznie zróżnicowane – znane są z pierwszej połowy II tysiąclecia p.n.e., a dane pośrednie wskazują, że rozpad wspólnoty indoeuropejskiej musiał nastąpić najpóźniej około 3000 p.n.e. Z kolei analiza odziedziczonego słownictwa pozwala przypuszczać, że społeczeństwo praindoeuropejskie istniało w okresie
neolitu
(przed upowszechnieniem się wytopu i obróbki metali) i że składało się z ludności rolniczo-pasterskiej.
Najczęściej przyjmowana hipoteza
Mariji Gimbutas
lokalizuje Indoeuropejczyków na obszarze stepów
Ukrainy
i południowej
Rosji
, utożsamiając ich z ludnością kultury grobów jamowych (zob.
teoria kurhanowa
). Ekspansja Indoeuropejczyków na terenie
Europy
wiązałaby się według tej koncepcji z najazdami ludów pasterskich z obszaru stepów czarnomorskich, twórców późnoneolitycznych kultur
amfor kulistych
i
ceramiki sznurowej
. Najnowsze badania archeologiczne kwestionują jednak wschodnie pochodzenie europejskich kultur późnego
neolitu
.
Według alternatywnej koncepcji ludy indoeuropejskie wywodzą się z dorzecza środkowego
Dunaju
, gdzie w połowie VI tysiąclecia p.n.e. ukształtowała się
kultura ceramiki wstęgowej
, która w ciągu następnych stuleci skolonizowała środkową i północną Europę.
Według jeszcze innej teorii, Indoeuropejczycy mieliby pochodzić z Półwyspu Bałkańskiego, dokąd ich przodkowie przywędrować mieli z obszarów Anatolii - jest to tak zwana hipoteza anatolijska, zaproponowana przez
Colina Renfrewa
.
Wysuwane teorie na temat
praojczyzny
Indoeuropejczyków w
Azji Mniejszej
, północnej Europie czy
Indiach
nie tłumaczą dobrze historycznego rozprzestrzeniania się ludów indoeuropejskich ani ich związków z konkretnymi kulturami archeologicznymi.
Należy podkreślić, że termin Indoeuropejczycy oznacza tu wspólnotę językową. Nie trzeba wiązać go jednoznacznie z określoną kulturą ani tym bardziej z określonymi cechami genetycznymi (
rasą
). Ludy indoeuropejskie zapewne często wchłaniały różne populacje nieindoeuropejskie, przejmując elementy ich kultury. Do ok. 1000 p.n.e. rozmaite ludy indoeuropejskie skolonizowały prawie całą Europę i znaczne obszary Azji (Azja Mniejsza, Azja Środkowa, część Indii).
Czas i obszar użytkowania
Podstawa wspólnego słownictwa języków indoeuropejskich sugeruje brak rozpadu języka-przodka w okresie nie wcześniejszym niż 3400 r. p.n.e. Wspólnym słowem w wielu językach indoeuropejskich jest koło (niem. Rad). Na ten okres archeolodzy przypuszczają pierwsze użycie koła w obszarze języka. Stopień różnicowania się słów pomników od drugiego stulecia p.n.e. pozwolił badaczom wykazać, iż punkt rozpadu prajęzyka przypadający na okres ok. 3000 r. p.n.e. nie jest zbyt przekonujący[1]. Przy przestrzennym jak i czasowym umiejscowieniu tego języka mamy do czynienia z różnymi spekulacjami, które dobrze przedstawione mogą być przyjęte jako równie prawdopodobne[2]. Także wiele innych obszarów było proponowanych w przeszłości jak i obecnie.
Cechy wspólne języków indoeuropejskich
Ponieważ język praindoeuropejski nie zachował się w żadnych bezpośrednich przekazach, wszystkie jego słowa oraz dźwięki zostały odtworzone w oparciu o
metodę porównawczą
. Fakt występowania regularnych
rdzeni
w słowach wielu dzisiejszych języków indoeuropejskich pozwala odtworzyć pierwotne brzmienie danego wyrazu w prajęzyku. Badanie zaświadczonych wczesnych form języków pozwala na jeszcze dokładniejszą rekonstrukcję. Duże znaczenie mają także struktury gramatyczne języków, przede wszystkim w swojej najstarszej zaświadczonej postaci. W pierwszej połowie dziewiętnastego wieku badacze
Franz Bopp
i
Jakub Grimm
dokładnie objaśnili kwestię wspólnego pochodzenia języków indoeuropejskich, a
August Schleicher
dokonał w 1861 roku pierwszej próby rekonstrukcji języka praindoeuropejskiego. Od tego czasu na podstawie nowych odkryć i analiz rekonstrukcja ta jest ciągle modyfikowana.
Zrekonstruowane formy oznacza się za
Augustem Schleicherem
gwiazdką: *wódr̥ (woda), *k̑wō (pies), *tréyes (trzy). Poniższa tabelka służy prostej ilustracji podobieństwa języków indoeuropejskich. Zestawiono w niej nazwy liczb od 1 do 10 oraz 20 i 100 w różnych językach oraz ich praindoeuropejską rekonstrukcję[3]. Sposób zapisu zrekonstruowanych wyrazów został wyjaśniony poniżej.
|
grecki
|
wedyjski
|
kurdyjski
|
łacina
|
walijski
|
gocki
|
litewski
|
serbski
| Praindoeuropejski |
---|
1 | heīs (< *hens < *sems) | eka | yak | ūnus (por.semel) | un | ains | vienas | jedan | *oyno-, oyko-, sem- |
---|
2 | duō | dvā | du | dúō | dau | twai | du | dva | *duwóh₁ |
---|
3 | treīs | trayas | Se | trēs | tri | þreis | trys | tri | *tréyes |
---|
4 | téttares | catvāras | cwar | quattuor | pedwar | fidwor | keturi | četiri | *kʷetwóres |
---|
5 | pénte | pañca | penc | quinque | pump | fimf | penki | pet | *pénkʷe |
---|
6 | héks | ṣāt | seṣ | sex | chwech | saihs | šeši | šest | *swék̑s |
---|
7 | heptá | sapta | havt | septem | saith | sibun | septyni | sedam | *septḿ̥ |
---|
8 | oktō | aṣṭā | haṣt | octo | wyth | ahtau | aštuoni | osam | *ok̑tō |
---|
9 | ennéa | nava | no | novem | naw | niun | devyni | devet | *néwn |
---|
10 | déka | daśa | da | decem | deg | taihun | dešimt | deset | *dék̑m̥ |
---|
20 | wikati (
dorycki
) | vimśati | bist / vist | viginti | ugeint (średniowalijski) | | dvidešimt | dvadeset | *wīk̑mtī |
---|
100 | hekatón | śatam | sat | centum | cant | hund | šimtas | sto | *k̑m̥tóm |
---|
Zarówno wyrazy, jak i struktury gramatyczne języków indoeuropejskich wykazują tak dużo cech wspólnych, że można domniemywać wspólne pochodzenie tych języków. Alternatywny model
ligi językowej
, tj. grupy pierwotnie niezależnych języków, które upodobniły się do siebie przez wzajemne oddziaływanie, jest w obliczu tych zaobserwowanych cech wykluczany przez specjalistów[4].
Podobnie błędne byłoby wyobrażanie sobie języka praindoeuropejskiego jako niezróżnicowanego i używanego w takiej właśnie, zrekonstruowanej formie. Po pierwsze należy liczyć się z istnieniem elementów języka, które nie pozostawiły po sobie śladu w językach pochodnych i nie można ich z tego względu odtworzyć. Ponadto rekonstrukcja obejmuje rozciągnięte w przestrzeni
kontinuum dialektów
i przedział czasu rzędu kilku stuleci.
Grupy językowe i ich najstarsze przekazy
Z
kontinuum
języka praindoeuropejskiego wykształciły się w różnych okresach poszczególne rodziny dialektów. Ich izolacja językowa znajduje odzwierciedlenie w ich słownictwie,
morfologii
i
fonologii
. Rekonstrukcja prajęzyka opiera się na zabytkach językowych poszczególnych grup. Oczywiście zainteresowanie uczonych budzą w tym kontekście zwłaszcza najwcześniejsze zabytki.
Tabela przedstawia przegląd grup językowych wywodzących się z języka praindoeuropejskiego w ujęciu istotnym dla rekonstrukcji prajęzyka. Więcej informacji na temat danych grup czy języków można uzyskać w osobnych artykułach, do których prowadzą linki w tabeli.
Grupa językowa | Najstarsze przekazy | Późniejsze ważne przekazy | Wczesny obszar występowania | Ważne aspekty dla rekonstrukcji |
---|
Języki anatolijskie
|
Starohetyckie
tabliczki z zapiskami pismem klinowym z
XVI wiek p.n.e.
| | Azjatycka część dzisiejszej Turcji. | - Częściowo bezpośrednio otrzymane spółgłoski krtaniowe.
- Wyraźne różnice gramatyczne w stosunku do innych języków, uznawane przez niektórych za zachowane archaiczne struktury, przez innych za innowacje.
|
---|
Język grecki
| Tabliczki z
pismem linearnym B
z
II tysiąclecia p.n.e.
, dokumentujące
grekę mykeńską
w krótkich tekstach administracyjnych w rodzaju spisów. | | Grecja, zachodnia część Azji Mniejszej, południowe Włochy, basen Morza Śródziemnego | - System czasownika, wyróżniający
czas
,
tryb
i
aspekt
.
- Trzy różne wokaliczne refleksy spółgłosek krtaniowych
-
Przegłos
|
---|
Języki indoaryjskie
|
Rigweda
powstała w
Indiach
przypuszczalnie pod koniec II tysiąclecia p.n.e. Wyłącznie ustny przekaz tekstów
wedyjskich
aż do II tysiąclecia po Chrystusie, jednak stan językowy dobrze zachowany ze względu na wysoki religijny priorytet niezafałszowanego przekazu brzmienia wyrazów. | -
Sanskryt
powstał z dialektu staroindyjskiego, spokrewnionego z językiem wedyjskim.
- Ustandaryzowany gramatycznie przez
Pāṇiniego
w V albo IV wieku p.n.e., jednak wciąż nie zapisany.
- Najstarsze pisemne przekazy:
średnioindyjskie
pisma
Aśoki
(III wiek p.n.e.)
- Sanskryt w formie ustalonej przez Pāṇiniego jest do dziś językiem edukacji i literatury.
| Północne Indie | - Przed pierwszą rekonstrukcją Schleichera sanskryt używany był w badaniach za przybliżony model prajęzyka.
- Dźwięczne przydechowe spółgłoski zwarte,
- Fleksja rzeczownika,
- Klasy akcentu i przegłosu,
- Rdzenie wyrazowe
|
---|
Języki irańskie
|
Język awestyjski
, język tekstów religijnych zaratusztrianizmu, którego początki datuje się na X wiek p.n.e. Teksty te były przekazywane ustnie, a w pierwszym tysiącleciu naszej ery zostały utrwalone na piśmie. | -
Język staroperski
z czasów
Dariusza I
i jego następców od połowy V wieku p.n.e. zachował się w kilku nielicznych inskrypcjach we własnym rozwiniętym do tego celu (mimo to jednak słabo przystosowanym do oddawania języka) systemie pisma - staroperskim
piśmie klinowym
.
| Współczesny
Iran
,
Afganistan
,
Tadżykistan
i
Kurdystan
| - Mniejszy
korpus
, a przez to mniejsze znaczenie dla rekonstrukcji niż w przypadku spokrewnionego języka wedyjskiego.
- Awestyjskie dokumenty języka służą potwierdzeniu i poprawie form wedyjskich.
|
---|
Języki italskie
|
Języki italskie
: Najstarsze zabytki języków italskich z VI wieku p.n.e.:
język oskijski
,
język umbryjski
,
język faliskijski
itd. | | Większa część obszaru dzisiejszych
Włoch
. | - Duży korpus dostarcza wiele materiału na temat rdzeni wyrazowych i morfologii.
- Szeroka innowacyjność w zakresie składni pozwala tylko na pośrednie wnioskowanie o prajęzyku.
|
---|
Języki celtyckie
| Krótkie teksty zachowały się z okresu od
II wieku p.n.e.
. |
Irlandzko
- i
walijskojęzyczna
literatura średniowiecza, na przykład
cykl ulsterski
,
Mabinogion
| Cała Europa, od Półwyspu Iberyjskiego po Azję Mniejszą, od Wysp Brytyjskich do północnych Włoch, zob.
Celtowie
. | - Odkrycie i dowód, że języki celtyckie w ogóle zaliczają się do języków indoeuropejskich jest wczesnym osiągnięciem indoeuropeistyki.
|
---|
Języki germańskie
| Po nazwach i krótkich tekstach runicznych od
I wieku p.n.e.
przekład Biblii
Wufili
na
język gocki
jest najstarszym większym germańskim zabytkiem językowym. Pewna liczba bardzo starych słów germańskich zachowała się także w zapożyczeniach do
języka fińskiego
. | Teksty
staro-wysoko-niemieckie
,
staroangielskie
,
staronordyckie
i
starosaskie
z drugiej połowy I tysiąclecia n.e. | Na skutek wędrówki ludów w całej Europie i Afryce Północnej. Gockie pozostałości językowe zaświadczone na
Krymie
jeszcze w XVI wieku n.e. | - Języki germańskie były tradycyjnie wśród języków indoeuropejskich silnie badaną rodziną językową.
-
Prawo Vernera
pozwala na pośrednie wnioski na temat praindoeuropejskiego akcentu wyrazowego.
|
---|
Język ormiański
| Najstarsze przekazy pojawiają się wraz z wynalezieniem
alfabetu ormiańskiego
w
406
roku n.e. | |
Armenia
| - Wspólne cechy z językiem greckim, językami indoirańskimi i językiem frygijskim, szczególnie
augment
.
|
---|
Języki tocharskie
| W obydwu językach tocharskich zachowały się głównie buddyjskie teksty w piśmie
brahmi
z okresu od VI do VIII wieku n.e. | | W dzisiejszym Ujgurskim Regionie Autonomicznym
Sinciang
na północno-zachodnim skraju Chin. | |
---|
Języki słowiańskie
i
bałtyckie
| Najstarszym zaświadczonym językiem słowiańskim jest
język staro-cerkiewno-słowiański
z drugiej połowy IX wieku. Języki bałtyckie zaświadczone są dopiero od XIV wieku.
Hipoteza bałtosłowiańska
, głosząca, że języki słowiańskie i bałtyckie mają wspólny poindoeuropejski rodowód, jest szeroko akceptowana, nieliczni badacze wciąż ją jednak odrzucają. | | | - Szczególnie konserwatywna morfologia.
|
---|
Język albański
| Najstarsze zachowane teskty albańskie pochodzą z XV wieku. Brak zgody wśród badaczy co do związków z
językiem iliryjskim
. | | Współczesna
Albania
i obszary przyległe. | - Z wyjątkiem około 200 słów cały leksykon został zapożyczony z innych języków[5].
|
---|
Inskrypcja oskijska z V w. p.n.e. Bruties esum; Jestem [należę do] Brutusa?
Ponadto istnieje kilka starach, zachowanych tylko w niewielkim stopniu pojedynczych języków, które nie dają się (zwykle z powodu niedostatecznej ilości materiału) przyporządkować do żadnej ze znanych rodzin, na przykład używany w połowie I tysiąclecia p.n.e. zachowany w inskrypcjach w piśmie greckim
język frygijski
, a później także
tracki
i
macedoński
,
iliryjski
,
wenetyjski
i luzytański.
Charakterystyka języka praindoeuropejskiego
-
samogłoski krótkie
a, e, o, i, u
-
samogłoski długie
a:, e:, o:
-
dyftongi
ai, au, a:i, a:u, ei, eu, e:i, e:u, oi, ou, o:i, o:u
Wyrazy praindoeuropejskie miały na ogół następującą budowę: rdzeń + przyrostki słowotwórcze + końcówka fleksyjna. Rdzeniem nazywamy główny
morfem
wyrazu, który można rozszerzać za pomocą przyrostków, tworząc
tematy
o pokrewnym ale różnym znaczeniu (granice między morfemami oznaczam poniżej za pomocą łącznika: "-"). Temat wraz końcówką fleksyjną (tworzącą formy koniugacyjne i deklinacyjne) stanowi w pełni samodzielny wyraz. Prawdziwe przedrostki były w praindoeuropejskim bardzo rzadkie (z wyjątkiem *n- tworzącego wyrazy zaprzeczone), natomiast wiele było złożeń (wyrazów zawierających dwa rdzenie), a w różnych funkcjach gramatycznych używano tzw. reduplikacji, czyli częściowego powtórzenia pierwszej sylaby (np. *bhi-bher- od rdzenia *bher- 'nosić').
Większość rdzeni praindoeuropejskich składała się z dwu spółgłosek (lub grup spółgłosek), między którymi pojawiała się samogłoska lub
dyftong
. Charakterystyczną cechą gramatyki indoeuropejskiej jest wymiana samogłosek (tzw.
ablaut
) w morfemach słowotwórczych (rdzeniach i przyrostkach). W zależności od budowy wyrazu i jego formy gramatycznej ten sam rdzeń lub przyrostek mógł zawierać *e, *o – tzw. stopień pełny (czasem także ich długie odpowiedniki *e: lub *o: – stopień wzdłużony) lub tracić samogłoskę – stopień zaniku.
Odpowiednie warianty morfemu nazywamy "stopniami" (stopień e lub pełny, stopień o lub wzdłużony, stopień zero lub zredukowany lub zaniku). Na przykład rdzeń *sed- o znaczeniu 'siedzieć' mógł mieć warianty *sod- i *sd-, występujące w wyrazach pochodnych (możliwe były też stopnie wzdłużone, np. *se:d-). W rdzeniach zawierających spółgłoski nosowe i płynne lub
dyftongi
poszczególne stopnie wyglądały jak w następujących przykładach:
- leikw-, *loikw-, *likw- 'porzucać'
- leuk-, *louk-, *luk- 'świecić'
- swep-, *swop-, *sup- 'spać'
- ters-, *tors-, *trs- (stopień zero z sylabicznym *r) 'trząść się'
- bhendh-, *bhondh-, *bhndh- (z sylabicznym *n) 'wiązać'
Na przykład od rdzenia *derḱ- 'spostrzegać' można utworzyć czasowniki pochodne o następujących tematach, np.:
- derḱ-e-
- di-drḱ-sḱe-
- de-dorḱ-
(z użyciem różnych stopni rdzenia, różnych przyrostków, reduplikacji itp.)
Możliwa jest tylko niecałkowita rekonstrukcja zaimków oraz różnych ich form.
Czasownik indoeuropejski był odmieniany przez liczby, osoby, aspekt, czasy, strony. Dodatkowo dawało się poprzez mniej lub bardziej produktywne postępowanie, które (najczęściej poprzez użycie właściwych sufiksów) umożliwiało łatwe tworzenie nowych czasowników (przykładowo kausativ, desiderativ). Inne sufiksy przekształcały istniejące już rzeczowniki, czy przymiotniki w czasowniki (denominativum) lub odwrotnie przymiotniki, czy rzeczowniki w czasowniki (
imiesłów
, gerundivum,
rzeczownik odsłowny
itd.).
Przypuszczało się, że w formie poprzedzającej języki indoeuropejskie sufiksy dla czasów, aspektu, rodzaju czynności etc. mogły być ze sobą łączone w sposób dowolny, tak że nie można by było rozdzielić słowotwórstwa, i fleksji. Rozwinął się z tego "klasyczny" indoeuropejski system werbalny, który w swym pełnym wyrazie został utrwalony przede wszystkim w grece i językach indoirańskich. W niektórych językach późniejszych (np. w łacinie, usunięte już w językach germańskich) można odnaleźć późniejsze przykłady budowy tego systemu. W przypadku języka hetyckiego zakłada się że "klasyczny system" rozwinął się dopiero po rozłamie języka. Liczba i osoba odpowiada temu, co znane jest ze współczesnych języków indoeuropejskich, przy czym dochodzi do tego jeszcze
liczba podwójna
.
Najważniejszą kategorią czasowników indoeuropejskich nie jest czas gramatyczny (jako opis przedziału czasu, w którym odbywała się dana czynność wyrażana przez czasownik), tylko ich aspekt. Aspekt określa nam rezultat podejmowanej czynności, wskazuje czy została ona wykonana do końca. Koncentruje się przy tym na wyniku opisywanych działań, a przy tym pośrednio na czasie ich wykonywania.
Trzem aspektom w językach indoeuropejskich odpowiadają trzy grupy form czasu teraźniejszego, aorystu oraz perfektu (opis przez czas powinien zostać tu pominięty). Perfekt zajmuje tu jednak szczególną pozycję.
Przypuszcza się, że we wcześniejszych fazach rozwoju języka istniały dwa rodzaje czasownika (względnie właściwie dwa różne rodzaje słów): czasowniki wyrażające czynność (niedokonane) i wyrażające stan (dokonane). Czasowniki niedokonane opisywały zdarzenia i działania, natomiast czasowniki dokonane długoterminowe stany. Istnieją spekulacje, które sugerują związek czasowników niedokonanych z rzeczownikami wyrażającymi materię ożywioną, a czasowników dokonanych z nieożywioną. Czasowniki dokonane wyrażają się np. w języku niemieckim pośrednio w czasie
Perfekt
, w polskim natomiast dzięki
leksykalizacji
tej kategorii gramatycznej aspekt zawarty jest w znaczeniu danego słowa, z kolei czasowniki niedokonane występują ogólnie w czasie teraźniejszym i formie aorystu.
W języku hetyckim rozwinęło się rozdwojenie na dwie klasy koniugacyjne (mi-koniugacja i hhi-koniugacja, ze względu na semantyczne rozróżnienie czasowników opisujących czynność i opisujących stan). Jednakże w głównym nurcie rozwoju języków indoeuropejskich pozostała jedna statywna koniugacja, w której zintegrował się system wszystkich czasowników, przy którym w ten sposób stan okazuje się tożsamy z rezultatem działania.
Morfologicznie aspekt wyrażany jest przez budowanie oddzielnych tematów dla czasu teraźniejszego, aorystu i perfektu z rdzeni słów. Na postępowanie w tworzeniu składają się różne kombinacje stopni przegłosu, reduplikacja oraz specjalne sufiksy. Perfekt wyróżnia się przez oddzielone od końcówki zdanie.
Czas/Tryb
W obrębie jednej grupy aspektu (nie wykształconej w pełni w czasie Perfekt) wyróżnia się pięć czasów/trybów: Teraźniejszość, (nieobecna w grupie aorystu z logicznego powodu, ponieważ teraźniejszy przebieg nie jest jeszcze zakończony), przeszłość, tryb przypuszczający (który opisuje przyszłość lub zamiar), tryb życzący (
optativus
), tryb rozkazujący (rozkaz, nie występuje w pierwszej osobie l. poj.).
Do oznaczenia służyły
- końcówki:
- tak samo nazywane pierwotne lub Hic-et-nunc-końcówki dla teraźniejszości i trybu przypuszczającego,
- wtórne końcówki dla przeszłości i trybu życzącego,
- specjalna końcówka dla trybu rozkazującego;
- augment dla oddania przeszłości (rozpatrywany jako regionalna osobliwość),
- specjalne sufiksy:
- *e/*o (głoska tematowa) dla trybu przypuszczającego,
- *yeh₁/*ih₁ dla trybu życzącego.
Rolę nieobecnego aorystu w teraźniejszości pełnił Injunktiv, czyli pozbawiony augmentu aoryst, który prawdopodobnie służył bezczasowemu opisowi działań. Wprawdzie miał on wtórną, a nie pierwotną końcówkę, nie do końca więc pasuje na wolne miejsce aorystu w teraźniejszości.
Strona czasownika
Z współczesnych języków indoeuropejskich znamy stronę czynną i bierną czasownika, które w poszczególnych gałęziach języków zostały zbudowane niezależnie. Strona bierna nie istniała w prajęzyku. Mimo tego istniał sposób na jej wyrażenie za pomocą specjalnej konstrukcji tzw.
strony medialnej
. Podmiot zdania stawał się dodatkowo bezpośrednio albo pośrednio jego dopełnieniem.
Schemat odmiany końcówek
W systemie czasu teraźniejszego (grupa czasowników dokonanych) rozróżnia się dwie podstawowe koniugacje ze względu na typ czasownika, mianowicie tematyczne i nietematyczne. Przy pierwszych rdzeń zakończony jest na charakterystyczną głoskę, zwaną głoską tematową, która przy końcu zanika. Głoska tematowa albo to *e, albo *o i wprawdzie w następującym rozkładzie: 1.L.p., 1.L.pw., 1.L.mn. i 3 L.mn. występuje jako *o, które u pozostałych osób zmienia się w *e.
| Strona czynna | Strona medialna |
---|
Liczba | Osoba | pierwotnie | wtórnie | pierwotnie | wtórnie |
---|
pojedyncza | 1. | -h₂ (them.), -mi (athem.) | -m | -h₂or (-ar) | -h₂o (-a) |
---|
2. | -si | -s | -th₂or | -th₂o |
---|
3. | -ti | -t | -(t)or | -(t)o |
---|
podwójna | 1. | -wos | -we | (-wosdʰh₂) | (-wedʰh₂) |
---|
2. | -th₁es | -tom | (-teh₁) | (-htoh₁) |
---|
3. | -tes | -tām | (-teh) | (-hteh) |
---|
mnoga | 1. | -mos | -me | -mosdʰh₂ | -medʰh₂ |
---|
2. | -te | -te | -dʰwo | -dʰwo |
---|
3. | -nti | -nt, -(ē)r | -ntor, (-(ē)ror) | -nto, -(ē)ro |
---|
Końcówki zawarte w klamrach mają charakter bardzo spekulacyjny.
Dla trybu rozkazującego udało się zrekonstruować końcówki tylko dla liczby pojedynczej strony czynnej. Końcówką dla drugiej osoby liczny pojedynczej trybu rozkazującego dla czasowników tematycznych jest *-e, a dla nietematycznych *-dʰi. W trzeciej osobie występuje końcówka *-tōd.
Końcówki czasu Perfekt charakterystyczne są tylko dla strony czynnej. Wyglądają one następująco:
1. L.poj. | -h₂e |
---|
2. L.poj. | -th₂e |
---|
3. L.poj. | -e |
---|
1. L.mn.. | -me |
---|
2. L.mn. | -e |
---|
3. L.mn. | -(ē)r |
---|
Augment
W języku greckim, indoirańskim, frygijskim i armeńskim dla oddania przeszłości występuje specjalny prefiks zwany augmentem. Dla porównania gr. ἔ-φερε (é-phere) on niósł (czas przeszły), wedyjskie á-bharat lub w armeńskim forma aorystu e-ber on niósł (w pierwszej osobie liczby pojedynczej ale: beri bez augmentu). W innych językach, jak łacina czy języki germańskie, brakuje augmentu. Prócz tego użycie augmentu w starych językach indoirańskich, jak i w grece homeryckiej nie było obligatoryjne (te nieaugmentowe formy wyrażania przeszłości są określane jako Injunktiv).
Dla języka praindoeuropejskiego Meier-Brügger wprowadza przysłówek *(h₁)é wtedy, jako fakultatywny przed mogącymi stać w przeszłości zgodnymi dlań formami czasownika. Wyżej przytoczone przykłady greckie ἔ-φερε i wedyjskie á-bharat są u Meiera-Brüggera niniejszym zrekonstruowane jako *h₁é bʰeret.
Budowa rdzenia
Czas teraźniejszy
Istnieje wiele sposobów tworzenia rdzeni czasowników w czasie teraźniejszym w językach indoeuropejskich. Należy tu zatem wspomnieć tylko te najważniejsze:
- * poprzez użycie
sufiksu
*- ye-/yo- *: końcówka dająca w rezultacie rdzeń tematyczny, okazuje się mieć prawdopodobnie znaczenie jako najproduktywniejsza w językach indoeuropejskich. Kiedy mamy do czynienia z czasownikami nieprzechodnimi, rdzeń znajduje się w poziomie zerowym. Lub kiedy dotyczy to czasowników przechodnich, nabierają znaczenia w całości pełne klasy. Sufiks ten także często używany jest do budowania denominativum.
- *-e(h₂)ye-/yo-: Obie końcówki mogą być wariantami powyższych. Rdzeń jest zazwyczaj w poziomie O i znaczenie albo kausativem i iteracyjny
- *- Ske/sko-: Ten przyrostek tematyczny podłączony do zerowego poziomu rdzenia i daje w rezultacie pochodne
iteracyjnego
znaczenia. Przykładowo łaciński Inchoativ, który w połączeniu z -sc określa swego rodzaju specyficzne działanie, powraca do tej konstrukcji, jak również Iterativa w połączeniu z ske w grece.
- *-h₁s(y)e/h₁(y)o-: Ten przyrostek występuje w zreduplikowanym rdzeniu (np. *dʰedʰh₁- od *dʰeh₁-) lub poziomie *e i ma znaczenie desiderativu. Jest pierwowzorem niektórych indoeuropejskich konstrukcji czasu przyszłego, np. w grece.
- "Nasalpräsens": W zerowym poziomie rdzenia infiks *- ne- dodaje się przed ostatnią spółgłoską. Wykazany rdzeń był pierwotnie atematyczny, ale zostało to stematyzowane w językach potomnych na różne sposoby. Nasalpräsens występuje jeszcze w łacinie (vincere -
perfectum
od vici).
Języki indoeuropejskie prezentują różne sposoby budowy aorystu, jednakże definitywnie prajęzykowi należy przypisać budowę z cząstką *-s- (dla porównania σ-aoryst w
języku greckim
lub s-perfectum w
łacinie
), która bezpośrednio występuje przy rdzeniu, na którym występuje wtórność bez głoski tematycznej. Sporną kwestią wydaje się odnalezione podczas badań
języków tocharskich
i
hetyckich
, czy s-
sufiks
występował pierwotnie we wszystkich osobach, czy tylko w 3 osobie
liczby pojedynczej
. Istnienie
augmentu
jest tutaj także kwestią sporną.
Forma perfectum składa się przeważnie z podwojonego rdzenia. Samogłoską zduplikowanej sylaby jest zawsze *e, rdzeń występuje w stronie czynnej liczby pojedynczej w poziomie -o, lub w przeciwnym razie w poziomie zerowym. W
łacinie
przetrwała resztka tak tworzonego przez reduplikację
perfectum
, np. dare (dawać), perfectum dedi, cadere (upadać), cecidi. Wyjątek w braku reduplikacji odgrywa rolę w bardzo starej konstrukcji *woydh₂e (wiem) od rdzenia *weyd- (widzieć, porównaj łac. videre).
Czasownik w językach potomnych
W języku wedyjskim i greckim odnaleźć można najdokładniej wyrażony system odmiany czasownika. Nie jest to żadną niezwykłością o tyle, iż rekonstrukcja języka praindoeuropejskiego opiera się przede wszystkim na tych dwóch językach (tak zwany model rekonstrukcji grecko-aryjskiej). Prawdziwość tego założenia została jednak podana w wątpliwość, choć dotąd nie można było przedstawić żadnego alternatywnego modelu[6].
Dla języków anatolijskich przypuszcza się, że rozszczepiły się one przed wykształceniem charakterystycznych greko-aryjskich cech. System czasownika jest dużo prostszy. Istnieje teraźniejszość i przeszłość, strona czynna i medialno-bierna (
strona medialna
obejmowała także funkcje strony biernej) i (jak wspomniano powyżej), zamiast
perfectum
dwie klasy koniugacyjne. Tematyczne czasowniki nie odgrywają żadnej roli.
W grece najwyraźniej wyrażone są funkcje różnych form czasownika. Do rdzeni aspektu czasu teraźniejszego, aorystu, perfekctum dołączył rdzeń czasu przyszłego (często, ale nie zawsze rozpoznawany przez sufiks s). Skład formy został rozbudowany (np. przez czas zaprzeszły, czy formę
strony medialnej
czasu przeszłego Perfekt). Do strony czynnej i medialnej dołączyła strona bierna, która zawarta jest jednak najczęściej w formach strony medialnej. Wyłącznie w aoryście i czasie przyszłym występuje właściwa dlań strona bierna, która w interesujący sposób doprowadza znaczeniowo do strony czynnej. Koniugacja atematyczna straciła poparcie na korzyść tematycznej.
Różnorodność form w sanskrycie jest jeszcze bardziej obfita niż w grece. Wprawdzie niuanse znaczeniowe stają się wyraźne z powrotem. Rozróżnienie pomiędzy stroną czynną oraz medialną jest często zaledwie zrozumiałe. Także rozróżnienia aspektu są już w Rygwedzie często nie do poznania[7]. W klasycznym sanskrycie Imperfekt, Perfekt i aoryst zostały użyte na wyrażenie przeszłości bez rozróżnienia znaczeniowego. Także w sanskrycie doszły formy czasownika: czas przyszły (również z sufiksem s), strona bierna (tutaj z medialną końcówką i bez związku z greką) i szereg wysuwanych form czasownika jak desiderativ czy kausativ. Stary tryb przypuszczający pozostał tylko jeszcze w formach trybu rozkazującego dla pierwszej osoby.
w językach italskich (np. w łacinie) został silnie obudowany system odmiany czasownika pod zastosowanie istniejących już komponentów. Wynikiem tego jest symetryczna i możliwie przejrzysta
koniugacja
.
Atematyczne czasowniki zniknęły (z wyjątkiem kilku małych czasowników z podstawowego słownictwa, s. o.). Czasowniki tematyczne wytworzyły się poprzez włączenie różnych sufiksów do znanych klas koniugacyjnych (a, e, "konsonantyczne", i). Do koniugacji -a prowadziła np. werbalizacja nazw zakończonych na -a (curare -nieść opiekę / leczyć, od cura opieka), sufiks faktytywny *eh₂ (novare odnowić *new-eh₂-), czy sufiks intensywny (canere, cantare, śpiewać). Koniugacja ē wraca na Kausasuffix *-eye- (monēre przypomina na powrót *mon-eye- upominać) i sufiks statyczny *-eh₁-ye- (alb-ē-re bieleć, sed-ē-re siedzieć). Koniugacja -i powraca w miejsce takich sufiksów dzięki werbalizacji od Nomina na -i i -o. Koniugacja konsonantyczna kontynuuje wreszcie tematyczną koniugację języka praindoeuropejskiego.
Strona medialna
zmieniła się w bierną. Od trzech systemów aspektu odpadł Perfekt i Aoryst wchodząc do systemu czasu Perfekt. Przy tym można odnaleźć elementy form starego Perfektu (końcówki, pojedyncze reduplikacje) niekiedy także aorystu (w Perfekcie -s-, np. duco-duxi prowadzę). Obie funkcje aspektu wyrażają się, zarówno jako aspekt rezultatywny ("przedczasowość") oraz dokonany ("czynność zakończona").
Czas jest w tej chwili oddzielony od trybu. Stary
imperfectum
zniknął bez śladu. Nowy imperfekt z sufiksem -ba- wchodzi na jego miejsce (może <**bʰuH, być, stawać się). Czas przyszły tworzy się ze starego trybu przypuszczającego; w dwóch koniugacjach nie zostaje zastosowana ta konstrukcja, mianowicie z sufiksem -b- (przypuszczalnie zanika na rzecz trybu przypuszczającego od *bʰew).
Tryb przypuszczający zanika (w części form) na rzecz starego trybu życzącego.
Czas, tryb, aspekt są połączone, jednakże nie istnieje tryb przypuszczający czasu przyszłego.
Języki germańskie
W językach germańskich doszło do znacznego uproszczenia systemu czasownika. Aoryst, czas Imperfekt oraz tryb przypuszczający zaginęły.
Tryb życzący
rozwinął się w
tryb przypuszczający
, który stosowany był podobnie do jego łacińskiego odpowiednika. Czas Perfekt zaczął być używany do określania przeszłości.
Rozwinęły się dwie klasy czasowników, tzw. mocne i słabe. Czasowniki mocne tworzą swoją formę przeszłą poprzez przegłos w temacie bezokolicznika. Czasowniki słabe były pierwotnie tymi, dla których nie istniała forma czasu Perfekt i które budowały swoją formę czasu przeszłego z nowym sufksem *-d-. Przypuszcza się, że powraca on w tym samym rdzeniu jak w niemieckim czasowniku tun [czynić].
Forma bierno-medialna jest dla przykładu utrzymana jeszcze w języku gockim, by wreszcie wymrzeć we wszystkich językach germańskich (strona bierna została jednak stworzona na nowo).
Pozostałe formy zostały zastąpione, zarówno jak w wielu innych językach potomnych, poprzez konstrukcje złożone.
Języki słowiańskie
W językach słowiańskich aspekt czasownika oddawany jest przez jego formę leksykalną. Dla większości czasowników istnieje osobna forma dokonana i niedokonana (np. robić, zrobić). Pojęcie aspektu wywodzi się z badań nad językami słowiańskimi.
Praindoeuropejski był
językiem fleksyjnym
, podobnie jak
język polski
.
Deklinacja
uwzględniała osiem
przypadków
(siedem jak w polskim oraz
ablativus
, odpowiadający na pytania "skąd? od kogo/czego?") oraz trzy liczby (pojedyncza, podwójna i mnoga). Trzy rodzaje gramatyczne (męski, żeński i nijaki) rozwinęły się prawdopodobnie tylko w części rodziny indoeuropejskiej (poza językami
anatolijskimi
); teoria ta (kwestionowana przez niektórych indoeuropeistów) zakłada, że dawniejszy system zawierał dwie klasy gramatyczne ("rodzaje") rzeczowników (ożywione i nieożywione).
Koniugacja
praidoeuropejska była dość skomplikowana ze względu na rozbudowany system
aspektów
(pełniących częściowo funkcje czasów) i trybów; istniały także dwie strony (czynna i bierno-zwrotna, wyrażana za pomocą specjalnych końcówek). Koniugacja uwzględniała trzy osoby i trzy liczby (pojedynczą, podwójną i mnogą), a czasowniki tworzyły ponadto kilka rodzajów form pochodnych o charakterze imiesłowów (nie istniały natomiast bezokoliczniki).
Można dostrzec podobieństwo między niektórymi wyrazami praindoeuropejskimi a polskimi, zwłaszcza po uwzględnieniu języka prasłowiańskiego, np.:
- *penkwe > pętь > pięć (por.
lit.
penki,
gr.
pente)
- *ḱmtom > sъto > sto (por.
lit.
šimtas)
- *tu:s- > tyti > tyć
- *tusdḱomti > tysęcь > tysiąc (por.
lit.
tūkstantis,
niem.
tausend)
- *e:ǵhom > azъ > jazъ > ja (por.
bułg.
aз,
lit.
aš,
gr.
i
łac.
ego,
goc.
ik,
niem.
ich)
Rekonstrukcja języka praindoeuropejskiego
Metody rekonstrukcji
Metoda porównawcza
Metoda ta została rozwinięta w dziewiętnastym stuleciu na podstawie języków indoeuropejskich i stała się podstawowym postępowaniem w językoznawstwie historycznym przy rekonstrukcji wcześniejszych form w danych grupach językowych. Funkcjonuje ona najlepiej (ale nie wyłącznie) w obszarze
fonologii
, ponieważ zmiany w głoskach okazują się w typowy sposób bardzo systematyczne.
Z przypuszczanych relacji pomiędzy słowami buduje się reguły ich wzajemnej korespondencji. Tak więc jedna reguła musi zostać sprawdzona wobec innych słów, a w przeciwnym przypadku musi zostać odpowiednio zmodyfikowana. Na podstawie tych korespondencji modeluje się przekonujące formy prajęzyka i historycznie prawdopodobne drogi rozwoju głosek od form pierwotnych do dźwięków właściwych danemu późniejszemu językowi. Tym sposobem rekonstruuje się pierwotne rdzenie słów oraz formy gramatyczne.
Możliwości i ograniczenia tej metody można poznać poprzez porównanie zrekonstruowanego tą metodą języka-przodka języków romańskich z dobrze zachowaną w źródłach łaciną. Obecność łacińskiej głoski h nie pozwala zawrzeć się jej w językach romańskich, ponieważ głoska ta właśnie podczas rozdzielania się łaciny na języki potomne odeszła w zapomnienie.
Rekonstrukcja wewnętrzna
Używając tej metody rozważa się tylko pojedynczy język, by w charakterystyczny sposób właściwie zrekonstruować dany prajęzyk. Ustala się regularność w języku, uwzględniając przy tym wyjątki. Wychodząc od wyjątków, albowiem formy wyjątkowe we wcześniejszych formach danego języka były także regularne, modeluje się wcześniejszy system reguł i odtwarza procesy zmian, które doprowadziły do powstania tych wyjątków.
Glottochronologia
Glottochronologia jest próbą wywodzącą się z lat 50. XX wieku, poprzez statystyczne rozważanie zmian w podstawowym słownictwie na dany okres, próbuje się ustalić określony poziom rozwoju języka. Zmiana w formach języka jest zmienną zależną od czynników zewnętrznych. Jednakże bezpośrednio w obszarze języków indoeuropejskich informacji o tych czynnikach brakuje. Postępowanie to zostało w dzisiejszych czasach jednomyślnie odrzucone przez fachowców.
Postępowanie typologiczne
W oparciu o obserwację wielu języków świata stwierdza się, że z całą pewnością ich właściwości syntaktyczne występują wspólnie w sposób typowy. Na tej postawie Winfred P. Lehmann stwierdził, opierając swoją teorię także na przedstawianiu typologicznym słów Theo Vennemanna, iż w prajęzyku czasownik stał na końcu zdania (
SOV
). Wychodząc z tego mógł on postulować dalsze syntaktyczne właściwości języka praindoeuropejskiego. Teza początkowa jest jednak sporna: Wielu odrzuca ją całkiem[8], inni są jej jednak ostrożnie przychylni[9].
Kalendarium rekonstrukcji
Rok | Badacz | Wkład |
---|
1814 | Rasmus Christian Rask | Drobiazgowe studia porównawcze różnych języków indoeuropejskich. |
---|
1816 |
Franz Bopp
|
---|
1819 |
Jacob Grimm
|
---|
1833–1836 | August Friedrich Pott | Ugruntowuje indoeuropejską etymologię. |
---|
1861 |
August Schleicher
| Pierwsza rekonstrukcja, teoria pochodzenie i budowy. Jego zrekonstruowany język wykazuje wielkie podobieństwo do
sanskrytu
. |
---|
1876 | Hermann Osthoff | Sylabiczne spółgłoski przedniojęzykowe. |
---|
1876 | Karl Brugmann | Sylabiczne spółgłoski nosowe. |
---|
Proponuje zarówno dźwięczne, jak i bezdźwięczne spółgłoski przydechowe i więcej spółgłosek szczelinowych (dźwięczne s oraz ð i þ, a także ich przydechowe odpowiedniki). |
Morfologia |
1878 |
Ferdinand de Saussure
| Za podstawę wokalizmu prajęzyka nie przyjmuje już sanskryckiego a, tylko e-o-a. |
---|
Głoski krtaniowe: Proponuje dwa nieokreślone samogłoskowe dźwięki, które nazywa "koeficjentami" (coefficients sonantiques). |
| | Wśród uczonych akceptację zyskuje tylko jeden dźwięk
szwa
w miejsce koeficjentów. |
---|
1880 | Hermann Möller | Proponuje trzeciego koeficjenta oraz przyjmuje dla wszystkich trzech krtaniową głoskowość. |
---|
1890 | Peter von Bradtke | Przyjmuje podstawowy podział dialektalny na języki kentumowe i satemowe. Podział ten jest uznawany do końca dwudziestego wieku. |
---|
1893,1897 1900 |
Berthold Delbrück
| Porównanie składni języków indoeuropejskich. |
---|
1895, 1900 | Hermann Hirt | Wyjaśnia akcent i przegłos. |
---|
1912 | Albert Cuny | Opisuje w założeniach istotne elementy współczesnej teorii krtaniowej. |
---|
Per Persson | Systematyczne badania nad przyrostkami. |
1926, 1928 | Jacob Wackernagel | Badania składni, w szczególności roli enklityki. |
---|
1927 |
Jerzy Kuryłowicz
| Zidentyfikował hetyckie ḫ jako drugą spółgłoskę krtaniową Cuny'a. |
---|
1927–1932 |
Alois Walde
,
Julius Pokorny
| Leksykon. |
---|
1973 | Tamas Gamqrelidze, Wiaczeslaw Wsewolodowicz Iwanow | Teoria językowa. |
---|
1974 | Winfred P. Lehmann | Zastosowanie metod typologii języka w badaniach nad składnią. |
---|
do 197x | | Teoria krtaniowa nie została zaakceptowana przez wszystkich uczonych do lat 70. |
---|
1975, 1998 |
Helmut Rix
| Czas/Tryb/System aspektu czasownika. |
---|
Przykładowe teksty
Oczywistym jest fakt, że żadne oryginalne teksty języka praindoeuropejskiego nie są dzisiaj dostępne, a powstawanie ich wiąże się z rekonstrukcją samego języka. Na szczególną uwagę zasługują opowiadanie
Król i bóg
oraz napisana przez Augusta Schleichera bajka
Owca i konie
z 1868 roku. Postęp w naukach językoznawczych skłonił jednak uczonych do ponownego jej napisania. Co u Schleichera np. brzmi „Avis akvasas ka“, w aktualnej wersji z 1979 wygląda już następująco „Owis eḱwōskʷe“. Jednakże prawidłowość rekonstrukcji całego tekstu z punktu widzenia dzisiejszej nauki budzi poważne wątpliwości.
Przypisy
- ↑ Fortson, 2.58f
- ↑ Fortson, 2.73f
- ↑ Fortson, 7.14
- ↑ Maier-Brügger E507
- ↑ Larry Trask: Historical Linguistics. Hodder Arnold, London 1996, 8.3, . (język angielski)
- ↑ Meier-Brügger, F200
- ↑ Fortson, 5.10
- ↑ Bernard C. Comrie: Language Universals and Linguistic Typology. Syntax and Morphology. University of Chicago Press, Chicago 1989, . (j. angielski)
- ↑ Trask, 8.8
Linki zewnętrzne