Ktezyfon (Ktesifon, Ktezyfont,
per.
تيسفون Tispun lub Tisfun;
arab.
المدائن Al-Madā'in) –
starożytne
miasto na północno-wschodnim brzegu
Tygrysu
, u ujścia rzeki Diyala, naprzeciwko
Seleucji
. Obecnie ruiny 30 km na południowy wschód od
Bagdadu
. W Ktezyfonie zachowało się największe na świecie pojedyncze ceglane sklepienie łukowe (szerokości 25,5 m, długości 48 m, wysokości 37 m, zbudowane około
600
roku). Jest to pozostałość sali audiencyjnej królów
sasanidzkich
, zwane obecnie Taq Kisra.
Pod koniec
IV w. p.n.e.
Seleukos I Nikator
założył na wschodnim brzegu Tygrysu
Seleucję
, która rychło stała się wielkim ośrodkiem miejskim i – na jakiś czas – stolicą jego imperium. Naprzeciwko Seleucji, na drugim brzegu Tygrysu, leżało miasto Opis, które wkrótce stało się jej przedmieściem. Opis leżało na słynnej perskiej
Drodze Królewskiej
, żyły w nim obok siebie dwie społeczności – autochtoniczna i
grecka
.
Po opanowaniu Mezopotamii przez
Partów
w
129 p.n.e.
królowie partyjscy na miejscu Opis założyli Ktezyfon, zwany przez nich Tyspon. Ktezyfon był zimową stolicą imperium partyjskiego i wkrótce – wraz z bliźniaczą Seleucją – stał się jednym z największych miast starożytnego świata (około 30 km² powierzchni). Po rebelii przeciwko królowi Wardanesowi, do której doszło w Seleucji w
43
, Ktezyfon jeszcze zyskał na znaczeniu. W połowie
I
w., za króla
Pakorusa II
, został otoczony murami.
Ktezyfon wraz z Seleucją był kilkakrotnie oblegany i zdobywany przez wojska
rzymskie
podczas
wojen partyjsko-rzymskich
: w
116
przez cesarza
Trajana
, w
165
przez cesarza
Lucjusza Werusa
i w
198
przez cesarza
Septymiusza Sewera
. Największych zniszczeń Rzymianie dokonali w 165 – zrabowali wtedy ogromne ilości złota i srebra.
Po zwycięskiej rebelii przeciwko Partom w
224
,
perski
władca
Ardaszir I
z dynastii
Sasanidów
ustanowił w
226
Ktezyfon stolicą perskiego imperium i osiedlił w mieście nowych mieszkańców. Seleucję natomiast przebudował i nazwał Veh-Ardaszir ("dobre miasto Ardaszira"). Miasto pozostało strategicznym celem Rzymian w
wojnach rzymsko-sasanidzkich
– usiłowali zdobyć Ktezyfon w latach
238
(cesarz
Gordian III
) i
363
(cesarz
Julian Apostata
). Tylko cesarzowi
Karusowi
udało się zdobyć perską stolicę w
283
, lecz nie pociągnęło to za sobą poważniejszych następstw.
Po zdobyciu
Antiochii Syryjskiej
w
540
Chosroes I
przesiedlił część jej mieszkańców w okolice Ktezyfonu i Seleucji, zakładając nowe miasto, zwane Antiochią Chosroesa.
W
637
Ktezyfon został zdobyty i splądrowany przez
Arabów
, którzy przemianowali bliźniacze miasta na Al-Madain ("miasta"). Ktezyfon został opuszczony po tym, jak
kalifowie
abbasydzcy
przenieśli swoją stolicę do
Bagdadu
w
762
, po czym stopniowo popadł w ruinę. Jego budynki służyły jako źródło budulca dla Bagdadu.
Ktezyfon (wraz z Seleucją) był ośrodkiem
kościoła nestoriańskiego
– do
800
był siedzibą nestoriańskiego
patriarchy
Wschodu.