Osip Mandelsztam w roku 1914
Osip Mandelsztam po pierwszym aresztowaniu przez NKWD w 1934
Osip Emiljewicz Mandelsztam (
ros.
Осип Эмильевич Мандельштам, ur.
15 stycznia
(3 stycznia wg starego stylu)
1891
w
Warszawie
, zm.
27 grudnia
1938
w
łagrze
pod
Władywostokiem
) –
rosyjski
poeta i prozaik pochodzenia
żydowskiego
. Jeden z głównych przedstawicieli
akmeizmu
.
Dzieciństwo i młodość
Osip Mandelsztam urodził się w Warszawie, jako syn dobrze prosperującego handlarza wyrobami skórzanymi i nauczycielki muzyki. W dzieciństwie pobierał nauki w swym domu, pod kierunkiem guwernantek oraz nauczycieli. W latach
1907
–
1908
odbył podróż do Paryża (studiował na
Sorbonie
), później do Niemiec, gdzie w latach
1909
–
1910
studiował klasyczną
literaturę francuską
na uniwersytecie w
Heidelbergu
. Od 1911 do 1917 roku studiował natomiast filozofię na uniwersytecie w
Sankt Petersburgu
, której jednak nie ukończył.
Twórczość
Jako poeta debiutował w 1910 roku, w piśmie "Apollon". Sławę zyskał trzy lata później zbiorem wierszy Kamień, a wydany w
1922
tom Tristia umocnił jego pozycję w środowisku poetów. Inspiracją wierszy z tego okresu była przede wszystkim kultura starożytna oraz mistyczny świat dawnej kultury rosyjskiej. Napisany przez niego w 1913 i wydany w 1919 roku manifest Świt akmeizmu określał ramy tej poezji.
W twórczości Mandelsztama pojawiały się również wątki
judaistyczne
, choć on sam nie był praktykującym żydem, a niekiedy do religii tej odnosił się nawet z niechęcią. Tom Wiersze (
1928
) był ostatnim wydanym za życia poety z tego nurtu.
Z początkiem
lat 30.
Mandelsztam zwrócił się ku prozie. W
1933
ukończył ostatnią książkę Podróż do Armenii, będącą poetyckim opisem autentycznej wyprawy na
Kaukaz
. Tytułowa podróż to proza poetycka, będąca owocem podróży, jaką Mandelsztam odbył wraz z żoną we wczesnych latach 30. Nie było to krajoznawstwo, lecz podróż – zgodnie z historiozofią poety – do źródeł czasu. Mandelsztam wierzył, że kultury Kaukazu i Czarmomorza są jak księgi, z których uczyli się pierwsi ludzie.
Pisane przez niego później wiersze nie mogły już zostać wydane ze względu na wszechobecny
stalinowski
terror. Dużą część utworów napisanych pod koniec życia poety przechowała i uchroniła przed zapomnieniem jego żona. Początek światowej sławy Osipa rozpoczął się dopiero w
latach siedemdziesiątych
XX w.
, za sprawą wdowy,
Nadieżdy Mandelsztam
, opisującej w swojej książce Nadzieja w beznadziei los swego zmarłego męża. Ocalone wiersze złożyły się na Woroneskie zeszyty.
Obecnie Osipa Mandelsztama, obok
Borysa Pasternaka
i
Anny Achmatowej
, stawia się na piedestale największych poetów rosyjskich XX wieku.
Represje
Fotografia wykonana przez
NKWD
po aresztowaniu
W latach
1934
–
1937
Mandelsztam przebywał na
zesłaniu
, na osobisty rozkaz
Józefa Stalina
, początkowo w Czerdyniu, a później w
Woroneżu
. Poniższy wiersz (w przekładzie
Stanisława Barańczaka
) przyczynił się do tej zsyłki:
Żyjemy tu, nie czując pod stopami ziemi, Nie słychać i na dziesięć kroków, co szepczemy, A w półsłówkach, półrozmówkach naszych Cień górala kremlowskiego straszy. Palce tłuste jak czerwie, w grubą pięść układa, Słowo mu z ust pudowym ciężarem upada. Śmieją się karalusze wąsiska I cholewa jak słońce rozbłyska.
Wokół niego hałastra cienkoszyich wodzów: Bawi go tych usłużnych półludzików mozół. Jeden łka, drugi czka, trzeci skrzeczy, A on sam szturcha ich i złorzeczy. I ukaz za ukazem kuje jak podkowę – Temu w pysk, temu w kark, temu w brzuch, temu w głowę. Miodem kapie każda nowa śmierć Na szeroką osetyńską pierś.
Listopad 1933 | Мы живём, под собою не чуя страны, Наши речи за десять шагов не слышны, А где хватит на полразговорца, Там припомнят кремлёвского горца. Его толстые пальцы, как черви, жирны, А слова, как пудовые гири, верны, Тараканьи смеются усища, И сияют его голенища.
А вокруг него сброд тонкошеих вождей, Он играет услугами полулюдей. Кто свистит, кто мяучит, кто хнычет, Он один лишь бабачит и тычет, Как подкову, кует за указом указ: Кому в пах, кому в лоб, кому в бровь, кому в глаз. Что ни казнь у него – то малина И широкая грудь осетина.
Ноябрь 1933 |
Wiersz ten poeta powtórzył w trakcie przesłuchania i został on zanotowany w protokole, który po dziś dzień znajduje się w rosyjskich archiwach. W maju
1938
roku Mandelsztam został ponownie aresztowany i skazany na pięcioletnie zesłanie za działalność antyrewolucyjną. Nie było jednak szans, by przeżył wyrok. Był bowiem u skraju fizycznej wytrzymałości i trudność sprawiało mu samo utrzymanie się na nogach.
Zmarł w obozie przejściowym Wtoraja Rieczka (Вторая Речка) pod Władywostokiem. Jako oficjalną przyczynę śmierci podano zawał serca. Ciało złożono we wspólnej mogile.
Wybrana twórczość
- Kamień (Камень),
1913
- Tristia,
1922
- Druga księga (Вторая книга),
1923
- Wiersze (Стихотворения),
1928
- Nowe wiersze 1930–34 (Новые стихотворения 1930-34) – wydane po śmierci poety w
tamizdacie
- Zeszyty woroneskie 1935–37 (Воронежские тетради 1935-37) – wydane po śmierci poety w
tamizdacie
Polskie tłumaczenia
- Osip Mandelsztam: Słowo i kultura, przełożył Ryszard Przybylski, Czytelnik, Warszawa 1972
Rehabilitacja
Mandelsztam został pośmiertnie rehabilitowany. Częściowo w 1956 i ostatecznie 28 października 1987 r.[1]
To ostatnie wydarzenie było natchnieniem dla
Jacka Kaczmarskiego
do napisania piosenki "Zmartwychwstanie Mandelsztama"[2].
Przypisy