Sytuacja wyznaniowa w I Rzeczypospolitej 1573 (największy rozwój protestantyzmu)
Sytuacja wyznaniowa w I Rzeczypospolitej 1750 (po zwycięstwie kontrreformacji)
Reformacja
w
Rzeczypospolitej Obojga Narodów
była ruchem religijnym i społecznym, postulującym zmiany w polskim Kościele; istniała od lat 20.
XVI w.
do połowy
XVII w.
, kiedy ostatecznie zwyciężyła
kontrreformacja
. Polską reformację cechował dynamiczny rozwój od XVI do XVII w., a następnie równie szybki upadek, aż do całkowitej marginalizacji i utraty znaczenia w początkach
XVIII w.
[1]
Polska reformacja od początku ograniczyła się tylko do wyższych i średnich warstw społecznych, głównie w miastach północnej i zachodniej Polski, na Kielecczyźnie, Lubelszczyźnie i na
Żmudzi
. Nigdy nie miała większego wpływu na ludność wiejską; wyjątkiem byli tylko mieszkańcy zachodniego pogranicza. W Polsce prawie nie było możnych protektorów, wspierających ten ruch; magnaci traktowali zmianę wyznania jako swoją prywatną sprawę i jako część "złotej wolności szlacheckiej". Jedynie na
Litwie
istnieli magnaci tacy jak
Mikołaj Radziwiłł Czarny
i
Jan Kiszka
, którzy wspierali finansowo reformację. Sytuacja
Kościoła rzymskokatolickiego
nigdy nie była poważnie zagrożona.
W Rzeczypospolitej pojawiły się trzy kolejne nurty reformacji: pierwszy był
luteranizm
, kolejnym -
kalwinizm
, a ostatnim - tzw. arianizm, czyli ruch
braci polskich
. Reformacja wniosła znaczący wkład w rozwój
języka polskiego
, kultury i literatury, przyczyniła się do ożywienia nauki i oświaty przez rozwój edukacji i wydawnictw. Jej działaczami było wielu wybitnych pisarzy, teologów i naukowców.
Historia
W XVI wieku Rzeczpospolita Polska nie była państwem jednolitym etnicznie i religijnie, jednak
Kościół rzymskokatolicki
miał tu ogromne wpływy. Polska była krajem
tolerancyjnym
. Ta tolerancja wynikała z sytuacji Rzeczypospolitej jako kraju wielowyznaniowego i wielokulturowego, gdzie od wieków zamieszkiwali m.in.
Żydzi
i ludność
prawosławna
. Inną przyczyną była słaba władza królewska i mocna pozycja magnaterii w systemie
monarchii elekcyjnej
. Nawet królowie, wyjątkowo silnie związani z interesami
katolicyzmu
, tacy jak
Jan Kazimierz
(jezuita i
kardynał
), nie mogli wprowadzić masowych represji przeciwko innowiercom.
Jako pierwszy pojawił się
luteranizm
– mniej więcej w latach dwudziestych
XVI
w., który zyskał zwolenników głównie wśród niemieckiej ludności miast
Prus Królewskich
,
Wielkopolski
i
Śląska
. Duże i znaczące ośrodki gospodarcze, jak chociażby
Gdańsk
,
Toruń
czy
Elbląg
, uzyskały od króla Polski
Zygmunta II Augusta
rozszerzenie przyznanej im wcześniej
autonomii
również i na sprawy wyznaniowe. W latach późniejszych
kalwinizm
stawał się coraz popularniejszy wśród polskiej
szlachty
, tym bardziej, że przyznawał świeckim patronom decydujący wpływ na sprawy kościelne.
Jan Łaski
- założyciel polskiego Kościoła ewangelicko-reformowanego
Za ruchem reformacyjnym (także w jego luterańskiej odmianie) opowiedziała się zaledwie szósta część tego stanu; była to jednak elita szlachecka, kształcona na obcych uniwersytetach i przodująca w walce o egzekucję dóbr i egzekucję praw – ruchu wymierzonego zarówno w magnaterię świecką, jak i duchowną. Elita szlachecka domagała się udziału księży w podatkach na rzecz obrony państwa, zniesienia sądownictwa duchownego nad świeckimi, likwidacji dziesięcin. Sukcesy ruchów reformacyjnych w Polsce zbiegły się z rozwojem przywilejów szlachty, do których zaczęto zaliczać także prawo wyznawania przez nią dowolnie obranej religii. Ostateczną jego akceptację uzyskano w akcie
konfederacji warszawskiej
w roku
1573
.
Usiłowania zmierzające do pozyskania wiernych przyczyniły się do rozwoju piśmiennictwa polskiego. Najwcześniejszym ośrodkiem wydawniczym był
Królewiec
w
Prusach Książęcych
. Tutaj ukazał się w
1530
r. przetłumaczony na
język polski
katechizm
Lutra
, w dwa lata później jego Katechizm większy, a w latach
1561
–
1562
dokonano tłumaczenia na
polski
niektórych pism Lutra. Tylko w
XVI
wieku wydano 16 różnych katechizmów w języku polskim. Oprócz katechizmów drukowano Pieśni duchowne i pobożne, które wydawano kilka razy od
1547
r. Wydany w
1578
r. Kancjonał (łac. cantio. cantinom "śpiew, pieśń", kancjonał zbiór śpiewów relig.) autorstwa Piotra Artomiusa doczekał się do
1728
r. 12 wydań. Innym rodzajem wydawniczym były Postylle (postylla dawn. (zbiór) komentarz(y) do Biblii, Ewangelii, objaśnienie perykopy), wydawane od
1557
r. Poważnym osiągnięciem protestantów było wydanie
Biblii brzeskiej
w
1563
r.
Pod osłoną szlacheckich oraz magnackich protektorów powstawały protestanckie szkoły, zbory i drukarnie. W
1554
odbył się w
Słomnikach
pierwszy
synod
Kościoła kalwińskiego. Niemniej środowisko protestanckie nie zostało zjednoczone, podobnie jak miało to miejsce w krajach Europy Zachodniej. Spośród innych odłamów protestantyzmu w Polsce pojawili się
anabaptyści
– zwani ówcześnie menonitami, a po
1548
w Wielkopolsce zaczęli osiadać wypędzeni z ojczyzny
bracia czescy
.
Na tle konfliktów dogmatycznych i społecznych doszło w latach 1562-1565 do rozłamu wśród zwolenników kalwinizmu. Pod wpływem ideologii włoskich
antytrynitarzy
, głównie
Fausta Socyna
, powstał Kościół
braci polskich
(przez przeciwników zwani
arianami
), za którymi opowiedziała się znaczna część intelektualnej elity protestantyzmu. Wykluczenie polskich antytrynitarzy z
sandomierskiej zgody
zawartej w
1570
, uchwalonej przez kalwinistów oraz braci czeskich, a naśladowanej w innych krajach protestanckiej Europy, osłabiło pozycję polskiej reformacji oraz podkopało szanse stworzenia Kościoła narodowego. Protestantyzm spotkał się z całkowitą niemal obojętnością wśród ludności wiejskiej, zyskał zaś zwolenników w takich miastach Polski jak
Kraków
, czy
Poznań
.
Na przełomie
XVI
i
XVII
w. doszło w nich jednak do stopniowej likwidacji zborów różnowierców; towarzyszyły temu napady na sklepy, mieszkania, a nawet
pogromy
ludzi wyznających odmienne religie. Pogromy wyznaniowe, dokonywane z aprobatą i z inicjatywy kleru katolickiego, przebiegały przy całkowitej niemal bierności władz świeckich. Do takiego pogromu doszło
10 lipca
1591
w
Wilnie
, gdzie motłoch katolicki spalił kościół, dom, przytułek i szkołę ewangelików reformowanych[2]. W tymże Wilnie w
1639
roku doszło do kolejnych zamieszek na tle religijnym. Ich ofiarą ponownie padli kalwini, którzy zostali zmuszeni do opuszczenia miasta, a ich zbór na ulicy Świętomichalskiej został zburzony[3].
Zawirowania i prześladowania religijne w Polsce wynikły m.in. z nieuchwalenia przez sejm, w którym przeważać zaczęli katolicy, przepisów wykonawczych do postanowień konfederacji warszawskiej, a jej najbardziej zdecydowanym przeciwnikiem był
Zygmunt III Waza
, pozostający pod silnym wpływem
jezuitów
, z
Piotrem Skargą
na czele. Dopiero po
potopie szwedzkim
, gdy Rzeczpospolita z trudnością uniknęła podziału między niekatolickich sąsiadów, Kościołowi udało się prawnie i faktycznie przekreślić postanowienia konfederacji warszawskiej. W
1658
sejm skazał braci polskich na banicję – ci uciekli głównie do Holandii, gdzie znajduje się ich słynna
Bibliotheca Fratrum Polonorum
, a w
1668
zabronił, pod karą śmierci, odstępstwa od katolicyzmu.
Wpływy reformacji
Powstałe po
1517
prądy protestantyzmu (przede wszystkim
luteranizm
i
kalwinizm
), na gruncie polskim najwcześniej zyskały zwolenników w miastach
Prus Królewskich
. Zamieszkujące je mieszczaństwo pochodzenia
niemieckiego
, powiązane siecią wielorakich powiązań ze swoimi zachodnimi kontrahentami stosunkowo szybko przyjmowało naukę
Marcina Lutra
. W
Gdańsku
w
1525
wybuchł antykatolicki
tumult
luterańskiego
pospólstwa
i
plebsu
, stłumiony dopiero w wyniku zbrojnej interwencji
Zygmunta I Starego
. W
1525
przestało istnieć
państwo zakonu krzyżackiego w Prusach
, którego władca
Albrecht Hohenzollern
przyjął wyznanie luterańskie i stał się świeckim lennikiem
Korony Królestwa Polskiego
.
Reformacja, mimo nasilenia niepokojów społecznych w Rzeczypospolitej, nie skutkowała osłabieniem państwa. Wręcz przeciwnie, mocarstwowa Rzeczpospolita Jagiellonów nie obawiała się wpływów protestantyzmu i życzliwie przyjmowała cudzoziemców-innowierców. Osłabienie Rzeczypospolitej nastąpiło dopiero w połowie XVII w., gdy reformacja przestała być liczącym się nurtem w życiu kraju. W opinii J. Tazbira nasilenie kontrreformacji i wrogości wobec "herezji" wiązało się w Rzeczypospolitej z rosnącym zagrożeniem państwa z zewnątrz[4].
Wpływy reformacji w kulturze
Trwałą spuścizną polskiej reformacji jest powstanie bogatej literatury, głównie religijnej w
języku polskim
, co skutkowało rozwinięciem i rozpowszechnieniem języka literackiego. Powstały wówczas takie znaczące dzieła jak polskie tłumaczenie
Biblii Brzeskiej
(jedno z pierwszych na świecie tłumaczeń Biblii na język narodowy), rozwinęła się literatura polityczna i
polemiczna
(taką literaturę tworzyli m.in.
Marcin Czechowic
,
Andrzej Frycz Modrzewski
i
Szymon Budny
). Protestantami było wielu pionierów polskiej literatury, m.in. ojciec literatury polskiej
Mikołaj Rej
.
Reformacja ożywiła ruch wydawniczy- w XVI w. działało 20 drukarni innowierczych i przyczyniła się do rozwoju szkolnictwa, głównie średniego: powstały luterańskie
gimnazja w Toruniu
i
Gdańsku
i kalwińskie w
Pińczowie
, a także akademie - braci czeskich w Lesznie i braci polskich w Rakowie[5]. Te placówki oświatowe były znane z wysokiego poziomu nauczania.
Kolejnym skutkiem reformacji było ożywienie i wzbogacenie piśmiennictwa katolickiego, kontrreformacyjnego, które musiało skutecznie konkurować z literaturą protestancką. Dopiero po całkowitym zwycięstwie kontrreformacji w połowie XVII w. nastąpiło wyraźne obniżenie poziomu literatury i kultury polskiej, które trwało aż do epoki
oświecenia
[4]..
Wyjątkowym zjawiskiem była działalność tzw. arian, czyli
braci polskich
, których dzieła, głównie książki o tematyce
filozoficznej
i społecznej (autorzy:
Hieronim Moskorzowski
,
Faust Socyn
,
Andrzej Wiszowaty
,
Piotr Stoiński (młodszy)
i inni) postulujące
racjonalizm
i tolerancję religijną, wywarły duży wpływ na inne kraje europejskie (m.in. na filozofię
Johna Locke
) a nawet na
Stany Zjednoczone
(ariański
Katechizm Rakowski
inspirował
Konstytucję USA
w kwestiach neutralności światopoglądowej państwa oraz rozdziału państwa od Kościoła).
Współpraca protestantów i katolików na przełomie XVI i XVII w.
W
1590
r. ukazała się o wydźwięku antyjezuickim Szlachcica polskiego przeciw jezuitom mowa, napisana prawdopodobnie przez profesorów
Akademii Krakowskiej
i arian. Katolicy często drukowali książki w typografiach różnowierczych. W
Rakowie
drukowano utwory Klonowica i B. Paprockiego, a w Lesznie Satyry K. Opalińskiego i poety S. Twardowskiego. W Lesznie za czasów J. A. Komeńskiego uczyło się wiele młodzieży katolickiej, tak jak w kolegiach jezuickich studiowała młodzież
prawosławna
i protestancka.
Po stronie katolickiej można wyliczyć nic tylko pisarzy, którzy zwalczali konfederację warszawską, ale też takich, którzy jej bronili na równi z protestantami. Do takich należał pisarz katolicki Mikołaj Kossobudzki, który we wstępie do Psalmi 68 explanatio (
1575
) mówił, że różnic wyznaniowych nie można likwidować ,,przez ogień i miecz", lecz jedynie przez ,,nauczanie ludzi i gorliwą pracę duszpasterską". Na podobnym stanowisku stanął pisarz szlachecki Hieronim Baliński (
1600
), chociaż wyjął od tej zasady arian. W wielu wypadkach zakonnicy (franciszkanie w Wilnie –
1614
), a nawet biskupi (P. Tylicki –
1516
) brali w obronę pokrzywdzonych protestantów. Protestanci zaś w miarę jak narastało ich zagrożenie ze strony katolików wysuwali coraz szersze postulaty tolerancji religijnej.
Kalendarium polskiej reformacji
ChronologiaRok | Wydarzenie |
---|
lata 20. XVI w. |
Luteranizm
znajduje zwolenników głównie wśród mieszczaństwa w miastach
Prus Królewskich
oraz na pograniczu
wielkopolskim
. |
1520 |
Zygmunt Stary
wydaje
edykt toruński
- pierwszy z licznych zakazów przyjmowania "nowinek religijnych". |
1525-26 | W
Gdańsku
luteranizm zostaje oficjalną religią, lecz wkrótce miasto jest spacyfikowane przez króla
Zygmunta Starego
, który wprowadza zakaz odstępstwa od katolicyzmu pod karą śmierci. |
ok. 1540 |
Kalwinizm
dociera na ziemie polskie. |
1550 | Pierwsze w Polsce nabożeństwo kalwińskie (w
Pińczowie
). |
1552 |
Szymon Zacjusz
wprowadza kalwinizm na Litwie. |
1516-1550 | Do miast wielkopolskich (głownie do
Leszna
) przybywają
bracia czescy
, uciekający przed prześladowaniami. |
1554 | Pierwszy polski synod protestancki w
Słomnikach
pod Krakowem. |
1555 |
Synod w Koźminku
uchwala krótkotrwałą unię między polskimi kalwinistami i
braćmi czeskimi
. |
1556 | Po Polski powraca
Jan Łaski (młodszy)
i organizuje polski
Kościół ewangelicko-reformowany
. |
1560 | Protestancki Synod w Książu potępia
antytrynitaryzm
. |
1562 | Z kalwinizmu wyłania się ruch
braci polskich
(tzw. arian). |
1563 | Wydanie kalwińskiej
Biblii Brzeskiej
. |
1570-72 | Wydanie ariańskiej
Biblii Nieświeskiej
. |
1570 |
Zgoda sandomierska
-polscy luteranie, kalwiniści i bracia czescy zawierają porozumienie w celu obrony przed kontrreformacją. |
1573 |
Konfederacja warszawska
daje innowiercom gwarancję tolerancji religijnej. Te przywileje potwierdzają
artykuły henrykowskie
. |
1595 | Rozłam między polskimi luteranami i kalwinistami. |
XVII w. |
Zygmunt III Waza
przestaje respektować postanowienia konfederacji warszawskiej i nasila kontrreformację. Pod koniec tego stulecia w Rzeczypospolitej zanikają ostatnie tajne wspólnoty braci polskich. Protestantyzm przestaje być liczącym się nurtem w życiu kraju. |
1632 | Wydanie luterańskiej
Biblii Gdańskiej
. |
1638 |
Sejm
nakazuje zamknięcie wszystkich instytucji ariańskich w
Rakowie
, w tym
Akademii Rakowskiej
. |
1654 |
6 kwietnia
tego roku król
Jan Kazimierz
podpisuje dekret, nakazujący wygnanie z Rzeczypospolitej wszystkich cudzoziemców-innowierców. |
1656 | Spalenie protestanckiego Leszna w odwecie za sprzyjanie najeźdźcy podczas
Potopu
. Protestanci masowo opuszczają Rzeczpospolitą. Kalwinizm zanika na wschodnich terenach kraju. |
1658 |
Sejm
skazuje braci polskich na wygnanie z Rzeczypospolitej. |
1668 | Sejm wprowadza zakaz odstępstwa od katolicyzmu pod karą śmierci. |
1678 | Kalwiniści i luteranie zawierają w Lesznie porozumienie zwane
Amica complanatio
. |
1712 | Wykluczenie kalwińskiego posła Adama Kromno Piotrowskiego z Sejmu. |
1717 | Sejm niemy oficjalnie zakazuje wybierania protestantów jako posłów na Sejm. |
Wybitni działacze polskiej reformacji
Luteranie
Kalwiniści
Bracia polscy
Zobacz też
Przypisy
- ↑
Reformacja na ziemiach polskich
- ↑ (red.) Steponas Maculevičius, Doloresa Baltrušiene, Znajomość z Litwą. Księga tysiąclecia. Tom pierwszy. Państwo, Kraštotvarka, Kaunas, 1999, , s. 39.
- ↑ Wilno. Przewodnik krajoznawczy Juljusza Kłosa Prof. Uniwersytetu St. Batorego. Wydanie trzecie poprawione, Wydawnictwo Wileńskiego Oddziału Polskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego, Wilno 1937, s. 140
- ↑ 4,0 4,1
Tolerancja W Dobie Reformacji I Kontrreformacji
- ↑
[1]