Polski Rejon Narodowy im. Juliana Marchlewskiego, tzw. potocznie Marchlewszczyzna lub Polrajon (skrót od
rosyjskiego
Polskij Rajon) –
autonomiczna
polska
jednostka administracyjna
utworzona w
ZSRR
, w
obwodzie
wołyńskim
Ukraińskiej SRR
w
1925
r.
Powstanie rejonu
Po
rewolucji październikowej
w rosyjskiej polityce wewnętrznej pojawiła się zasada tzw.
korienizacji
, polegająca na przyznawaniu uprawnień nierosyjskim narodom zamieszkującym kraj. Zasada ta legła u podstaw powstania wielu autonomicznych jednostek administracyjnych (
republik związkowych
,
republik autonomicznych
,
obwodów autonomicznych
,
okręgów narodowościowych
i
rejonów
narodowościowych), w tym polskich: Polskiego Rejonu Narodowego im. Juliana Marchlewskiego i
Polskiego Rejonu Narodowego im. Feliksa Dzierżyńskiego
. Drugim powodem powołania polskich autonomii był fakt, iż reżim radziecki nigdy nie zrezygnował z opanowania
Polski
i ustanowienia w niej republiki radzieckiej. Marchlewszczyzna i
Dzierżowszczyzna
w zamierzeniu miały być zalążkami takiej republiki, z której odbywałby się eksport rewolucji do kraju.
Pierwsze pomysły utworzenia autonomii dla zamieszkujących
Rosję Radziecką
Polaków pojawiły się jeszcze w czasie wojny polsko-bolszewickiej, dotyczyły one jednak jedynie poszczególnych
wiosek
. Zamiar objęcia autonomią większego terytorium zamieszkanego przez
Polaków
powstał dopiero w
1925
r. Wybór miejsca utworzenia polskiej autonomii był nieprzypadkowy: ponad 60% wszystkich Polaków zamieszkujących ZSRR żyło na
Ukrainie
i stanowili oni ok. 1,6% populacji tej sowieckiej republiki, przy czym w niektórych obwodach (zwłaszcza zachodnich) liczba ta dochodziła do 10% (Wg wyników spisu powszechnego z
1926
r.
narodowość polską
zadeklarowało 476 435 osób na 29 018 187 ogółu populacji
Ukraińskiej SRR
).
Inicjatorami utworzenia polskiego rejonu autonomicznego byli polscy
komuniści
m.in.
Feliks Kon
,
Julian Marchlewski
,
Feliks Dzierżyński
,
Tomasz Dąbal
. Obwód miał powstać na
Wołyniu
, ok. 100
kilometrów
na zachód od
Żytomierza
, gdzie w okolicznych wioskach znajdowały się skupiska Polaków. Stolicą PRN zostało miasto
Dołbysz
(
ros.
i
ukr.
Довбиш, czyt. Dowbysz), liczące ok. 3 000 mieszkańców, położone ok. 120 km od
polskiej
granicy
, które w związku z utworzeniem
rejonu
w
1926
r. przemianowano na Marchlewsk. Decyzja o powołaniu rejonu zapadła
22 marca
1925
r.
W
1930
r. obszar obwodu zwiększono o blisko 1/4.
Podobna ideologia przyświecała wyodrębnieniu nieco wcześniej (
6 marca
1924
r.) z
Ukraińskiej SSR
innej autonomicznej narodowej jednostki administracyjnej –
Mołdawskiego Obwodu Autonomicznego
, który jednak wkrótce (już
12 października
1924
r.), z racji znacznie większego zaludnienia i granicznego charakteru przekształcono w
Mołdawską Autonomiczną Socjalistyczną Republikę Radziecką
Nazwa rejonu
Polski Rejon Narodowy im. Juliana Marchlewskiego otrzymał nazwę na cześć zmarłego w trakcie przygotowywania powstania regionu
Juliana Marchlewskiego
(
1866
-
1925
) – polskiego i radzieckiego rewolucjonisty, przeciwnika pełnej niepodległości
Polski
, którą widział jako republikę związkową w składzie
ZSRR
. Nazwanie polskiego Obwodu jego imieniem miało być hołdem dla jego wizji –
Polski
jako części
Związku Radzieckiego
.
Funkcjonowanie Polskiego Obwodu Narodowego im. Juliana Marchlewskiego
Kultura
Autonomia
kulturowo
-
językowa
Polaków
zamieszkujących Marchlewszczyznę nie była fikcją. Na terenie rejonu działało 55 polskich
szkół
, ponad 80
czytelni
, ukazywała się polska
gazeta
pt. "Marchlewszczyzna Radziecka" i inne
czasopisma
, wydawano publikacje książkowe w
języku polskim
. Jednocześnie ludność poddawana była intensywnej
propagandzie
komunistycznej: wydawnictwa polskojęzyczne, jak też prasa były silnie przesiąknięte ideologią bolszewicką.
Jednym z
języków urzędowych
na terenie rejonu był
język polski
.
Gramatykę
, a zwłaszcza
ortografię
oczyszczono jednak z "
burżuazyjnych
naleciałości" wprowadzając zasadę – "Jak się mówi, tak się pisze" – czyli zapis
fonetyczny
– pozbawiony np. rozróżnień
rz
/
ż
,
ch
/
h
czy
ó
/
u
.
Chociaż od
1932
r. istniał też drugi polski rejon autonomiczny tzw.
Dzierżowszczyzna
, to w praktyce także po jego utworzeniu Marchlewszczyzna pełniła rolę polskiego centrum
kulturalnego
w zachodniej części
ZSRR
.
Problemem był jednak brak polskiej inteligencji. Ponieważ miejscowa, chłopska ludność nie posiadała odpowiedniego wykształcenia, jak też nie przejawiała większego zainteresowania ideą komunistyczną, do Marchlewszczyzny sprowadzano działaczy
Komunistycznej Partii Polski
przebywających w
Związku Radzieckim
, spośród których największe znaczenie miał były polski poseł
Sejmu Ustawodawczego
z ramienia Stronnictwa Chłopsko-Radykalnego –
Tomasz Dąbal
.
Gospodarka
Tereny na których utworzono Marchlewszczyznę były obszarami rolniczymi. W czasie funkcjonowania Polrajonu tereny te otrzymały znaczne środki na inwestycje i zostały szybko u
przemysłowione
. Nastąpił ich rozwój
cywilizacyjny
. Powstały m.in.
elektrownia
, sieć
telefoniczna
,
szpital
. Wkrótce same tylko 4 nowo wybudowane
huty szkła
zatrudniały 10% dorosłych mieszkańców Marchlewszczyzny. Wszystko to, poza poprawą poziomu życia, miało na celu wykształcenie
klasy robotniczej
, która miała być nośnikiem rewolucji, zwłaszcza w
Polsce
.
Po początkowym szybkim podniesieniu poziomu
kultury rolnej
, spowodowanym dopływem środków finansowych oraz nowych technologii, nastąpił regres w dziedzinie produkcji rolniczej. Na początku lat 30. bowiem, podobnie jak w całym
Związku Radzieckim
w Marchlewszczyźnie została przeprowadzona przymusowa
kolektywizacja
. Spotkała się ona z dużym oporem ze strony ludności polskiej i jej wyniki były wyraźnie niższe niż w innych częściach kraju. Dopiero wzmożenie terroru i
Hołodomor (wielki głód)
doprowadziły do jej przeprowadzenia. W wyniku wywołanego sztucznie przez władze tzw.
wielkiego głodu
zmarło na
Ukrainie
2-6 mln ludzi, w tym ok. 1000-4000 mieszkańców Marchlewszczyzny.
Życie religijne
Tak jak w całym
Związku Radzieckim
na terenie Marchlewszczyzny prowadzona była intensywna walka z przejawami
religijności
.
Kościoły
zostały pozamykane,
księża
zesłani. Pojawiły się propagujące
ateizm
stowarzyszenia: działający na terenie całego
ZSRR
Związek Wojujących Bezbożników
, (którego akcje skierowane były głównie przeciw
prawosławiu
) w Marchlewszczyźnie posiadał swój oddział – Antykatolicką Sekcję Polską. Także publikacje książkowe i
prasowe
oraz program szkolny skierowany był na walkę z religią. Działania w tym zakresie nie przyniosły jednak większych rezultatów; chłopska ludność Obwodu przywiązana była do
katolicyzmu
i w podziemiu odbywała
praktyki religijne
.
Ludność
Początkowo
Polacy
stanowili 70% spośród ok. 41 000 mieszkańców rejonu. Pozostali mieszkańcy to głównie
Ukraińcy
(ok. 20%),
Niemcy
(ok. 7%) i
Żydzi
(3%). W
1930
r., po przyłączeniu kolejnych wiosek liczba ludności wzrosła do ok. 52 000.
Polacy
nadal stanowili 70% populacji, zmieniły się natomiast nieznacznie proporcje wśród pozostałych narodów.
Liczba ludności rejonu wzrastała także dzięki
przyrostowi naturalnemu
, jednak
Hołodomor
z początku lat 30. spowodował ubytek ok. 1000-3000 ludzi.
Ludność stanowili w przeważającej części
chłopi
. W okresie funkcjonowania Polrajonu spora ich część przekwalifikowała się na robotników przemysłowych. W okresie tym na terenie autonomii osiedliło się nieco polskiej i rosyjskiej inteligencji.
Na terenie Marchlewszczyzny znajdowało się blisko 100 wsi i małych miasteczek.
Likwidacja Marchlewszczyzny
Marchlewszczyzna została zlikwidowana w
1935
r. Przyczyny nagłego podjęcia tej decyzji nie są jasne. Być może zaważyły tutaj względy polityczne, wewnętrzna walka w łonie
partii
, która była także przyczyną czystek
stalinowskich
i masowych represji wobec wielu grup społecznych
ZSRR
. Być może powodem tego był opór przed kolektywizacją, który uzmysłowił decydentom, iż próba stworzenia modelowej, radzieckiej małej Polski i przeszczepienia jej na grunt
Polski
właściwej nie powiodła się. Niewykluczone także, że już wówczas
Stalin
miał inne plany co do przyszłości
Polski
i nie chciał mieć na terytorium
Związku Radzieckiego
zorganizowanych polskich jednostek autonomicznych.
Pierwsze głosy domagające się likwidacji autonomicznego obwodu pojawiły się już w
1932
r.
Likwidacja Marchlewszczyzny (i wkrótce potem
Dzierżowszczyzny
) była częścią większej akcji polegającej na likwidacji polskich ośrodków oświatowych i kulturalnych oraz przesiedlaniu
Polaków
z
Białoruskiej SRR
i
Ukraińskiej SRR
na
Syberię
i do
Kazachstanu
.
W samej Marchlewszczyżnie zlikwidowano wszystkie polskie szkoły, czytelnie i inne ośrodki kulturalne.
Krótko po rozwiązaniu autonomii poddano represjom inteligencję i elity polityczne Marchlewszczyzny. Podobnie jak w całym
Związku Radzieckim
, w ramach czystek stalinowskich, rozstrzelano lub zesłano do
łagrów
wielu ludzi, także komunistów, w tym polskich, zarówno działających w polskich autonomiach, jak i poza nimi m.in. naczelnego ideologa polskich komunistów w tym rejonie –
Tomasza Dąbala
– rozstrzelanego w
1938
r.
W ciągu kilku lat od rozwiązania PRN z pierwotnego miejsca zamieszkania wysiedlono do azjatyckiej części
ZSRR
ponad 10 000 osób, w znacznej mierze Polaków.
Terytorium dawnej Marchlewszczyzny zostało podzielone pomiędzy pięć sąsiednich rejonów.
Władze radzieckie starały się zlikwidować wszelkie pozostałości po Marchlewszczyźnie. W
1939
r. byłą stolicę rejonu – Marchlewsk przemianowano na Szczorsk (w
1946
r. przywrócono pierwotną nazwę
Dołbysz
). Do końca istnienia
ZSRR
ani w tym kraju, ani w innych, sojuszniczych państwach demokracji ludowej (w tym
Polsce
) nie ukazywały się żadne publikacje ani opracowania naukowe dotyczące Marchlewszczyzny. Prawdopodobnie miało to na celu uniknięcie niewygodnych pytań i komentarzy w stosunku do deklarujących poszanowanie mniejszości narodowych władz radzieckich, zwłaszcza iż i tak kompromitowała je podobna polityka zastosowana w latach 40. wobec m.in.
Kałmuków
czy
Tatarów Krymskich
.
Tereny Marchlewszczyzny dziś
Tereny dawnej Marchlewszczyzny, mimo przymusowych wysiedleń na wielką skalę w latach 30. i w latach powojennych, nadal zamieszkane są w dużej mierze przez Polaków. W samym mieście
Dowbysz
(dawnej stolicy Marchlewszczyzny), stanowią oni ok. połowy mieszkańców, jakkolwiek wielu z nich nie mówi już po
polsku
. W okolicznych wsiach również żyje wielu Polaków, tam jednak tradycje językowe są kontynuowane. Mieszkańcy tych obszarów, po upadku zbudowanych w okresie radzieckim zakładów przemysłowych, znajdują się w trudnej sytuacji gospodarczej.
Zobacz też
Mikołaj Iwanow, Pierwszy naród ukarany. Polacy w Związku Radzieckim 1921-1939, Warszawa 1991.
Linki zewnętrzne