Alfabet łaciński
Alfabet łacińskiAlfabet łaciński (łacinka), tzw. alfabet rzymski –
alfabet
, system znaków służących do zapisu większości języków europejskich oraz wielu innych. Jest najbardziej rozpowszechnionym alfabetem na świecie – posługuje się nim ok. 35% ludzkości. Wywodzi się z systemu służącego do zapisu
łaciny
. Przykłady liter alfabetu łacińskiego Alfabet łaciński wywodzi się z
alfabetu etruskiego
, początkowo składał się z dziewiętnastu znaków: A B C D E F Z H I L M N O P Q R S T V X Litera Z została usunięta w
IV wieku p.n.e.
jako zbędna (język łaciński nie ma tego dźwięku) przez cenzora
Appiusza Klaudiusza Caecusa
. Na to miejsce wprowadzono literę G, która jest graficznym wariantem litery C. Do tamtej pory litera C służyła do oddawania zarówno głoski /K/, jak i głoski /G/, natomiast od czasu reformy C oznaczało wyłącznie głoskę /K/. Zmiana ta spowodowała także ograniczenie stosowania litery Q, a K prawie zupełnie wychodzi z użycia. Litera Y oraz Z zostały dodane w I wieku p.n.e. w celu dokładnego oddawania na piśmie wyrazów greckich, stąd nazwa „igrek” (od ī Graeca – „greckie i”). W średniowieczu pojawia się litera W powstała z podwojonego V oznaczającego samogłoskę /U/ (stąd angielska nazwa W – double U). Jednak litera ta jest pierwotnie po prostu ligaturą stosowaną zamiast sekwencji VV, co oznacza sylabę "wu" – i stąd pochodzi jej polska nazwa. Wreszcie w połowie XVI wieku litera I, oznaczająca do tej pory zarówno samogłoskę, jak i półsamogłoskę zostaje rozróżniona na I oraz J. Analogicznego rozróżnienia dokonuje się dla V, litera ta "rozpada się" na U dla samogłoski oraz V dla półsamogłoski (lub spółgłoski). System obecnie zawiera 26 znaków. Ponieważ nie jest to układ odpowiadający każdemu językowi, wersje alfabetu łacińskiego dla większości języków dodają nowe znaki – głównie przez modyfikacje istniejących. Są dwa zestawy znaków – małe i wielkie litery, przy czym zasady użycia to: - czasem pisze się wszystko wielkimi literami (np. szyldy) lub wszystko małymi literami,
- w innych przypadkach wyrazy pisane wyłącznie wielkimi literami to głównie skrótowce, niektóre pisze się systemem mieszanym (np.
niemieckie
GmbH lub polskie
SdPl
), końcówki gramatyczne skrótowców pisze się zwykle małymi literami, (np. IRC-a.)
- pierwsza litera zdania to zawsze wielka litera
- niektóre wyrazy pisze się systemem – pierwsza litera wielka, wszystkie pozostałe małe. Są to wszystkie nazwy własne oraz niektóre inne słowa, zależnie od języka.
Zasięg używania alfabetu łacińskiego. Ciemnozielone - kraje używające alfabetu oficjalnie lub praktycznie oficjalnie; jasnozielone - kraje, gdzie alfabet łaciński jest używany dodatkowo do innego oficjalnego Od tych zasad jest jednak sporo wyjątków, różnych w różnych językach (np. w
języku irlandzkim
, gdzie przyrostek pisany jest małą literą, a właściwa nazwa wielką np. an tSionna (rzeka
Shannon
), a w niemieckim wielką literą pisane są rzeczowniki). Wiele systemów zapisu opartych na alfabecie łacińskim używa tzw. „dwuznaków” (a nawet „trójznaków” itd.), czyli par znaków łacińskich oznaczających pojedynczy dźwięk. Niektóre języki traktują pary znaków jako osobne pełnoprawne znaki, np. czeski znak CH czy (do niedawna) hiszpański znak LL. Alfabet łaciński:
Kolejność liter w alfabetach opartych na alfabecie łacińskimKolejność liter w alfabetach opartych na alfabecie łacińskim jest różna: - W
języku azerskim
jest 7 dodatkowych liter (4 samogłoski:
ı
,
ö
,
ü
,
ə
i 3 spółgłoski:
ç
,
ş
, ğ). Alfabet jest taki sam jak w
języku tureckim
z wyjątkiem trzech liter (
q
,
x
,
ə
). Litery te umieszczone są w alfabecie po literach im zbliżonych. I tak
q
jest po
k
,
x
(wymawiane jak
ch
) po
h
, a
ə
po
e
.
- W
języku bretońskim
nie ma osobnej litery
c
, ale są ligatury
ch
, c'h, które są umieszczane pomiędzy
b
a
d
, np. buzhugenn, chug, c'hoar, daeraouenn (dżdżownica, sok, siostra, łza).
- W
języku czeskim
litery
á
,
é
,
ě
,
í
,
ó
,
ú
,
ů
,
ý
,
ď
,
ť
,
ň
są traktowane jako warianty liter odpowiednio
a
,
e
,
i
,
o
,
u
,
y
,
d
,
t
,
n
. Dopiero gdy należy uporządkować dwa wyrazy różnące się jedynie wyżej wymienionymi literami, wtedy litery bez znaków diakrytycznych poprzedzają diakrytyzowane. Przykładowy porządek leksykograficzny: baa, baá, báa, bab, báb, bac, bác, bač, báč. Pozostałe litery diakrytyzowane, a więc:
č
,
š
,
ž
a także
digraf
ch
są traktowane jako osobne litery w następującej kolejności:
c
,
č
, ... ,
h
,
ch
,
i
, ... ,
s
,
š
, ... ,
z
,
ž
.
-
Język dolnołużycki
posiada kilka liter dodatkowych, występują one zazwyczaj po literze, z której pochodzą. Wyjątkiem jest tutaj litera
ł
, która występuje przed literą
l
(taka sama sytuacja jest w języku
górnołużyckim
, a odwrotna niż w języku
polskim
, gdzie
ł
występuje po
l
).
Digraf
ch
jest traktowany jak osobna litera. W użyciu jest także litera
ó
(oznacza dźwięk y/i, e w zależności od regionu), lecz jej stosowanie nie jest obowiązkowe. Kolejność liter jest następująca:
a
,
b
,
c
,
č
,
ć
,
d
,
e
,
ě
,
f
,
g
,
h
,
ch
,
i
,
j
,
k
,
ł
,
l
,
m
,
n
,
ń
,
o
,[
ó
],
p
,
r
,
ŕ
,
s
,
š
,
ś
,
t
,
u
,
w
,
y
,
z
,
ž
,
ź
.
- W
języku duńskim
i
norweskim
dodatkowe litery umieszczone są na końcu alfabetu: ... ,
x
,
y
,
z
,
æ
,
ø
,
å
. Jako odpowiednik litery
å
jest traktowany
digraf
aa. W języku
duńskim
litera
w
była traktowana jako wariant litery
v
, obecnie jest uważana za osobną literę.
-
Esperanto
ma kilka liter dodatkowych, które w alfabecie występują po literach, z których pochodzą, tak więc: ... ,
c
,
ĉ
,
d
,
e
,
f
,
g
,
ĝ
,
h
,
ĥ
,
i
,
j
,
ĵ
, ... ,
s
,
ŝ
,
t
,
u
,
ŭ
,
v
,
z
.
- W języku
estońskim
dodatkowe litery
õ
,
ä
,
ö
i
ü
są szeregowane po literze
w
. Litery
š
,
z
i
ž
, występujące tylko w słowach zapożyczonych i obcych nazwach własnych, znajdują swoje miejsce po literze
s
.
-
Język farerski
ma litery charakterystyczne dla
języków skandynawskich
, mianowicie:
æ
i
ø
. Ponadto używana jest litera
ð
w alfabecie umieszczona po literze
d
. Litery
á
,
í
,
ó
,
ú
,
ý
są uznawana za odrębne litery (porządkowane są po odpowiednich literach niediakrytyzowanych). Litery
c
,
x
,
w
i
z
nie występują w alfabecie. Alfabet można przedstawić więc schematycznie:
a
,
á
,
b
,
d
,
ð
, ... ,
i
,
í
, ... ,
o
,
ó
, ... ,
u
,
ú
, ... ,
v
,
y
,
ý
,
æ
,
ø
.
- W
języku fińskim
dodatkowe litery
å
,
ä
,
ö
są umiejscowione na końcu alfabetu. Litera
å
jest włączona do alfabetu dla poprawnego zapisu nazwisk i nazw pochodzenia szwedzkiego. Ponadto występują litery zapożyczone z
alfabetu czeskiego
dla oddania dźwięków obcych
językowi fińskiemu
, są to
š
i
ž
umieszczane odpowiednio po literach
s
i
z
. Litery
ä
i
ö
nie mogą być zastąpione, jak w
języku niemieckim
,
digrafami
ae i oe, jeżeli nie ma możliwości poprawnego zapisu, należy w zastępstwie użyć liter
a
bądź
o
.
-
Język górnołużycki
posiada kilka liter dodatkowych, występują one zazwyczaj po literze, z której pochodzą. Wyjątkiem jest tutaj litera
ł
, która występuje przed literą
l
(taka sama sytuacja jest w języku
dolnołużyckim
, a odwrotna niż w języku
polskim
, gdzie
ł
występuje po
l
). Do niedawna (
2005
) litera
ć
występowała po literze
t
, obecnie jest szeregowana po
č
.
digrafy
dź
i
ch
są traktowane jak osobne litery. Kolejność liter jest następująca:
a
,
b
,
c
,
č
,
ć
,
d
,
dź
,
e
,
ě
,
f
,
g
,
h
,
ch
,
i
,
j
,
k
,
ł
,
l
,
m
,
n
,
ń
,
o
,
ó
,
p
,
q
,
r
,
ř
,
s
,
š
,
t
,
u
,
v
,
w
,
x
,
y
,
z
,
ž
.
- Do niedawna
język hiszpański
miał dwa
digrafy
:
ch
porządkowany po literze
c
i
ll
– po literze
l
. Od
1997
roku RAE nie są to już
digrafy
, słowa zaczynające się od
ll
są umieszczane między między lk a lm, podobnie
ch
jest porządkowane pomiędzy cg i ci. Litera
ñ
jest umieszczona w alfabecie po literze
n
.
- W
języku islandzkim
występują litery
þ
,
æ
i
ö
na końcu alfabetu, ponadto litera
ð
po
d
. Diakrytyzowane litery
á
,
é
,
í
,
ó
,
ú
i
ý
porządkowane są odpowiednio po literach
a
,
e
,
i
,
o
,
u
i
y
. W alfabecie nie występują litery
c
,
w
oraz
z
, alfabet więc kończy się literami: ... ,
ý
,
þ
,
æ
,
ö
.
-
Język kaszubski
używa kilku dodatkowych liter, są one umieszczone po literach niediakrytyzowanych i są traktowane jako osobne litery (nie warianty liter).
Digrafy
są traktowane jako dwie litery, nie jako jedna litera. Porządkowanie alfabetyczne ma postać:
a
,
ą
,
ã
,
b
,
c
,
d
,
e
,
é
,
ë
,
f
,
g
,
h
,
i
,
j
,
k
,
l
,
ł
,
m
,
n
,
ń
,
o
,
ò
,
ó
,
ô
,
p
,
r
,
s
,
t
,
u
,
ù
,
w
,
y
,
z
,
ż
.
- W
języku litewskim
litery diakrytyzowane występują po literach, z których pochodzą. Ciekawostką jest to, że litera
y
występuje bezpośrednio przed
j
. Alfabet litewski ma więc postać:
a
,
ą
,
b
,
c
,
č
,
d
,
e
,
ę
,
ė
,
f
,
g
,
h
,
i
,
į
,
y
,
j
,
k
,
l
,
m
,
n
,
o
,
p
,
r
,
s
,
š
,
t
,
u
,
ų
,
ū
,
v
,
z
,
ž
.
- W
języku łotewskim
litery diakrytyzowane występują po literach, z których pochodzą. Alfabet łotewski ma postać:
a
,
ā
,
b
,
c
,
č
,
d
,
e
,
ē
,
f
,
g
,
ģ
,
h
,
i
,
ī
,
j
,
k
,
ķ
,
l
,
ļ
,
m
,
n
,
ņ
,
o
,
p
,
r
,
s
,
š
,
t
,
u
,
ū
,
v
,
z
,
ž
.
- W
języku maltańskim
nie występuje litera
c
, ale występuje litera pochodna
ċ
. Litera
ġ
występuje przed literą
g
, podobnie
ż
przed
z
.
Digrafy
għ i
ie
są traktowane jako osobne litery. Alfabet maltański:
a
,
b
,
ċ
,
d
,
e
,
f
,
ġ
,
g
,għ,
h
,
ħ
,
i
,
ie
,
j
,
k
,
l
,
m
,
n
,
o
,
p
,
q
,
r
,
s
,
t
,
u
,
v
,
w
,
x
,
ż
,
z
.
- W
języku niderlandzkim
digraf
ij
był dawnej traktowany jako odmiana litery
y
. Czasem był traktowany jako osobna litera występująca po literze
y
(... ,
x
,
y
,
ij
,
z
). Obecnie jest traktowany najczęściej jako dwie litery (... , ii, ij, ik, ...). Wyjątkiem są książki telefoniczne, gdzie
ij
jest traktowane jako wariant
y
. Warto pamiętać, że pisząc ten digraf wielką literą należy tak pisać oba składniki, np.
IJmuiden
,
IJssel
.
- W
języku niemieckim
występują dodatkowe litery
ä
,
ö
,
ü
,
ß
. Litery
ä
,
ö
i
ü
są traktowane jako odmiany liter
a
,
o
i
u
. Litera
ß
jest traktowana jako litery ss. Gdy nie można użyć poprawnych liter należy zawsze oddawać
ä
jako ae,
ö
– oe,
ü
– ue,
ß
– ss lub (rzadziej) sz – czyni się tak bowiem litery te pochodzą z
digrafów
.
- W
języku polskim
dodatkowe litery są traktowane jako osobne litery.
Digrafy
są traktowane jako dwie litery, nie jako jedna litera. Litery
q
,
v
i
x
są stosowane wyłącznie do zapisu obcych nazw własnych. Polski alfabet można przedstawić w następujący sposób:
a
,
ą
,
b
,
c
,
ć
,
d
,
e
,
ę
,
f
,
g
,
h
,
i
,
j
,
k
,
l
,
ł
,
m
,
n
,
ń
,
o
,
ó
,
p
,
r
,
s
,
ś
,
t
,
u
,
w
,
y
,
z
,
ź
,
ż
.
- W
języku rumuńskim
litery dodatkowe porządkowane są po literach, z których pochodzą. Warto pamiętać o poprawnej postaci dwóch
rumuńskich
liter:
ș
, a nie
ş
;
ț
, a nie
ţ
. Schemat alfabetu rumuńskiego:
a
,
ă
,
â
, ... ,
i
,
î
, ... ,
s
,
ș
,
t
,
ț
, ... ,
z
.
- W
języku chorwackim
jest pięć dodatkowych liter i trzy
digrafy
, w porządku alfabetycznym występują po literach, z których powstały: ... ,
c
,
č
,
ć
,
d
,
dž
,
đ
,
e
, ... ,
l
,
lj
,
m
,
n
,
nj
,
o
, ... ,
s
,
š
,
t
, ... ,
z
,
ž
.
-
Język słowacki
ma kilka dodatkowych liter. Litery
á
,
ä
,
ď
,
é
,
í
,
ĺ
,
ľ
,
ň
,
ó
,
ô
,
ŕ
,
ť
,
ú
,
ý
są traktowane jako odmiany odpowiednich liter niediakrytyzowanych. Pozostałe litery diakrytyzowane, a więc:
č
,
š
,
ž
a także
digrafy
dz
,
dž
,
ch
są traktowane jako osobne litery. Alfabet słowacki jest więc następujący:
a
(
á
,
ä
),
b
,
c
,
č
,
d
(
ď
),
e
(
é
),
f
,
g
,
h
,
i
(
í
),
j
,
k
,
l
(
ĺ
,
ľ
),
m
,
n
(
ň
),
o
(
ó
,
ô
),
p
,
r
(
ŕ
),
s
,
š
,
t
(
ť
),
u
(
ú
),
v
,
x
,
y
(
ý
),
z
,
ž
.
- W
języku słoweńskim
występują trzy dodatkowe litery:
č
,
š
oraz
ž
. W porządku alfabetycznym umieszczane są, odpowiednio, po c, s i z.
-
Język szwedzki
ma dodatkowe trzy litery umieszczane na końcu alfabetu: ... ,
x
,
y
,
z
,
å
,
ä
,
ö
. Litera
w
była do niedawna uważana za wariant litery
v
. W 13. wydaniu Svenska Akademiens ordlista (2006)
w
jest traktowane jako osobna litera.
- W
języku walijskim
digrafy
ch
,
dd
, ff,
ng
,
ll
,
ph
,
rh
i
th
są uznawane za odrębne litery i porządkowane są po literze, która jest pierwszą w digrafie (np.
ph
po
p
) z wyjątkiem
ng
, które jest umieszczane po literze
g
. Należy pamiętać, że w słowach złożonych może się zdarzyć, że litera kończąca pierwsze słowo i zaczynająca drugie mogą utworzyć jedną z powyższych kombinacji, jednak nie jest to wtedy
digraf
.
- W
języku węgierskim
litery
á
,
é
,
í
,
ó
,
ú
,
ö
,
ő
,
ü
i
ű
są traktowane jako osobne litery. Jako odrębne litery są także uważane
digrafy
:
cs
,
dz
,
gy
,
ly
,
ny
,
sz
,
ty
,
zs
i
trigraf
dzs
. Litera
y
występuje tylko w
digrafach
. Alfabet węgierski ma więc postać:
a
,
á
,
b
,
c
,
cs
,
d
,
dz
,
dzs
,
e
,
é
,
f
,
g
,
gy
,
h
,
i
,
í
,
j
,
k
,
l
,
ly
,
m
,
n
,
ny
,
o
,
ó
,
ö
,
ő
,
p
,
q
,
r
,
s
,
sz
,
t
,
ty
,
u
,
ú
,
ü
,
ű
,
v
,
w
,
x
,
y
,
z
,
zs
.
Alfabet łaciński podstawowy i rozszerzony Alfabet polski
Alfabet łaciński na klawiaturze
Pisownia łacińska innych języków Zobacz też
Inne hasła zawierające informacje o "Alfabet łaciński":
Stanisław Konarski
...
Janusz Józefowicz
...
1848
...
Majuskuła
...
Małopolska Droga św. Jakuba
...
Józef Kowalczyk
...
Jerzy Radziwiłł (biskup)
...
Kajetan Sołtyk
...
Nałęcz (herb szlachecki)
...
Rawicz (herb szlachecki)
...
Inne lekcje zawierające informacje o "Alfabet łaciński":
Antyk judajski - mądrość Biblii (plansza 10)
...
019. Osłonice i bezczaszkowce – strunowce niższe (plansza 2)
...
003 b Rewolucja neolityczna (plansza 13)
...
|