Ewangelia według św. Łukasza [Łk lub Łuk] –
Ewangelia
(z
gr.
ευαγγελιον dobra nowina) tradycyjnie umieszczana w
kanonie Nowego Testamentu
jako trzecia. Jej autor – według tradycji
Łukasz Ewangelista
, lekarz i towarzysz
św. Pawła
– jest także autorem
Dziejów Apostolskich
. Jest jedną z
ewangelii synoptycznych
. Ewangelię rozpoczyna zwrócenie się do "dostojnego Teofila"[1] - gr. Theophilos oznacza przyjaciel Boga[2] i niekoniecznie musi oznaczać imię, ale może być także ogólnym określeniem chrześcijanina.
Problem autorstwa
Obraz
Rogiera van der Weydena
pt.
Św. Łukasz maluje portret Madonny ok. 1435-1440. Łukasz Ewangelista przedstawiony jest w czapce lekarza.
Autor Ewangelii Łukasza jest jednocześnie autorem innej księgi Nowego Testamentu - Dziejów Apostolskich. Obie te księgi dedykowane są tej samej osobie, łączy je podobieństwo stylu i poglądy teologiczne. W tej kwestii panuje powszechna zgoda uczonych[3]. Tradycja chrześcijańska sięgająca połowy II wieku n.e. przypisuje autorstwo Trzeciej Ewangelii i Dziejów Łukaszowi, towarzyszowi podróży misyjnych św. Pawła, którego Paweł wymienia w liście do zboru w Kolossach jako "ukochanego lekarza" (Kol.4,14). Pierwszą wzmiankę o Łukaszowym autorstwie Ewangelii zawiera
Fragment Muratoriego
z 2 połowy II wieku n.e. Podobnie wczesnochrześcijańscy pisarze z II wieku uważają trzecią Ewangelię za pismo Łukasza:
Ireneusz z Lyonu
(Adv. haer. 3.1.1)
Tertulian
(Adv. Marcionem 4.2.2), tenże Marcjon i
Klemens z Aleksandrii
(Paedagogus 2.1.15 i Stromata 5.12.82). Najstarszy zachowany rękopis, Papirus Bodmer XIV z około 200 roku n.e., również przypisuje autorstwo tej samej osobie.
Według starochrześcijańskiej tradycji Łukasz poznał Pawła w Troadzie podczas jego drugiej podróży misyjnej (Dz. Ap. 16,6-15). Po raz drugi przyłączył się do niego w roku 57 (Dz. Ap. 20,1-15). Odtąd miał mu towarzyszyć aż do uwięzienia w Rzymie (II Tym. 4, 11). Wedle
Euzebiusza
(Historia kościelna III,94) Łukasz był z pochodzenia Grekiem z Antiochii, z zawodu lekarzem. Według
Epifaniusza
(C. Jul. Orat. 4,69) po śmierci Pawła Łukasz podjął pracę misyjną w Dalmacji, Galii, Italii i Macedonii. Kościół czci go jako męczennika.
Głównym argumentem przemawiającym za słusznością utożsamienia autora Trzeciej Ewangelii i Dziejów Apostolskich z Łukaszem, towarzyszem Pawła, są cztery fragmenty w Dziejach Apostolskich, w biblistyce niemieckiej zwane "Wirstücke", zaś w anglosaskiej "we-passages" - są to kolejno: Dz. Ap. 16,10-17; 20,5-15; 21,1-18; rozdziały 27 i 28. W tych czterech fragmentach narrator przemawia w pierwszej osobie liczby mnogiej, co sugeruje, że podróżował wraz z
apostołem Pawłem
. W istocie jednak uczeni nie są zgodni w ocenie tego argumentu. Poza wskazanymi fragmentami nigdzie nie spotkamy bowiem narracji w pierwszej osobie, a imię Łukasza nie pojawia się w Dziejach ani razu. Kolejnym argumentem wysuwanym przez zwolenników powyższej tezy jest fakt, że autor Dziejów używa specjalistycznych pojęć znanych z greckiej medycyny i wykazuje zainteresowanie dla problemów lekarskich. Mogłoby to sugerować, że właśnie Łukasz, lekarz z zawodu, napisał obie księgi. Takie przekonanie bywa jednak kwestionowane (H. J. Cadbury,"The style and literary method of Luke")
Argumentem przeciwko utożsamieniu autora Trzeciej Ewangelii i Dziejów z Łukaszem, przyjacielem Pawła są różnice w ich poglądach teologicznych, drobne
nieścisłości i sprzeczności pomiędzy listami św. Pawła a Dziejami Apostolskimi
i wieloznacznie interpretowana obserwacja, iż autor Dziejów, kimkolwiek by był, najwidoczniej nie znał pism św. Pawła. W związku z tymi i podobnymi zarzutami wielu współczesnych uczonych uważa Ewangelię Łukasza i Dzieje Apostolskie za dzieło nieznanego autora.
Data powstania
Ponieważ wedle wszelkiego prawdopodobieństwa Ewangelia Łukasza i
Dzieje Apostolskie
powstały w tym samym czasie, w datowaniu Ewangelii Łukasza wykorzystuje się argumenty zaczerpnięte z tekstu Dziejów i odwrotnie.
W kwestii datowania istnieją rozbieżne opinie uczonych, wśród których można wyróżnić trzy główne stanowiska
- data wczesna - przed rokiem 70 n.e.:
Za wczesną datą powstania Ewangelii Łukasza optowała większość dawniejszych uczonych katolickich i protestanckich. Narracja Dziejów Apostolskich urywa się na opisie pobytu św. Pawła w Rzymie w oczekiwaniu na proces przed sądem cesarskim, a jego późniejsze losy są przez autora przemilczane. Zdaniem min. A. Harnacka i E. Jacquiera ma to świadczyć, że Dzieje powstały jeszcze przed męczeńską śmiercią
św. Pawła
, który zginął około 64-67 r. Krytycy wskazują jednak, że zakończenie opowieści na pobycie i nauczaniu Pawła w
Rzymie
wynika z założeń redaktorskich i nie oznacza bynajmniej, że księga powstała przed śmiercią Pawła; T. Zahn i W. Ramsay w oparciu o analizę filologiczną wstępu wysunęli teorię, że Dzieje są drugą, po Ewangelii, częścią dzieła w zamierzeniu Łukasza trójczłonowego[4]. Biskup i uczony John A. T. Robinson uważa, iż Dzieje i Ewangelia Łukasza powstały między 57 a 62 rokiem naszej ery. Jako dowód podaje brak jednoznacznego odniesienia w Ewangelii Łukasza do zburzenia świątyni w
Jerozolimie
w roku 70.
- data środkowa - około 80 - 85 n.e.:
Uczeni optujący za późniejszą datą wskazują, że fragmenty Łk 19,41-44 i 21,20-24 są nawiązaniem do zburzenia Świątyni Jerozolimskiej w roku 70 n.e. wobec czego samą Ewangelię należy datować po roku 70. Ponadto, wedle
hipotezy dwóch źródeł
, autor Ewangelii Łukasza korzystał z Ewangelii Marka, którą datuje się na koniec lat 60. I wieku, wobec czego Ewangelię Łukasza należy datować o kilka - kilkanaście lat później.
W XIX wieku niemiecki uczony, założyciel tzw. szkoły w Tübingen,
Ferdinand Christian Baur
, wysunął hipotezę, wedle której obie księgi przypisywane św. Łukaszowi powstały blisko połowy II wieku n.e. Argument swój oparł na wskazaniu, iż poglądy teologiczne zawarte w księdze Dziejów Apostolskich są próbą pogodzenia dwóch rywalizujących nurtów w chrześcijaństwie - judeochrześcijan i chrześcijan nawróconych z pogaństwa. Baur i jego uczniowie argumentowali, że w Dziejach apostołowie Paweł i Piotr przedstawieni są niemal jako zgodni orędownicy tej samej postawy teologicznej, co jest zniekształceniem obrazu historycznego. Zdaniem Baura, dokonano tego w II stuleciu w celu zatarcia różnic między dwoma nurtami chrystianizmu, z których jeden odwoływał się do nauczania Piotra, a drugi do nauki Pawła.
Uczony Richard I. Pervo twierdził, że Ewangelia Łk wydaje się nosić ślady wpływu pism Józefa Flawiusza. Wedle tej teorii, pogląd Józefa Flawiusza uznający spis ludności z roku 6 n.e. (tzw.
spis Kwiryniusza
) za znaczący fakt w historii Palestyny miał wpływ na autora Ewangelii Łukasza, który - jako jedyny spośród Ewangelistów - podaje opowieść o powszechnym spisie, w czasie którego miał na świat przyjść Jezus. Gdyby więc autor Ewangelii Łukasza istotnie korzystał z pism Flawiusza, jego dzieło mogło powstać nie wcześniej niż pisma Józefa.
Nowe studium teologii Ewangelii Łukasza i Dziejów Apostolskich pióra J. B. Tysona wskazuje, iż ostateczna redakcja pism mogła mieć miejsce dopiero w połowie II wieku w epoce sporu chrześcijańskiej z
Marcjonem
i jego zwolennikami.
Obecnie wśród uczonych - zwłaszcza akceptujących
teorię dwóch źródeł
- panuje dość powszechna zgoda, że omawiane utwory powstały około
80
-
85
roku n.e.
Źródła Ewangelii
W prologu Ewangelii czytamy, że jej autor opierał się na innych Ewangeliach i na informacjach zasłyszanych od "naocznych świadków" i „sług słowa”. Natomiast uczeni na podstawie wewnętrznej analizy tekstu Ewangelii stwierdzili, że Łukasz opierał się głównie na trzech źródłach:
Ewangelii Marka
, przypuszczalnym źródle greckim, zwykle nazywanym
Q
i wyjątkowym źródle, często określanym jako własny materiał Łukasza, które mogło mieć charakter pisany albo ustny. Ogółem, na 1149 wersów Ewangelii Łukasza, 320 jest zaczerpniętych z Ewangelii Marka, i 830 z pozostałych dwu źródeł, w tym około 250 ze
źródła Q
i reszta - 580 - z własnego źródła Łukaszowego. Z Ewangelii Marka autor Ewangelii Łukasza przejął sześć bloków materiału, zachowując jego oryginalny porządek, i weń wmieszał materiał ze źródła Q i materiał własny. Sporą część epizodów z Marka pominął, a część opracował na nowo. Nigdy nie kopiował niewolniczo materiałów, często redagował tekst Marka, poprawiając jego grekę tak stylistycznie jak i językowo. Uczeni dyskutują, czy niektóre fragmenty z materiału własnego Łukasza wiążą się z materiałem Ewangelii Jana (jak np. namaszczenie stóp Jezusa przez kobietę, fragment o Łazarzu, Marcie i Marii, pojawienie się Jezusa po zmartwychwstaniu w Jerozolimie i in.)
Adresaci
Liczne szczegóły w Ewangelii Łukasza sugerują, że jej autor pisał dla potrzeb gminy chrześcijańskiej złożonej z wiernych nawróconych z pogaństwa. Do szczegółów tych należą dedykacja w prologu Łk i Dz dla patrona o greckim imieniu Teofil, troska o powiązanie historii Jezusa i apostołów z tradycją grecko-rzymskiej literatury, wyłączenie ze źródła elementów lub materiałów wybitnie żydowskich, zastąpienie tytułów żydowskich greckimi (np. zamiast ‘’rabbi’’ – ‘’epistates’’) i pominięcie niezrozumiałych dla greckojęzycznego audytorium słów semickich.
Układ
Ewangelia Łukasza ma układ podobny do Ewangelii Marka, z tym że zawiera dodatkowo część wstępną – narodzenie i życie ukryte
Jana Chrzciciela
oraz
Jezusa
(1,5-2,52). Kolejne części dzieła to:
- Prolog 1,1-4
A. Zapowiedź tajemnicy paschalnej i podstawy dzieła Jezusa - 1,4-9,50
- Jezus i
Jan Chrzciciel
, zwiastowanie, narodziny, 12-letni Jezus w Świątyni, rodowód Jezusa, Przygotowanie jego działalności 1,4-4,44
- Działalność Jezusa w
Galilei
4,14-9,50.
B. Droga Jezusa do Jerozolimy w celu realizacji tajemnicy paschalnej.9,51-19,27.
- Obietnica Królestwa Bożego 9,51-13,21.
- Pouczenie o warunkach przynależności do Królestwa Bożego 13,22-17,10.
- Królestwo Boże obecne jest pośród wiernych 17,11-19,27.
C. W Jeruzalem, męka i zmartwychwstanie 22,1-24,52.
- Wjazd do Jerozolimy,przepowiednia zniszczenia miasta, wypędzenie kupców ze Świątyni i nauczanie w niej, polemiki z Żydami, mowa eschatologiczna 19,28-21,38.
- Droga Jezusa na krzyż, tj. spisek uczonych w piśmie, zdrada Judasza, Ostatnia Wieczerza,proces Jezusa, zaparcie się
św. Piotra
- Zmartwychwstanie 24,1-53
Szczególne akcenty
W Ewangelii Łukasza wiele miejsca poświęca się na:
- przekazanie prawdy o miłosierdziu Bożym, m.in. w przypowieści o dobrym
samarytaninie
(r. 10, 25-37), o synu marnotrawnym (r. 15, 11-32), o nieurodzajnym drzewie figowym (r. 13, 6-9)
- ukazanie roli kobiet w ewangelizacji, a szczególnie roli
Marii
- szczegółowy opis narodzenia Jezusa
Zobacz też
Przypisy
- ↑
Łk 1,3
w przekładach Biblii.
- ↑
G2321 Stronga
- ↑ Udo Schnelle “The History and Theology of the New Testament Writings”, p. 259
- ↑ za ks. E.Dąbrowskim Dzieje Pawła z Tarsu, PAX W-wa 1953
Bibliografia
- J. B. Tyson "Marcion and Luke-Acts: A Defining Struggle" The University of South Carolina Press.
- red. ks. J. Szlaga "Wstęp ogólny do Pisma Świętego" Pallotinum, Poznań - Warszawa 1986.
- Ks. J. Kudasiewicz "Ewangelie synoptyczne dzisiaj" Warszawa 1986,
-
Ewangelia Łukasza
- internetowa Biblia 2000 (
Biblia Tysiąclecia
)
-
Ewangelia wg św. Łukasza
- Fundacja Biblos
Linki zewnętrzne