Tektonika płyt (lub teoria wędrówki płyt tektonicznych,
ang.
plate tectonics; z
gr
. τέκτων tekton - "budujący") - dominująca współcześnie teoria tłumacząca wielkoskalowe ruchy
ziemskiej
litosfery, w szczególności przejawiające się w obserwowanym zjawisku dryfu kontynentalnego.
Zgodnie ze współczesnym stanem wiedzy, materiał skalny budujący Ziemię zachowuje się jak ciało sztywne tylko do pewnej głębokości, poniżej zaś pod wpływem zwiększonej temperatury wykazuje cechy ciała częściowo plastycznego i może "płynąć" w skali milionów lat. Owa sztywna, zewnętrzna warstwa, zwana
litosferą
, podzielona jest na bloki –
płyty tektoniczne
– które mogą wg tej teorii przesuwać się względem siebie: odsuwać się (co tłumaczy np. oddalanie się Europy od Ameryki Północnej), zderzać (co tłumaczy np. powstawanie gór fałdowych lub ocierać o siebie (co tłumaczy np. obecność stref nieustającej aktywności sejsmicznej). Tym trzem podstawowym typom relacji między płytami odpowiadają trzy rodzaje granic płyt: rozbieżne (gdzie powstaje nowa litosfera), zbieżne (gdzie litosfera jest wciągana w głąb Ziemi) oraz przesuwcze (gdzie dwie płyty przesuwają się względem siebie).
Podstawowe założenia
Właściwości mechaniczne warstw skalnych Ziemi
Schemat przedstawiający różne rodzaje granic płyt tektonicznych
Kluczowy dla tektoniki płyt jest podział zewnętrznej warstwy Ziemi na sztywną
litosferę
i płynną
astenosferę
. Grubość astenosfery jest szacowana na ok. 150 km. Co istotne, podział ten przeprowadzony jest ze względu na własności mechaniczne i termiczne, a nie chemiczne: nie jest więc równoznaczny z podziałem na
płaszcz
i
skorupę
. Litosfera jest to ta część masy skalnej Ziemi, która ochłodziła się na tyle, że zachowuje się jak ciało sztywne, czyli pod działaniem zewnętrznej siły ulega deformacji: pęka (tworząc
uskok
). Ciepło dobywające się z głębin Ziemi przemieszcza się przez litosferę na drodze
przewodzenia
. Astenosfera to region, który ze względu na wyższą temperaturę i ciśnienie zachowuje się jak ciało plastyczne i może bardzo powoli płynąć (w skali cm/rok). Ciepło przenoszone jest tu, podobnie jak prawdopodobnie w całym płaszczu, na drodze
konwekcji
, czyli zsynchronizowanego unoszenia się materiału cieplejszego i opadania chłodniejszego.
Można więc wyobrazić sobie, że kry litosferyczne unoszą się na płynnym materiale astenosfery jak tafle lodu na powierzchni oceanu. Potwierdzeniem tej intuicji jest zaobserwowane zjawisko
izostazji
, czyli dążenia bloku litosfery do osiągnięcia równowagi w reakcji na zmianę ciężaru. Pod wpływem zwiększonego obciążenia (np. postępującego
lodowca
) płyta zanurza się głębiej w astenosferę, zaś po uwolnieniu jej od ciężaru (np. ustąpienia lądolodu) powoli, w sposób wahadłowy wraca do poprzedniego poziomu. Zjawisko takie precyzyjnie zmierzono m.in. na terenie Szwecji, która podnosi się właśnie po przygniatającym doświadczeniu poprzedniego zlodowacenia. Ważniejsze niż podobieństwa są jednak różnice w tej analogii.
Morfologia: typy granic
Kolejnym kluczowym składnikiem teorii tektoniki płyt jest bowiem powstawanie i niszczenie litosfery na granicach płyt. Miejsca, w których powstaje litosfera, zidentyfikowano jako potężny system
grzbietów śródoceanicznych
, ciągnący się na długości ponad 40.000 kilometrów na dnie
wszechoceanu
. Grzbiety te określa się również jako
strefy spredingu
(z ang. spreading: "odsuwanie się"). Litosfera jest tu tak cienka, że
magma
wydostaje się na powierzchnię i, schładzając się w kontakcie z zimną wodą oceanu, zastyga w postaci
bazaltowych
skał
dna oceanicznego
. Sprzężenie tych dwóch procesów: rozsuwania się płyt oraz powstawania nowych skał litosfery, prowadzi do rozrostu dna oceanicznego. Granice zbieżne to zaś te miejsca, w których jedna płyta podsuwa się pod drugą (ang. subduction: "podsuwanie się", stąd nazwa: strefa subdukcji): jej skały ulegają zaś przynajmniej częściowemu stopieniu i powracają do puli astenosfery. Manifestacje tego procesu są wielorakie. Po pierwsze, wciągany w rozgrzane wnętrzności Ziemi materiał topi się i wędruje do góry, przyczyniając się do powstania strefy
wulkanizmu
tuż za strefą subdukcji: łańcuch Wysp Japońskich powstał właśnie jako rezultat wulkanicznych procesów zachodzących za strefą subdukcji. Po drugie, ocieranie się płyt o siebie wywołuje aktywność sejsmiczną: stąd granice zbieżne są często źródłem licznych trzęsień ziemi, których ogniska wyznaczają górną granicę zagłębiającej się płyty. Po trzecie, jeśli zanurzająca się płyta jest typu oceanicznego, jej powierzchniowym przejawem jest
rów oceaniczny
.
Trzecim wspomnianym typem są granice przesuwcze, w których dwie płyty litosferyczne przesuwają się względem siebie, ani się nie oddalając, ani nie przybliżając. Najsłynniejszym przykładem jest chyba uskok
San Andreas
w zachodnich Stanach Zjednoczonych, którego przebieg pokrywa się z obszarem występowania niezliczonej ilości trzęsień ziemi, występujących, gdy narastające napięcie zostaje uwolnione.
Morfologia: typy płyt
Najistotniejsze rozróżnienie to podział na
płyty oceaniczne
i
kontynentalne
. Jedyną płytą "czysto" oceaniczną jest Płyta Pacyficzna, pozostałe oprócz skał dna oceanicznego zawierają również znacznie przekraczające je objętością i masą, jednak mniej gęste - więc wyniesione nad powierzchnię wszechoceanu - potężne masy oporowe zwane kontynentami. Różnica pomiędzy skorupą oceaniczną i kontynentalną jest zasadnicza. Ta pierwsza jest w gruncie rzeczy cienką (kilka kilometrów) warstwą gęstych (ok. 3 g/cm³) skał
bazaltowych
, które powstały relatywnie niedawno (najstarsze fragmenty dna oceanicznego mają zaledwie paręset milionów lat ze względu na tektoniczny "recykling"). Skorupa kontynentalna składa się z lżejszych (średnio 2,7 g/cm³, ale np. piaskowiec może mieć gęstość ok. 2 g/cm³) skał -
wulkanicznych
, m.in.
granitów
i
granodiorytów
- a także produktów ich przemian: skał
metamorficznych
i
osadowych
. Te potężne amalgamaty mogą unosić się wiele kilometrów ponad poziomem morza, podczas gdy dno oceanu leży przeciętnie 4 kilometry pod powierzchnią wody. Zgodnie z prawami
izostazji
(
hipoteza izostazji
) odpowiada temu głębokie zakorzenienie kontynentów (do kilkudziesięciu kilometrów), które jest przyczyną, dla której używa się czasem określenia "masa oporowa". Deformacje tektoniczne i aktywność sejsmiczna mają tendencję do koncentrowania się w regionach cieńszej lub osłabionej litosfery, przez co "twarde jądra" kontynentów (tzw.
kratony
) są poniekąd wyłączone z procesów tektonicznych.
Widocznym rezultatem tych zależności jest fakt, że praktycznie wszystkie strefy rozrostu znajdują się obecnie na terenie dna oceanicznego: rozpychanie litosfery przez podsuwający się materiał astenosfery jest dużo bardziej faworyzowane energetycznie niż mozolne przebijanie się przez warstwy skał litosfery kontynentalnej grubości nierzadko dziesiątków kilometrów. Sytuacje takie mogą się jednak zdarzyć i współcześnie obserwuje się ruchy rozciągające w rejonie wschodniej Afryki, w tzw.
Ryfcie Afrykańskim
lub Afarskim. Zauważmy przy okazji, że zainicjowany w ten sposób proces rozrywania kontynentu przez działające od spodu pole sił został rozpoczęty od strony brzegu kontynentu, nie w jego środku. W większości modeli powstawania nowych grzbietów śródoceanicznych przewiduje się, że rozpad kontynentu postępuje od brzegu. Zauważmy przykładowo, że
Grzbiet Śródatlantycki
znajduje się bliżej brzegów Afryki i Ameryki Południowej pośrodku długości tych kontynentów, a dalej w ich południowych i północnych częściach. Można więc wywnioskować, że pierwotny
superkontynent
Pangea
został naderwany z jego południowego brzegu, a pęknięcie to stopniowo migrowało ku północy, czemu towarzyszyło wdzieranie się oceanu i jego ostateczne połączenie się z częścią północną grzbietu, odpowiadającą dzisiejszemu północnemu
Atlantykowi
; proces ten widoczny jest na ilustracji po prawej.
Przeistaczanie się skorupy kontynentalnej w oceaniczną w tego typu procesie, zwanym procesem ryftowania jest skomplikowanym procesem prowadzącym do rozwinięcia się tzw. pasywnej krawędzi kontynentalnej, w której widoczne jest stopniowe przejście od skał typu kontynentalnego do bazaltów dna oceanicznego, tworzących tzw. serię ofiolitową. Dobrą ilustracją są brzegi kontynentów otaczających Ocean Atlantycki. Z drugiej strony obserwuje się także narastanie objętości skorupy kontynentalnej, jakie zachodzi np. w zbieżnych granicach płyt litosferycznych. Jednym ze wspomnianych przykładów jest więc formowanie się łuku wulkanicznego, budowanego z produktów topienia się skał za strefą subdukcji. Wznoszące się
diapiry
magmy wydostają się na powierzchnię, budując łańcuch wulkaniczny. Inne procesy odpowiedzialne są za kumulowanie się materiału w tzw.
pryzmach akrecyjnych
, gdzie masy skalne z podsuwającej się płyty zostają zdrapane i złożone na brzegu płyty górnej.
Ze względu na względną lekkość skorupy typu kontynentalnego mało prawdopodobne jest wciągnięcie znacznych ich ilości w głąb Ziemi w strefach subdukcji, jak to się dzieje z łatwością ze skorupą oceaniczną. Bardziej prawdopodobne jest, że materiał skalny wciąganego kontynentu zostanie w znacznej części spiętrzony, formując łańcuch górski typu fałdowego, jak stało się to choćby z
Alpami
i
Himalajami
. Rezultatem tego jest stopniowe zwiększanie się objętości skorupy kontynentalnej w czasie geologicznym.
Mechanizm napędzający dryf kontynentów
Źródło siły powodującej ruch płyt litosferycznych jest tematem kontrowersyjnym.
- Przez długie lata przeważał model, wedle którego płyty litosferyczne płynęły zgodnie z kierunkiem
prądów konwekcyjnych
płaszcza. Konwekcja prowadzi zwykle do wyodrębnienia się wielu komórek konwekcyjnych, w których obok stref unoszenia się materiału gorącego (upwelling) występują strefy opadania materiału schłodzonego (downwelling); zarówno w dolnej, jak i górnej warstwie granicznej występują z konieczności ruchy poziome, łączące ze sobą strefy upwellingu i downwellingu, aby konwekcja mogła mieć charakter cykliczny. Przypuszczano więc, że ruch płyt sprzężony jest z poziomym składnikiem prądów konwekcyjnych. Obliczenia pokazały jednak, że siła tarcia przepływającej magmy o spód litosfery jest niewystarczająca dla poruszenia jej z zaobserwowaną intensywnością. Choć więc tarcie to odgrywa pewną rolę, nie jest ona raczej dominująca.
- Najpopularniejsze obecnie wyjaśnienie odwołuje się do wpływu siły grawitacji na zanurzającą się w strefie subdukcji płytę. Płyty oceaniczne są zazwyczaj podniesione w strefach rozrostu (do czego prawdopodobnie walnie przyczynia się energia wznoszącej się tam gorącej magmy) i stopniowo opadają w kierunku stref subdukcji, co wynika z ochładzania się skał i związanego z tym zwiększania się ich gęstości. W rezultacie płyta jest nieznacznie nachylona względem osi rozrostu, co prowadzi do grawitacyjnego ześlizgu (ang. gravitational sliding).
- W wielu modelach bierze się również pod uwagę efekt, jaki wywiera na płytę jej zanurzający się w strefie subdukcji koniec. Warto pamiętać jednak, że nie jest jasne, w jakim stopniu płyta zostaje przetopiona i do jakiej głębokości utrzymuje się jej mechaniczna spójność.
- Proponowano również zewnętrzne źródła energii, jak choćby oddziaływanie pływowe
Księżyca
.
Ponieważ jednak powyższe wytłumaczenia nie w pełni stosują się do obserwowanego ruchu płyt kontynentalnych, nie ustają dyskusje na temat ostatecznego bilansu sił działających na płyty litosferyczne i wprawiających je w ruch. Na dzień dzisiejszy brak przekonywającego wyjaśnienia mechanizmu i przyczyny ruchu płyt.
Główne płyty tektoniczne
Istnieje 7 głównych płyt tektonicznych i szereg mniejszych mikropłyt:
Z mniejszych płyt najważniejsze są
płyta arabska
oraz
płyta Nazca
.
Zobacz też
Linki zewnętrzne
Bibliografia
- L. Czechowski: Tektonika płyt i konwekcja w płaszczu Ziemi, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1994.
- R. Dadlez, W. Jaroszewski: Tektonika, Warszawa 1994.