Stefan Batory Stefan, z Bożej łaski król Polski, wielki książę litewski, ruski, pruski, mazowiecki, żmudzki, kijowski, wołyński, podlaski, inflancki, a także książę siedmiogrodzki |
|
|
|
Król Polski
i
wielki książę Litwy
|
Okres panowania | od
1 maja
1576
do
12 grudnia
1586
|
Poprzednik |
Henryk III Walezy
|
Następca |
Zygmunt III Waza
|
Dane biograficzne |
Dynastia |
Batory
|
Urodzony |
27 września
1533
w
Szilágysomlyó
|
Zmarł |
12 grudnia
1586
w
Grodnie
|
Ojciec |
Stefan Batory
|
Matka |
Katarzyna Telegdi
|
|
|
Stefan Batory (
węg.
Báthory István, ur.
27 września
1533
w
Szilágysomlyó
, zm.
12 grudnia
1586
w
Grodnie
) –
książę siedmiogrodzki
od
1571
,
król Polski
i
wielki książę litewski
od
1576
, po ślubie (w tym samym roku) z
Anną Jagiellonką
, córką
Zygmunta I Starego
. Przez wielu historyków uważany jest za jednego z najwybitniejszych polskich
królów elekcyjnych
.
Tytuł królewski
Stephanus, Dei gratia rex Poloniae et magnus dux Lithuaniae, Russiae, Prussiae, Masoviae, Samogitiae, Kiioviae, Volhyniae, Podlachiae, Livoniaeque, necnon princeps Transylvaniae.
Tłumaczenie: Stefan, z Bożej łaski król
Polski
, wielki książę
litewski
, ruski,
pruski
,
mazowiecki
,
żmudzki
,
kijowski
,
wołyński
,
podlaski
,
inflancki
, a także książę
siedmiogrodzki
.
Życie i działalność
Młodość
Był synem wojewody siedmiogrodzkiego
Stefana Batorego
i Katarzyny Telegdi.
Wcześnie osierocony, dla zachowania swoich dóbr dziedzicznych związał swoją karierę polityczną z rodem
Habsburgów
.
22 października
1549
, w imieniu
cesarza
Ferdynanda I Habsburga
wziął udział w
Mantui
w zaślubinach jego córki
Katarzyny Habsburżanki
z
Franciszkiem III Gonzagą
. Prawdopodobnie właśnie wtedy nauczył się
włoskiego
i przez kilka miesięcy studiował na
Uniwersytecie w Padwie
.
Władca Siedmiogrodu
W obliczu najazdu
tureckiego
na
Węgry
, Stefan Batory zmienił swoje sympatie polityczne i związał się z obozem narodowym wspierającym
Zápolyów
.
22 października
1556
witał w imieniu szlachty węgierskiej powracającą z
Polski
Izabelę Jagiellonkę
. Na czele wojsk siedmiogrodzkich stoczył
4 marca
1562
krwawą bitwę z wojskami cesarskimi pod Hadad, zakończoną podpisaniem krótkotrwałego rozejmu. Król
Jan II Zygmunt Zápolya
wysłał go w
1563
w misji dyplomatycznej do
Wiednia
, która jednak zakończyła się niepowodzeniem.
13 marca
1565
w
Satmarze
wynegocjował wstępne porozumienie pokojowe z cesarzem
Maksymilianem II Habsburgiem
. Jednak wobec groźby kolejnego najazdu tureckiego i na skutek zmiany orientacji polityki zagranicznej Zápolyi, został przez
Austriaków
internowany w wiedeńskiej karczmie. Dopiero w
1567
powrócił na Węgry.
W 1571, po śmierci Zápolyi, na czele stronnictwa prohabsburskiego stanął
Kasper Bekiesz
, przeciwko któremu wystąpiło
pospolite ruszenie
szlachty węgierskiej pod wodzą
Krzysztofa Batorego
, brata Stefana.
Dzięki poparciu
sułtana
tureckiego
Selima II
Stefan Batory został wybrany księciem Siedmiogrodu
25 maja
1571
przez sejm w
Alba Iulia
. Swoim następcą wyznaczył brata Krzysztofa, który wkrótce odebrał przysięgę wierności od szlachty siedmiogrodzkiej. W
1573
odebrał twierdze obsadzone przez wojska Bekiesza.
19 lipca
1575
pokonał posiłkujące Bekiesza wojska habsburskie w bitwie pod Kerelőszentpál.
Elekcja
Bezkrólewie
, po ucieczce
19 czerwca
1574
do rodzimej
Francji
króla
Henryka Walezego
, trwało prawie półtora roku. Dopiero
12 grudnia
1575
Senat
, pod naciskiem
nuncjusza apostolskiego
Vincenzo Lauro
, obrał na kolejnego króla cesarza
Maksymiliana II Habsburga
. Maksymilian nie zdołał jednak nigdy oficjalnie przywdziać korony.
Prymas
Jakub Uchański
obwołał go wprawdzie oficjalnie królem, ale do jego ceremonii koronacji w katedrze wawelskiej nigdy nie doszło. Na wieść o wyborze Maksymiliana masy szlacheckie podburzone przez
Jana Zamoyskiego
zażądały Piasta i wybrały na króla córkę
Zygmunta I Starego
,
Annę Jagiellonkę
(
1523
-
1596
). Z inicjatywy
kasztelana
bieckiego
Stanisława Szafrańca
przydano jej też wkrótce na małżonka księcia
Siedmiogrodu
Stefana Batorego.
14 grudnia
Batory został ogłoszony królem Polski. Podwójna elekcja zagroziła jednak widmem wojny domowej.
18 stycznia
1576
zwołano
pospolite ruszenie
do
Jędrzejowa
. 20 tysięcy wiernych stronników Batorego zajęło
Kraków
, terroryzując sprzyjające Habsburgom miasto i
Akademię
.
16 lutego
1576
książę siedmiogrodzki zaprzysiągł w
Meggeszu
pacta conventa
, m.in. przyrzekł odebrać ziemie zagrabione przez
Rosję
.
16 marca
uroczyście przekroczył granicę Polski, witany przez swoich zwolenników.
Anna Jagiellonka
Anna Jagiellonka z mężem Stefanem Batorym wg Jana Matejki
Stefan poświęcił 53-letniej i starszej o 10 lat Annie trzy noce poślubne (
Jan Tarnowski
napisał w liście do magnata z Litwy ...Anna chłopa dopadła i gębę wysoko nosi...). Później nie zaglądał do jej sypialni, ale pozwoli jej przychodzić kiedy tylko zechce. Pewnej nocy Anna zapragnęła odwiedzić Batorego, ale ten uciekł. Wiele osób było świadkiem tego wydarzenia, królowa dostała
gorączki
i trzeba było jej
krew
upuszczać[1].
Szydercze wypowiedzi na temat Anny zaczęły się pojawiać zaraz po
ślubie
. Z czasem Batory miał dość matrony, jej dąsów, humorów i wtrącania się do
polityki
. Wolał przebywać na wojnach, ponieważ wojna i polityka interesowały go bez reszty[1].
Anna wróciła do Warszawy. Na jej dworze gościli dyplomaci i antykrólewscy malkontenci. Ich obecność od razu spotkała się z kontrakcją ze strony królewskich faworytów (
Mikołaja Mieleckiego
,
Andrzeja Opalińskiego
i
Zamoyskiego
). Biskup (
Stanisław Karnkowski
) proponował parze królewskiej rozwód. Szło o ponowne ożenienie Batorego i wydanie potomstwa. Ten jednak zdecydowanie odmówił.
Początek rządów
1 maja
1576
w
katedrze wawelskiej
biskup kujawski
Stanisław Karnkowski
koronował Stefana Batorego na króla Polski.
Jednak Batory musiał wkrótce stawić czoło opozycji, która nie uznając jego tytułu królewskiego liczyła na rychłe przybycie Maksymiliana II. Nadal wierne Habsburgowi pozostało
Wielkie Księstwo Litewskie
i
Prusy Królewskie
.
Dopiero demonstracja zbrojna wojsk batoriańskich zmusiła jego przeciwników do pogodzenia się z nowym władcą.
24 maja
wojska królewskie zdobyły zamek w
Lanckoronie
, opanowany wcześniej przez
wojewodę sieradzkiego
Olbrachta Łaskiego
, który zamierzał uczynić z niego punkt oparcia dla sił prohabsburskich w
Małopolsce
. Batorego uznała wkrótce
Litwa
i
Prusy
, a przysięgę wierności przez swoich wysłanników złożył mu nawet
książę pruski
Albrecht Fryderyk Hohenzollern
.
Wojna Rzeczypospolitej z Gdańskiem
Gdańsk
odmówił wpuszczenia monarchy, co
20 września
stało się powodem wybuchu
wojny Rzeczypospolitej z Gdańskiem
. Batory rozpoczął blokadę ekonomiczną miasta, kierując cały spław polskiego zboża do portu w
Elblągu
. Po śmierci Maksymiliana II
12 października
dalszy opór portu stał się już praktycznie bezcelowy.
17 kwietnia
1577
wojska batoriańskie pobiły Gdańszczan w
bitwie pod Lubiszewem
. Jednak zagrożony ze strony Rosji, kiedy w lipcu
car
Iwan IV Groźny
uderzył na czele 40-tysięcznej armii na
Inflanty
, Batory zmuszony był zaniechać dalszej presji na zbuntowane miasto. W zamian za zniesienie tzw.
statutów Karnkowskiego
, Gdańsk uznawał nowego władcę i wypłacał mu subsydia tak przecież potrzebne na nową wojnę z Moskwą.
16 grudnia
1577
król uroczyście wjechał do miasta i przyjął przysięgę wierności od rady miejskiej.
Poszukując funduszy na nową wojnę z Rosją, Batory
22 września
zgodził się na przejęcie kurateli (faktycznej
regencji
) nad chorym umysłowo księciem pruskim Albrechtem Fryderykiem Hohenzollernem przez jego brata stryjecznego margrabiego
Ansbach
Jerzego Fryderyka
. Warunkiem przeniesienia
lenna
było złożenie
hołdu
królowi polskiemu i wpłacenie 200 000
guldenów
do kasy królewskiej. Istotnie
20 lutego
1578
margrabia Jerzy Fryderyk von Ansbach złożył hołd lenny Stefanowi Batoremu, przed
kościołem św. Anny
przy
Krakowskim Przedmieściu w Warszawie
.
Podobnie, chcąc skłonić szlachtę do uchwalenia nowych podatków na
wojsko zaciężne
, Batory zezwolił na utworzenie w
1578
Trybunału Koronnego
, który przejmując kompetencje władcy stał się
najwyższym sądem apelacyjnym
dla
Korony Królestwa Polskiego
. W
1581
powstał
Trybunał Litewski
o takich samych kompetencjach.
Wojna z Rosją
W
1579
rozpoczął
wojnę
o odebranie zagarniętych przez Rosję w poprzednim roku
Inflant
i utraconej jeszcze w
1563
ziemi połockiej
. Przeprowadził trzy zwycięskie kampanie zaczepne na terytorium państwa rosyjskiego, do których zmobilizował przeciwko 200-tysięcznej armii rosyjskiej ok. 48 tys. żołnierzy wraz z silną artylerią oblężniczą. Batory zreorganizował wojsko (utworzono
piechotę wybraniecką
wyposażoną w
rusznice
i toporki do budowy mostów i umocnień polowych). Korzystał także z bardzo przydatnej w zdobywaniu twierdz formacji
piechoty węgierskiej
. W czasie pierwszej kampanii zdobył w sierpniu 1579
Połock
.
29 maja
1580
w
Wilnie
miała miejsce ceremonia wręczenia Batoremu
papieskich
darów - czapki i miecza[2].
Druga kampania, przeprowadzona w 1580, doprowadziła do zdobycia
Wielkich Łuk
. Wojskom polskim poddały się zdemoralizowane załogi
Wieliża
i
Uświatu
. Dzięki zaciągnięciu pożyczki u książąt
Rzeszy
i przekazaniu 2/3 cła ryskiego na rzecz skarbu królewskiego, mógł Batory przeprowadzić już w 1581 następną kampanię, podchodząc w sierpniu pod mury
Pskowa
. Batory oblegał bezskutecznie to miasto przez sześć miesięcy.
Jednakże na skutek wyczerpania i odcięcia wojsk moskiewskich w Inflantach, car
Iwan IV
zaproponował zawarcie pokoju. Przy mediacji dyplomaty watykańskiego
Antonia Possevina
, wojna zakończyła się w styczniu
1582
podpisaniem
rozejmu w Jamie Zapolskim
, w wyniku którego Rzeczpospolita odzyskała prawie całe Inflanty i Połock,a wojska Iwana IV zmuszone były do opuszczenia terytorium Inflant. Plany Iwana IV zdobycia przez Rosję dostępu do Bałtyku, czyli Europy, legły w gruzach. Skutecznie opóźniło to proces wzrostu hegemonii państwa rosyjskiego w regionie o prawie sto lat.
Inflanty
Trumna Stefana Batorego na Wawelu
Po wygranej wojnie Batory przystąpił do porządkowania administracji w odzyskanych
Inflantach
.
W 1583 na
sejmiku
w
Kiesi
komisarz generalny
Stanisław Pękosławski
ogłosił nadaną im przez władcę konstytucję Inflant. Namiestnictwo w tej prowincji król złożył w ręce
biskupa wileńskiego
Jerzego Radziwiłła
.
Z inicjatywy monarchy
erygowano
także nowe
biskupstwo wendeńskie
.
Po krótkotrwałym konflikcie zbrojnym,
20 kwietnia
1585
Rzeczpospolita przejęła od
Danii
, po wpłaceniu odszkodowania
ziemię piltyńską
.
Polityka wewnętrzna
Najbliższym współpracownikiem i wiernym sojusznikiem króla w okresie jego panowania w Polsce był
kanclerz wielki koronny
Jan Zamoyski
. Niezmiernie utalentowany, przyczynił się do politycznych i gospodarczych sukcesów króla, a także wojskowych, jako
hetman wielki koronny
. W czasie swego urzędowania, Jan Zamoyski stał się jednym z najbogatszych magnatów w Europie będąc także wielkim mecenasem sztuki.
Szczególną opieką otoczył Batory
zakon jezuitów
. Popierał zakładanie przez nich
kolegiów
w
Połocku
(
1579
),
Rydze
(
1581
),
Dorpacie
(
1583
),
Grodnie
i
Nieświeżu
.
W
1579
podniósł
wileńskie
kolegium jezuickie do godności
Akademii Wileńskiej
. Była to wtedy druga uczelnia wyższa w
Rzeczypospolitej
, a jej pierwszym rektorem został
Piotr Skarga
.
Mimo że król był gorliwym katolikiem, przestrzegał jednocześnie zasad tolerancji religijnej. W
1578
ostro potępił
antyprotestancki
tumult
w Krakowie. Zapobiegł też usunięciu z miasta
warszawskich
luteran
.
Batory został ostrzeżony przez
wojewodę sieradzkiego
Olbrachta Łaskiego
o przygotowaniach do zamachu na jego osobę czynionych przez
banitę
Samuela Zborowskiego
. Po jego pojmaniu król zatwierdził wyrok śmierci wydany przez Jana Zamoyskiego. Zborowski został ścięty
26 maja
1584
na dziedzińcu
zamku wawelskiego
.
Powołany na Sejmie w
1585
sąd sejmowy
rozpoczął rozpatrywanie skargi Zborowskich na naruszenie wolności szlacheckiej, ponieważ ich zdaniem krewny został stracony bez sądu i z pogwałceniem praw Rzeczypospolitej.
Senat
poparł w tym sporze Batorego, uznając iż dowody spisku Samuela Zborowskiego były ewidentne, a władca działał w stanie wyższej konieczności. Na dodatek podważona została wiarygodność jednego z
powodów
– brata Samuela
Krzysztofa
, gdy wyszło na jaw, że on sam nasyłał skrytobójców na króla. Nastawiona antybatoriańsko
izba poselska
, nie przyjęła tego werdyktu do wiadomości.
Stefan Batory zmarł w
1586
i został pochowany w
Katedrze Wawelskiej
w Krakowie. Po nim królem polskim został obrany
Zygmunt III Waza
(
1587
-
1632
).
Genealogia
Mikołaj Báthory z Somlyó ur. 1462 zm. 1500 | | Barbara Kázméri zm. przed 1500
| | Stefan Telegdi ur. ? zm. 1519 | | Małgorzata Bebek de Pelsöcz ur. ? zm. 1525 |
| | | | |
| | |
| Stefan Batory ur. 1477 zm. po 17 III w 1534 | | Katarzyna Telegdi ur. 1492 zm. 1547 | |
| | |
| |
| | | | | | | | | | | | | |
|
AnnaJagiellonka
ur. 18 X 1523 zm. 9 IX 1596 OO 1 V 1576 | Stefan Batory ur. 27 IX 1533 zm. 12 XII 1586 | | |
| | | | | | | | | |
Zobacz też
Przypisy
- ↑ 1,0 1,1 Władcy Polski dodatek do Rzeczpospolitej, Nr20a Anna Jagiellonka, str.12, art. pt. Nieszczęśliwa żona trzech nocy, opracował Wojciech Kalwat historyk, redaktor Mówią Wieki.
- ↑ Leszek Kieniewicz, Senat za Stefana Batorego,
Warszawa
2000
, s. 146.
Linki zewnętrzne