Archaizm - wyraz , konstrukcja składniowa lub związek wyrazowy, który wyszedł z użycia. Archaizmy to także wyrazy w formie przestarzałej, które są jeszcze używane, lecz postrzegane jako dawne. Te z kolei nazywamy anachronicznymi .

Archaizmy są wykorzystywane obecnie w niektórych typach zapisu lub wypowiedzi, np. w poezji i języku liturgicznym .

Archaizmy dzielimy według epok ich normalnego użytkowania, a także ze względu na funkcję:

1. fonetyczne - wyraz współczesny różni się od archaizmu tylko jedną wymawianą głoską, np. sierce (serce), sumnienie
2. fleksyjne - wyrazy inaczej niż współcześnie się odmieniające, zazwyczaj wyłącznie czasowniki; w wyrazach, takich jak: zyszczy, spuści, końcówki "y","i" oznaczają tryb rozkazujący (zjednaj, ześlij)
3. słowotwórcze - wyrazy utworzone za pomocą przyrostków lub przedrostków, które wyszły już z użycia, np. ogrodny
4. leksykalne – wyrazy, które były powszechnie używane dawniej, np. kajet, kaleta
5. znaczeniowe (semantyczne) - wyrazy występują współcześnie, ale zmieniło się ich znaczenie, np. błędny rycerz (bujający w obłokach)
6. frazeologiczne - związki frazeologiczne, które powstały dawniej. Rozumiemy ich znaczenie ale często nie wiemy, co jest ich źródłem powstania.
7. składniowe - archaizm składający się z min. 2 wyrazów, których zestawienie jest inne niż współcześnie, najczęściej wzorowane na łacinie – np. pasterz owce do wsi przepędził - orzeczenie znajduje się na końcu zdania - taki szyk wyrazów jest charakterystyczny dla języka łacińskiego; do archaizmów składniowych należą także niektóre spójniki i przyimki, np. azali, aliści, gwoli oraz całe konstrukcje składniowe, np. wszem wobec i każdemu z osób widomym się czyni.

Przykłady archaizmów

• waćpan - dawny zwrot grzecznościowy (skrót od "waszmość pan")
• powała - sufit, pułap
• mospan - dawny zwrot grzecznościowy (odpowiada dzisiejszemu "pan")
• powiastka - opowiastka
• inszy - inni
• gniaździe - gnieździe
• mię - mnie
• obyczajmi - obyczajami
• żem poszedł - poszedłem
• azali - podobno, może lub (drugie znaczenie) czy, np. "azali ona poszła dobrą drogą?"

Źródła

Halina Kurkowska, Stanisław Skorupka, Stylistyka polska: zarys PWN Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 2001, s. 66-71.