Wieliczka –
miasto
powiatowe w
województwie małopolskim
, w
powiecie wielickim
, siedziba władz
gminy miejsko-wiejskiej Wieliczka
oraz władz
powiatu
.
W latach 1975-1998
miasto administracyjnie należało do
województwa krakowskiego
. Według danych z 31 grudnia 2009 miasto miało 19 861 mieszkańców[1]. Powierzchnia miasta wynosi 13,41 km².
Miejscowość rozwijała się od XIII wieku jako ważny ośrodek wydobywczy. Obecnie miasto pełni funkcję typowo turystyczną (kopalnia soli) i
sypialnianą
(
aglomeracja krakowska
)[2].
Miasto znane jest z unikatowej w skali świata
kopalni soli
, którą odwiedza ponad 1 mln turystów rocznie (dane od stycznia do grudnia 2007 r. mówią o liczbie 1,2 mln osób)[3].
Położenie
Miasto (przy
współrzędnych
49°52'N 20°03'E / 49.867, 20.05
) leży w środkowej części
woj. małopolskiego
, w zachodniej części
powiatu wielickiego
, w północno-zachodniej części
gminy Wieliczka
. Wieliczka leży w obrębie
Małopolski
jako krainy historycznej. Były to też tereny
ziemi krakowskiej
. Wieliczka leży na południowy wschód od
Krakowa
. Rynek Górny w Wieliczce oddalony jest od
Rynku Głównego w Krakowie
o 13 kilometrów (w linii prostej)[4]. Miasto leży w
kotlinie
między dwoma grzbietami wzgórz ciągnącymi się z zachodu na wschód: od południa
Pogórza Wielickiego
, od północy Piasków Bogucickich wchodzących w skład Wysoczyzny Wielicko-Gdowskiej. Południowy grzbiet jest wyższy, natomiast grzbietem północnego wzgórza prowadzi
droga krajowa nr 94
. W pobliżu miasta przechodzi również
autostrada A4
(
europejska trasa E40
), która w przyszłości połączy
Kraków
z
Ukrainą
[5]. Pomimo małej powierzchni miasta różnice względne wynoszą ponad 137 metrów: najwyższe wzniesienie jest położone 361,8 m
n.p.m.
, a najniższy punkt leży na wysokości 224 m n.p.m.[6]. Rozciągłość
zabudowań miejskich
w kierunku południkowym wynosi ok. 6,2 km, a w kierunku równoleżnikowym ok. 3,7 km[7].
Wieliczka leży w obrębie
aglomeracji krakowskiej
. Graniczy z miastem Kraków oraz wsiami na terenie
gminy Wieliczka
:
Lednica Górna
,
Grabówki
,
Zabawa
,
Siercza
,
Rożnowa
[8].
Odległości od ważniejszych miast Polski[4]:
Miejscowość stanowi ok. 13% powierzchni gminy oraz ok. 3% powierzchni powiatu wielickiego.
Miasto plasowało się na 39. miejscu w
województwie małopolskim
pod względem powierzchni z 13,41 km²[9].
Części miasta Wieliczki: Bogucice, Centrala, Glinki, Gościniec, Grabówki, Klasno, Kłosów, Kolonia, Kopalina, Koszutka, Krzyszkowice, Krzyżowa, Lednica Dolna, Lekarka, Podlesie, Turówka, Zadory.
Demografia
Powierzchnia miasta wynosi 13,41 km², co daje
gęstość zaludnienia
równą 1481 osoby na 1 km². Miasto zajmuje 223 miejsce pod względem liczby ludności w Polsce pomiędzy
Chodzieżą
a
Redą
[10]. Pod względem liczby mieszkańców miasto plasowało się na 14. miejscu w
województwie małopolskim
, gdyż miało 31 grudnia 2009 roku 19 861 mieszkańców[9].
W Wieliczce na 100 mężczyzn przypada 110 kobiet[1].
Opis | Ogółem | Kobiety | Mężczyźni |
---|
jednostka | osób | % | osób | % | osób | % |
populacja | 19 861 | 100 | 10 396 | 52,3 | 9465 | 47,7 |
gęstość zaludnienia (mieszk./km²) | 1481,0 | 775,2 | 705,8 |
W ostatnich latach ludności przybywa szybciej. Tendencję wzrostową charakteryzuje dodatnie saldo migracji ludności do miasta (głównie z Krakowa[11]) oraz
przyrost naturalny
(wynosi 1,17‰ (dane z 2009 roku)).
Na przebiegu ostatniej dekady można zauważyć w Wieliczce stały wzrost udziału liczby ludności w
wieku produkcyjnym
(61,1% w 1996 r.→ 64,3% w 2006 r.) oraz liczby ludności
wieku poprodukcyjnym
(15% w 1996 r.→ 17% w 2006 r.). Udział w społeczności miasta dzieci i młodzieży w wieku przed 17 rokiem życia od 1996 roku zmalał do 2006 roku o 5,2%.
Symbole miasta
Herb Wieliczki nawiązuje do tradycji górniczej. Na niebieskiej
tarczy
umieszczono narzędzia używane podczas wydobywania
soli
: drewniany
młot
i dwa
kilofki
po bokach (w kolorze żółtym). Najstarszy zachowany obraz herbu Wieliczki naniósł na mapę miasta
Wilhelm Hondius
w 1645 roku.
Toponimia
Pochodzący z lat 1123-1125 dokument
legata papieskiego
Idziego, po raz pierwszy wymieniał łacińskie pojęcie Magnum Sal (Wielka Sól), z którego wywodzi się obecna nazwa miasta[12]. Z czasem wczesnośredniowieczna nazwa topograficzna wymawiana Wielka Sól uległa znacznemu przekształceniu. Jak wynika z XIV-wiecznych dokumentów pisanych po łacinie, do użytku wprowadzono nazwę skróconą, ograniczoną do samego przymiotnika, którą w ostatecznym kształcie przemian słowotwórczych urzeczownikowiono[13]. Powstała wtedy nazwa Wieliczka lub Weliczka utrzymała się do czasów współczesnych[13]. Około 20-30 lat była w obiegu nazwa Grosssalce stanowiąca dosłowne tłumaczenie najstarszej nazwy polskiej, a używana przez niemieckojęzyczne górne warstwy mieszczan przybyłych do Wielkiej Soli na przełomie XII i XIV wieku[13]. Późniejsze akty, dokumenty i opisy wzmiankujące tę miejscowość nazywały ją Wieliczką, z wyjątkiem dokumentów królewskich zawierających przywileje dla miasta, w którym stosowano nazwę miasto Wieliczka zwane Wielka Sól lub królewskie miasto wielickie Wielka Sól[13].
Historia
Pierwsze odkryte ślady warzelnictwa pochodzą z
IX wieku
[14]. Powstawały wtedy pierwsze
warzelnie soli
, czerpiące
solankę
ze źródeł. Prawdopodobnie pierwszymi osadnikami była ludność z plemion
celtyckich
[15]. W późniejszych latach zostali oni wyparci przez
ludność słowiańską
. Znaczenie osady górniczej wzrosło po przeniesieniu stolicy Polski z
Gniezna
do
Krakowa
przez
Kazimierza Odnowiciela
. Warzelnie przynosiły wielkie dochody, których książę potrzebował na utrzymywanie dworu wraz z drużyną oraz odbudowę zniszczonego kraju[16].
Systematyczny rozwój osady górniczej zahamował najazd
tatarski
, który zniszczył Kraków oraz okolice[17]. Od połowy XIII wieku produkcja soli w Wieliczce polegała na wygotowywaniu ze słonej wody proszku solnego. Lecz źródła solankowe w następstwie nadmiernej eksploatacji zaczęły się wyczerpywać, dlatego przystąpiono do pogłębiania tych źródeł, czyli studzien. W 1252 roku odkryto pokłady
soli kamiennej
i od tej pory zaczęto wydobywać sól metodą głębinową[18]. W roku 1289,
Henryk Prawy
będący ówczesnym panem Ziemi Krakowskiej wydał dokument zezwalający braciom Jeskowi i Hysinboldowi założyć w Wieliczce miasto na
prawie frankońskim
. W kolejnym roku tj. 1290 książę
Przemysław II
nadał Wieliczce
prawa miejskie
[19]. W 1311 za panowania
Władysława Łokietka
, pełniący obowiązki wójta Geslar de Kulpen przyłączył się do
buntu wójta Alberta
. Po stłumieniu buntu wójt uciekł na
Śląsk
, gdzie dalej urzędował jako włodarz Wieliczki[20]. We wcześniejszych latach na ternie Wieliczki osiedlali się niemieccy górnicy. Spowodowało to zastąpienie
łaciny
przez
język niemiecki
. Po upadku rebelii król spostrzegł rosnące zagrożenie
germanizacją
i przywrócił do użytku
język łaciński
. Za czasów rządów
Kazimierza Wielkiego
nastąpił gwałtowny i szybki rozwój miasta[21]. Miasto zostało otoczone murami, wybudowano zamek żupny i nastąpił rozwój gospodarczy miejscowości.
Mikołaj Wierzynek
założył
szpital
na Turówce (dzielnica) oraz schronisko dla bezdomnych[22].
Trzynastego wieku sięgają również dzieje wielickiego
zamku
, który od początku pełnił rolę siedziby administracyjnej
Żup Krakowskich
warzelni i kopalni soli w Wieliczce oraz
Bochni
. Dochody z Żup stanowiły przez wiele wieków jeden z głównych filarów polskiej gospodarki (w XIV w. dawały aż 1/3 wszystkich dochodów skarbu państwa). Wzmożone zainteresowanie turystyczne Wieliczką przyniósł wiek XVI, dzięki stworzeniu możliwości zwiedzania kopalni.
Renesansowy
zachwyt światem i żądza poznania przyciągały do wielickiej kopalni podróżników łaknących doświadczyć "podróży do wnętrza ziemi".Za czasów
Władysława Jagiełły
nastąpił rozwój terytorialny miasta. W okresie ostatnich Jagiellonów następował dalszy rozwój miasta.
Struktura narodowościowa
Wieliczki była dość jednolita, ponieważ
koloniści
niemieccy zostali
spolonizowani
[23]. Większość mieszkańców stanowili
Polacy
. W XVI wieku zaczęły tworzyć się
cechy
. Na początku XVII wieku było ich aż 14[23]. U szczytu potęgi gospodarczej miasta, Wieliczka była największym miastem przemysłowym w kraju.
W 1651 roku Wieliczkę nawiedziła zaraza, która zdziesiątkowała ludność miasta. W latach 1655-1660, czyli za czasów
potopu szwedzkiego
nastąpił schyłek gospodarczy miasta. Wieliczka została splądrowana i spalona przez
Szwedów
. Miasto nie było jednak terenem walk. Załoga szwedzka pilnowała kopalni oraz robotników, ściągała podatki oraz żywność[24].
Gabriel Wojniłłowicz
u boku
Jerzego Sebastiana Lubomirskiego
przystąpił do zorganizowania liczącego ok. 3000 ludzi oddziału, który wziął udział w wyzwoleniu Wieliczki,
Bochni
i
Wiśnicza
. Bitwa odbyła się w
Kamionnej
, gdzie Polacy uderzyli ze wzgórza, odnosząc zwycięstwo. Po złych czasach Potopu, nastąpiła jeszcze chwila rozwoju po
Wiktorii Wiedeńskiej
, kiedy król
Jan III Sobieski
w 1683 r. ufundował dzwonnicę w centrum miasta.
9 czerwca 1772 roku rozpoczęła się okupacja Wieliczki przez siły austriackie. W 1809 zdobytą przez Austriaków Wieliczkę włączono w skład
Księstwa Warszawskiego
. Habsburgowie odzyskali miasto po upadku Księstwa i jego rozbiorze w wyniku ustaleń
Kongresu Wiedeńskiego
. Od tej pory pod urzędową, niemiecką nazwą Groß Salze, stała się częścią
Galicji
. Za czasów rozbiorów wzrosło bezrobocie, ponieważ Austriacy ściągali nowoczesny sprzęt do kopalni z głębi
Austrii
, zaprzestano również produkcji machin i narzędzi na terenie miasta i okolic, ponadto z powodu niskich płac w kopalni, górnicy polscy zwalniali się masowo, co spowodowało przymusowy przyjazd górników niemieckich, węgierskich, siedmiogrodzkich oraz chorwackich[25]. Zmienił się skład narodowościowy miasta na rzecz ludności napływowej. Po wybuchu w 1846 roku
powstania krakowskiego
przy pomocy górników
Edward Dembowski
przejął władzę w Wieliczce i skarbiec kopalni soli. Został sekretarzem
Jana Tyssowskiego
, dyktatora rewolucji. W okresie
autonomii galicyjskiej
nastąpił stopniowy rozwój miasta. Wieliczka była największym skupiskiem górników w
Galicji
, Żupy zatrudniały ponad 2000 pracowników[26].
Dopiero pod koniec XIX wieku nastąpił rozwój budownictwa publicznego. Wcześniej rozbudowywano miasto za pieniądze prywatne. Wybudowano Kolonię Górniczą (osiedle dla rodzin górniczych),
elektrownię
salinarną (zaopatrywała w prąd nie tylko kopalnię, ale i miasto) oraz nowoczesną warzelnię soli. W okresie międzywojennym nastąpił rozwój terytorialny Wieliczki[27]. Powstawały nowe dzielnice mieszkaniowe. W 1933 roku miał miejsce
strajk
górników, spowodowany obniżką płac o 13%. Strajk stłumiono policją szturmową[28].
7 września 1939 r. rozpoczęła się okupacja niemiecka, przez wojska niemieckie, które wkroczyły do Polski od strony
Słowacji
. Miasto było przeludnione, ponieważ na wieść o budowanym
getcie
w Krakowie, przeniosło się do Wieliczki 5,4 tys. osób pochodzenia żydowskiego. W całym mieście mieszkało 11 tys. Żydów, głównie w dzielnicy Klasno[29]. Jednak po otwarciu krakowskiego getta, rozpoczęto wywózki ludności żydowskiej z Wieliczki do Krakowa. 21 stycznia 1945 roku do Wieliczki wkroczyły wojska radzieckie.
Po II wojnie światowej rozpoczął się okres systematycznego rozwoju miasta[30]. W roku 1978
UNESCO
postanowiło wpisać wielicką kopalnię soli na listę światowego Dziedzictwa Kultury[31]. W 1992 roku w mieście nastąpiła katastrofa górnicza. Wyciek wody w poprzeczni Mina spowodował zapadnięcie się torowiska oraz pęknięcie murów klasztoru Franciszkanów[32]. W 1994 miasto zostało uznane za
pomnik historii
[31].
Środowisko naturalne
Budowa geologiczna
Proces poznawania budowy geologicznej Wieliczki został zapoczątkowany w okresie poszukiwania słonych źródeł i studni
solankowych
[33]. Najstarsza zachowane dokumenty o złożu soli kamiennej zostały wykonane w latach 1631-1638 przez Marcina Germana[33]. Rozwój badań był rozpoczęty w XVIII wieku i trwa do dzisiaj.
Litologia i stratygrafia
Najstarsze
osady
rozpoznane na terenie miasta i najbliższej okolicy to ilaste
mułowce
o zabarwieniu czerwonowiśniowym z szarozielonymi plamami[33].
Iłowce
te zawierają nieregularne warstwy
anhydrytu
i należą do grupy minerałów solnych powstałych na drodze
krystalizacji
z wody morskiej[33]. Rozpoznano je w odwiercie Siercza 1, około 1,5 km od centrum Wieliczki[33]. Szacowany wiek
osadów
to 225 milionów lat[33].
Jura
środkowa
Słabo spoiste
piaskowce
brunatne zalegające pomiędzy iłowcami permskimi, a
wapieniami
jury górnej, zostały rozpoznane w otworze Siercza 1[33]. Osad jury środkowej powstał przed około 160 milionami lat[33].
Jura górna
Stanowi najważniejszą część sztywnego niesfałdowanego podłoża miasta[33]. Kremowo białe
wapienie
z licznymi ciemnoszarymi bułami
krzemiennymi
zostały rozpoznane w otworze Siercza 1 oraz H4 zlokalizowanym pomiędzy klasztorem reformatów a
warzelnią
, gdzie wiercono otwór o głębokości 513,8 metrów[33]. Wapień jury górnej stwierdzono również w licznych otworach w Krzyszkowicach, Soboniowicach,
Baryczy
i
Przebieczanach
[33].
Kreda
i starszy trzeciorzęd
Utworów tych nie stwierdzono powyżej wapieni
jury górnej
, lecz w pozycji nasuniętej wśród skał
karpackich
[33]. Osady okresu
kredowego
oraz starszego
trzeciorzędowego
reprezentowane są w nasuniętych skałach fliszu karpackiego, którego brzeg północny przylega do południowej części miasta[33].
Flisz karpacki
zbudowany jest z dwóch jednostek tektonicznych i litostratygraficznych - z płaszczowizny podśląskiej i śląskiej[33]. Jednostki te rozpoznano w licznych
odwiertach
i wyrobiskach kopalnianych.
Do płaszczowizny podśląskiej zaliczane są: warstwy istebniańskie (piaskowce tomaszkowickie),
łupki
zielone z syderytami i łupki pstre[33].
Do płaszczowizny śląskiej należą: warstwy wierzowskie (łupki ilaste), warstwy gezowe dolne (łupki ilaste i mulaste oraz piaskowce gezowe), warstwy lgockie (piaskowce, łupki ilaste) oraz warstwy jaspisowe (pstre łupki krzemieniowe, jaspisy)[33]. Osady te powstały w górnej kredzie i starszym trzeciorzędzie przed około 100 do 30 milionów lat[33]. Z utworów fliszowych okresu kredowego pochodzi znaleziona na Lednicy słynna
skamieniałość
przedstawiająca skrzemieniały
pień
wymarłej z końcem ery mezozoicznej rośliny Cycedeoidea (Raumeria)[33].
Skały fliszu występujące obecnie w południowej części miasta zostały nasunięte w wyniku
orogenezy alpejskiej
[33].
Baden
Utwory
Badenu
dzielą się na najstarsze, zalegające na wapieniu jury górnej warstwy skawińskie, warstwy wielickie zawierające osady solne i tworzące złoże
soli kamiennej
Wieliczki, warstwy chodenickie oraz warstwy grabowieckie[33].
Warstwy skawińskie złożone są z iłowców marglistych i najczęściej mulistych z wkładkami
mułowców
, piaskowców oraz podkładkami twardych margli
dolomitycznych
[33].
Miąższość
i charakter litologiczny na terenie miasta ulegają dużym zmianom. Na zachodzie przy miąższości około 50 metrów, są one bardziej ilaste i
marglaste
oraz zawierają bogata mikroflorę otwornicową[33]. W centrum miąższość ich wzrasta do 150 metrów, zaś na wschodzie osiągają około 350 metrów, przy jednoczesnym dużym przyroście miąższości warstw mułowców i piaskowców[33].
Warstwy wielickie to utwory złoża
soli kamiennej
oraz odpowiadającej im, w facji siarczanowej, iłowce i mułowce z gipsem i
anhydrytem
[33]. Charakterystyczną cechą złoża Wieliczki jest jego dwudzielność na
złoże
górne bryłowe i złoże pokładowe[33]. Różnice między górną i dolną częścią złoża mają wynikają z odmiennego wykształcenia litologicznym oraz zróżnicowanym reagowaniem na
ruchy górotwórcze
Karpat[33]. Warstwy wielickie dzieli się na trzy facje powstałe w różnych częściach zbiornika sedymentacyjnego[33].
Facja
A odpowiada południowej części zbiornika, facja B - środkowa, była miejscem tworzenia się złoża pokładowego i facja C - północna, której odpowiadają warstwy wielickie położone na północ od granic sfałdowanego złoża soli i pozostające w miejscu, gdzie zostały osadzone[33].
Wśród utworów facji A, którą reprezentuje
złoże
bryłowe, następujące skały wyróżnia się jako podstawowe:
sól
zieloną, bryłową, zuber solny i iłowiec marglisty[33]. Wszystkie leżą bezładnie, co uniemożliwia odtworzenie pierwotnego układu litograficznego.
Do facji B należą utwory złoża pokładowego o całkowicie odmiennym wykształceniu litologicznym i tektonicznym. Dzięki zachowanemu następstwu warstw odtworzono kolejność powstania jego członów[33]. Na warstwach skawińskich osadziły się kolejno[33]:
- utwory spągowe jako iłowce i piaskowce z
gipsem
i anhydrytem
- pokład soli najstarszej
- piaskowiec i mułowiec
- zespół soli zielonej pokładowej
- pokład soli szybikowej
- kompleks soli spiżowej
- stropowe piaskowce, mułowce i iłowce anhydrytowe
W obrębie warstw wielickich występują cienkie wkładki
tufitowe
zbudowane częściowo z
minerałów
pochodzenia wulkanicznego[33].
Wśród osadów facji C rozpoznano w otworach wiertniczych iłowce, mułowce, piaskowce z gipsem i anhydrytem, wśród których lokalnie występuje sól kamienna[33].
Warstwy chodenickie utworzyły się ponad stropem warstw wielickich[33]. Są to głównie iłowce margliste o charakterze łupkowym z warstwami mułowców i słabo zwięzłych piaskowców oraz z charakterystycznymi wkładkami twardych margli
dolomitycznych
[33]. Wśród warstw chodenickich występują jasnoszare i lekkie tufity. Zawierają one w swoim składzie
popiół
] wulkaniczny nawiany po erupcjach
wulkanów
karpackich[33].
Warstwy grabowieckie są najmłodszymi utworami badeńskimi pochodzącymi z ostatniego zlewu morskiego[33]. Składają się z piaskowców, mułowców oraz iłowców[33]. W północnej części miasta występuje ich odmiana facjalna, znana pod nazwą piasków bogucickich[33]. Występują w nich wykształcone warstwy piaskowców spoistych, scementowanych
węglanem wapnia
oraz cienkie wkładki iłowców[33]. Piaski bogucickie charakteryzują się zawartością
skamieniałości
, najczęściej
małż
i
ślimaków
[33].
Czwartorzęd
Osady zaliczane do tego okresu reprezentowane są na terenie Wieliczki i okolicy przez utwory epoki
plejstocenu
i
holocenu
[33]. Wśród osadów plejstocenu wyróżnia się głównie
gliny
lessowe, pyły i gliny zwietrzelinowe, a lokalnie występują
piaski
,
żwiry
, gliny morenowe i głazy z moreny oraz
iły
zastoiskowe[33]. Do holocenu zaliczane są
gleby
, namuły organiczne, piaski i żwir wypełniające współczesne koryta potoków i mniejszych cieków wodnych[33]. Osobną grupę stanowią koluwia, czyli utwory przemieszczającą się w dół po
stoku
w wyniku zjawisk
osuwiskowych
[33]. Procesy te obejmują głównie południową część miasta i trwają nieprzerwanie od momentu wycofania się
lądolodu
z Wieliczki[33].
Po ustąpieniu morza mioceńskiego nastąpił długi okres
erozji
, w wyniku której powstała rzeźba bardziej urozmaicona od współczesnej[33]. W epoce plejstoceńskiej nastąpiło złagodzenie starszej rzeźby terenu poprzez wypełnienie obniżeń
osadami
polodowcowymi[33]. W glinie morenowej i utworach fluwioglacyjnych na
Sierczy
odnaleziono fragment skał krystalicznych naniesionych przez lądolód ze
Skandynawii
[33]. Cieńsze płyty
moreny
oraz pojedyncze głazy lodowcowe odkryto w dolinie potoku Świdniówka, na Psiej Górce oraz w
Sułkowie
i Baryczy[33]. Pokrywa utworów czwartorzędowych maskujących rzeźbę starszego podłoża jest zmienna, lecz najczęściej wynosi od kilku do kilkunastu metrów, ale lokalnie może przekraczać 30 metrów[33].
Tektonika
Starsze kompleksy skalne występujące w podłożu miasta, do których zaliczane są utwory
permu
, jury środkowej i jury górnej należą do części
monokliny
śląsko-krakowskiej[34]. W czasie orogenezy alpejskiej obszar monokliny zachował się jak sztywna płyta[34]. Ulegał jedynie ruchom obniżającym i wypiętrzającym, dlatego popękał na poszczególne bloki poprzesuwane wzajemnie wzdłuż powierzchni uskokowych[34]. W przeciwieństwie do utworów monokliny śląsko-krakowskiej osady kredowe i trzeciorzędowe
Karpat
zostały silnie pofałdowane i przesunięto ku północy[34]. W czasie gdy sztywna płyta starszych utworów popękała na poszczególne bloki, a osady fiszu karpackiego zostały nasunięte ku północy, wytworzyło się zapadlisko przedkarpackie, które później zostało zalane przez morze mioceńskie[34]. Osady tego morza to badeńska formacja solonośna Wieliczki[34]. Po jej osadzeniu nastąpiła kolejna faza górotwórcza Karpat, w czasie której płaszczowizny fliszu karpackiego przesuwając się ku północy, sfałdowały utwory formacji solonośnej i utworzyły drugorzędną strukturę tektoniczną, tzw. element Salidów[34]. Osady solne zostały oderwane od podłoża i z nadległymi warstwami chodenickimi zostały posunięte i spiętrzone przed czołem Karpat na obszarze miasta i okolic, tworząc złoże soli kamiennej[34].
Surowce mineralne
Halit wydobywany w kopalni
Do surowców mineralnych wydobywanych na obszarze Wieliczki i najbliższej okolicy należą:
sól kamienna
, solanki naturalne, skały ilaste (surowiec ceramiczny), piasek (surowiec budowlany) oraz spoiste piaskowce stosowane w budownictwie[35]. Sól kamienna wydobywana jest od XIII wieku. Stała się podstawą rozwoju miasta. Obecnie roczne wydobycie soli w solance (surowiec do produkcji soli warzonej) zmniejszyło się do 100 tysięcy ton rocznie oraz kilkudziesięciu ton soli kamiennej do produkcji soli paszowej Wisol[35]. W zachodniej części złoża w odwiertowej Kopalni "Barycz" wydobywa się około 80 tysięcy ton solanki, jako surowiec do produkcji
sody
w Krakowskich Zakładach Sodowych. Złoże jest jednak w większości wyeksploatowane[35].
Skały ilaste, jako surowiec do produkcji cegły, wydobywane są w Wieliczce i okolicach od XIX wieku[35]. Miejsce wydobycia iłów zmieniało się. Dawne odkrywki umiejscowione w północno-zachodniej części miasta obok
cegielni
i w miejscu dzisiejszego osiedla Kościuszki zostały zastąpione nowymi, zlokalizowanymi najpierw u podnóża stoku Sierczy pomiędzy
szybem
"Kościuszko" a Grabówkami, następnie w Sułkowie[35].
Piasek
jako
minerał
budowlany i podsadzkowy dla wypełniania wyrobisk podziemnych Kopalni Soli od dawna był eksploatowany ze złoża piasków bogucickich na Pisej Górce oraz na północ od Wieliczki na wzgórzu Kaim i w Zabawie[35]. Wydobywała go również okoliczna ludność u podnóża wzgórza Winnica nad potokiem Lednica z rozsypanych piaskowców tomaszkowickich[35].
Piaskowce używane do budowy fundamentów budynków mieszkalnych i godpodarczych wydobywano w niewielkich łomach na południe od miasta oraz na Sierczy, Grabówkach i Biskupicach[35]. należą one do utworów fiszu karpackiego i charakteryzują się bardzo dobrymi parametrami technicznymi. Wyróżniają się tu piaskowce gezowe o spoiwie krzemionkowym powodującym ich dużą spoistość i odporność na wietrzenie[35].
Gleba
Na terenie Wieliczki występują trzy typy
gleb
[36]. W dolinie Serafy i częściowo Zabawki utworzyły się
mady
lekkie i średnie[36]. W miejscach niżej położonych i lepiej nawodnionych mają one charakter gleb bagiennych[36]. W południowej i wschodniej części miasta powstały gleby gliniasto-piaszczyste[36]. W części północnej występują gleby
lessowe
o poziomie próchniczym do 40 cm miąższości[36]. Gleby te są prawnie chronione.
Jakość gleb w Wieliczce jest dobra (klasy III-IV) i kwalifikuje
rejon
jako rolniczo-warzywny[36]. Prawie cały obszar miasta, z wyjątkiem terenów przemysłowych, zabudowanych i zajętych przez komunikacje jest intensywnie wykorzystywany rolniczo[36]. W części zachodniej i północnej dominują
grunty orne
, w południowej
sady
,
pastwiska
i
łąki
[36]. W strefie zabudowanej znajdują się liczne przydomowe ogrody warzywne.
Szata roślinna
Fontanna w parku św. Kingi
Naturalną szata roślinną była
puszcza
, która juz zniknęła z obszarów miasta[36]. Obecnie niewielkie kompleksy leśne występują w rejonie Grabówek i Krzyszkowic[36]. Tworzą je głównie drzewa liściaste z domieszką iglastych. W Lesie Krzyszkowickim występuje
paproć
podrzeń żebrowiec
oraz
przylaszczka pospolita
[37]. Las ten ma powierzchnię 33,95 ha i został uznany przez wojewodę małopolskiego za użytek ekologiczny[38]. Dna dolin Zabawki i Serafy porastają nieregularne kępy drzew, głównie liściaste i zarośla. W centralnej części miasta znajdują się dwa parki.
Hydrografia
Serafa w parku Mickiewicza
Obszar Wieliczki leży na terenie dwóch
dorzeczy
drugiego rzędu Zabawki i
Serafy
, które po połączeniu z
Drwinią Długą
uchodzą do
Wisły
.
Zlewnia
Zabawki w części górnej ma symetryczny układ
sieci rzecznej
[39]. Składają się na nią trzy większe potoki: Tomaszkowicki, Miodówka, Świdówka oraz kilka innych cieków wodnych bez nazw[39]. Ich
koryta
są głęboko wcięte, a ich przebieg kręty[39]. Wypływają ze
źródeł
,
młak
i wysięków w strefie
osuwiskowej
w Chorągwicy[39]. Granica pomiędzy zlewniami Zabawki i Serafy biegnie na wschód od ul. Asnyka oraz ul. Dobczyckiej[39]. Zlewnia Serafy ma asymetryczny układ sieci rzecznej. Wynika ona z braku występowania prawobrzeżnych
dopływów
. Górna część zlewni Serafy została silnie przekształcona, a ciek skanalizowany[39]. Potok ten miał początek na os.
Sienkiewicza
[39]. Obecnie Serafa wypływa na powierzchnię w okolicy
warzelni
, choć jest bardziej ściekiem niż potokiem[40]. Wszystkie boczne dopływy biorące początek wysoko na zboczu doliny są częściowo skanalizowane i zamienione w ścieki komunalne i przemysłowe[39]. Na lewym i prawym brzegu Serafy istnieje sieć
dolinek
odwadnianych okresowo lub epizodycznie[39]. W lewobrzeżnej zlewni występuje kilka większych i szereg mniejszych zbiorników wodnych[39]. Do tych pierwszych należą dwa stawy na Grabówkach, staw Syberia (pod Baranem), staw w
parku Kingi
i Mickiewicza[39]. Lokalnie występują zwłaszcza w dnie dolin stałe lub okresowe podmokłości[39].
Klimat
Obszar miasta znajduje się w strefie umiarkowanego klimatu podgórskiego
nizin
i
kotlin
z wpływem umiarkowanego ciepłego piętra klimatycznego
Pogórza Karpackiego
i nie odróżnia się od terenów otaczających[41]. Lokalne różnice występują w zależności od wysokości nad poziomem morza, położenia względem kierunku geograficznego oraz rzeźby terenu. Średnia roczna
temperatura
wynosi 7,4-8,0 °C, minimalna średnia temperatura od 3,5 do ponad 5,0 °C, roczna suma
opadów
650-800 mm, liczba dni z pokrywą
śnieżną
56-84 dni, długość
okresu wegetacyjnego
200-215 dni[41].
Naszy udział w rozkładzie kierunków
wiatrów
(z podziałem na półrocze ciepłe i zimne) przypada na kierunek południowo-zachodni (33 i 35%) oraz zachodni (20 i 15,5%). Udział pozostałych jest prawie jednakowy (5-8%). W okresie zimowym wyróżniają się dodatkowo dwa kierunki: południowy i południowo-wschodni (12 i 13%), a w okresie letnim południowy i północno-zachodni (12 i 10%). Okres ciszy dla obu półroczy wynosi okolo 6%[41].
Na obszarze miasta można wyróżnić tereny o trzech zróżnicowanych typach mezoklimatycznych:
- Tereny o najkorzystniejszych warunkach to
stoki
i grzbiety położone ponad 40m nad dnami dolin (północna i zachodnia część miasta oraz niewielkie fragmenty w południowej części). Średnie minimalne temperatury są wyższe o 2-3 °C niż w dnach dolin, okres bezprzymrozkowy o 30 do 60 dni dłuższy, średnia liczba dni z
mgłą
mniejsza o 60 w ciągu roku, łagodne dobowe wahania temperatury i
wilgotności
oraz dobra
wentylacja
naturalna. Występują bardzo dobre warunki aerosanitarne[41].
- Tereny korzystne to strefa stoków północnych. Średnie minimalne temperatury wyższe o 1-2 °C niż w dnach dolin, okres bezprzymrozkowy trwający 140 do 170 dni, 60-80 dni w roku z mgłą, wentylacja umiarkowana. Warunki aerosanitarne dobre[41].
- Tereny o warunkach niekorzystnych to dna dolin Zabawki i
Serafy
. Średnie minimalne temperatury niższe o 3 °C, krótki okres bezprzymrozkowy (poniżej 140 dni), duże dobowe wahania temperatury i wilgotności. Występują częste inwersje temperatury powietrza ( ponad 70% dni w roku) i mgły ( ponad 80 dni w roku). Charakterystyczne są zastoiska zimnego powietrza. Wentylacja naturalne słaba. Warunki aerosanitarne niekorzystne[41].
Centrum Wieliczki posiada mikroklimat charakterystyczny dla obszarów uprzemysłowionych i zabudową miejską o znacznej emisji zanieczyszczeń, zwiększonej ilości ciepła pochodzącego z procesów spalania i pary wodnej[41]. Czynniki te powodują miejscowy wzrost temperatury.
Ochrona środowiska
W Wieliczce znajduje się biologiczna
oczyszczalnia ścieków
, może ona oczyścić 10 m³ ścieków na dobę. Ścieki z miasta są również pompowane do oczyszczalni ścieków w Krakowie-Płaszowie, dzięki temu z tych obiektów może korzystać 12 318 osób. W Wieliczce wytworzono w 2008 roku 3096,58 ton odpadów komunalnych[42]. Wielickie śmieci zostają składowane lub przetworzone na składowisku odpadów
Barycz
w Krakowie. W mieście istnieje możliwość
segregacji śmieci
.
Na terenie miasta znajduje się użytek ekologiczny Las Krzyszkowicki oraz
rezerwat przyrody Groty Kryształowe
.
Architektura
Nowoczesny budynek Urzędu Skarbowego (budynek w środku)
We współczesnym planie miasta wyraźnie zaznaczone są akcenty staromiejskiej zabudowy. W średniowieczu zastosowano nowy (jak dla tamtych czasów) układ szachownicowy w rozplanowaniu przestrzeni miasta, które w przebiegu linii obwarowań nie uległo większym zmianom, natomiast przeobraziło się wskutek adaptacji dotychczasowego układu ulic i zabudowy miejskiej z okresu lokacji do stosowanego wtedy powszechnie wzorca miasta z siecią ulic krzyżujących się w równych odstępach pod kątem prostym[43]. Najważniejszą zmianą w tym okresie była redukcja lokacyjnego
rynku
, o kształcie wydłużonego owalu, do wielkości równej poszczególnym kwadratom bloków zabudowy - jako wynik wprowadzenia szachownicowego podziału Wieliczki w czasach jej intensywnego zasiedlania i ożywionego budownictwa[43]. Ogólnie zarys tego podziału przetrwały do naszych czasów. Powierzchnie miasta w obrębie murów miejskich szacuje się na niecałe 8 ha[43]. Liczące ponad 1 km długości obwarowania miasta wzmocniono basztami[43]. Prawdopodobnie było ich 21, w tym dwie baszty z
bramami
wjazdowymi do miasta: Krakowską i Kłosowską[43]. Wewnątrz murów najważniejsze budynki znajdowały się w północnej strefie zabudowy[43]. Strefę tę tworzyły oddzielone od siebie ulicami zespoły: zamku żupnego, kościoła parafialnego i szybu "Regis"[43]. W XVII wieku istniało jedynie 10 baszt i brama Kłosowska[43]. Obecnie zachowała się 1 baszta, tuż obok zamku żupnego.
W Wieliczce jest 172 ulic i 2
place
: Skulimowskiego, Kościuszki[44], ponadto miasto ma 2 duże
osiedla mieszkaniowe
: oś. Sienkiewicza, oś. Kościuszki, oś. Szymanowskiego, oś. Pola, oś. Asnyka, oś. Przyszłość i oś. Boża Wola.
Zabytki
Dziedziniec klasztoru Franciszkanów
Pomnik Jana Pawła II na alei jego imienia
-
Kopalnia soli "Wieliczka"
– kopalnia jest jednym z najstarszych zakładów górniczych Europy. Od XIII wieku do 1772 wspólnie z
Kopalnią soli "Bochnia"
wchodziła w skład
Żupy krakowskiej
. W 1976 roku kopalnia wpisana została do krajowego rejestru zabytków. Dwa lata później w 1978 roku wpisana przez
UNESCO
na pierwszą
Listę światowego dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego
. W 1989 roku Kopalnia Soli "Wieliczka" poszerzyła Listę Światowego Dziedzictwa Zagrożonego, z której została skreślona w 1998 roku[45]. Od 1994, to także
pomnik historii
Polski. 30 VI 1996 r. zaprzestano całkowicie eksploatacji złoża[46]. Dla kopalni charakterystyczna jest sieć podziemnych korytarzy z 2 tysiącami komór oraz Groty kryształowe. Istniejące szyby górnicze:
- Szyb Regis z XIV w.
- Szyb Daniłowicza z XVII w.
- Szyb św. Kingi z XIX w.
- Szyb Górsko z XVII w.
-
Kościół św. Klemensa
–
klasycystyczny
kościół wzniesiony z fundacji mieszczan w 1381 roku. W tym stanie przetrwał do roku 1786. Obecny kształt kościoła pochodzi z XIX wieku, ale w kościele znajdują się również starsze elementy, z XIII i XIV wieku. Zachowała się XVII-wieczna
kaplica
grobowa Morsztynów, zdobiona stiukami włoskiego artysty
Baltazara Fontany
z roku 1693. Obok kościoła znajduje się wolno stojąca
dzwonnica
, ufundowana przez
Jana III Sobieskiego
po pogromie nad Turkami w XVII wieku. Dzwonnica została zaprojektowana przez włoskiego architekta Pellegriniego. Jej budowę ukończono w 1699 roku.
-
Zespół Kościelno-Klasztorny oo. Franciszkanów-Reformatów
– pierwsza murowana świątynia małopolskiej prowincji Reformatów, wybudowana w I poł. XVII wieku. Świątynia ufundowana przez
Zygmunta III Wazę
. Usytuowany na południe od rynku. W kościele mieści się Sanktuarium Matki Boskiej Łaskawej Księżnej Wieliczki oraz Sługi Bożego Brata Alojzego Kosiby, związanego przez część swojego życia z Klasztorem. W ogrodach klasztornych mieści się Porcjumkula, czyli kopia kaplicy gdzie narodził się św. Franciszek z Asyżu.
-
Kościół św. Sebastiana
– modrzewiowy kościółek zbudowany w 1582 roku, a w 1598 nastąpiła jego konsekracja przez kardynała Jerzego Radziwiłła. Wnętrze kościółka zdobią unikatowe witraże krakowskiej firmy Żeleńskiego wg projektu Stanisława Matejki oraz polichromia wykonana przez
Włodzimierza Tetmajera
w 1906 roku.
-
Zamek Żupny
– dawna siedziba zarządu saliny od końca XIII wieku do 1945 roku. Zbudowany na przełomie XIII i XIV wieku, wielokrotnie przebudowywany, w czasie wojny uległ zniszczeniu. Po odrestaurowaniu przeznaczony na siedzibę Muzeum z pracowniami naukowymi i konserwatorskimi oraz magazynem zbiorów.
-
Pałac Konopków
– powstał w latach osiemdziesiątych XVIII wieku, został wzniesiony z inicjatywy Jana i Piotra Konopków. W czasach PRL-u znajdowała się tu biblioteka publiczna do czasu katastrofy budowlanej. Obecnie wyremontowany i jest siedzibą
IPN-u
.
- Wielicki Magistrat – został zbudowany w stylu tzw. neogotyku angielskiego na miejscu starego cmentarza i kościoła św. Ducha.
-
Siedziba starostwa wielickiego
– jest neogotyckim gmachem wzniesionym na cześć Franciszka Józefa I w roku 1898 z okazji 50. rocznicy objęcia przez niego cesarskiego tronu.
- Parki
- Park Adama Mickiewicza z XVIII w.
- Park św. Kingi z II poł. XVIII w., dawny park
sanatoryjny
- Rynki
-
Rynek Górny
– zabudowa wokół rynku powstała na kanwie średniowiecznego układu szachownicowego.
- Rynek Dolny (Rynek Solny, zwany też Oberżyskiem – niegdyś służył jako miejsce handlu solą. Znajduje się przy nim główne wejście do Szybu Regis)
-
Pomnik Adama Mickiewicza
– ufundowany w XVIII wieku i ustawiony w parku Mickiewicza. W latach 60 XX wieku przeniesiony na wielickie planty w centrum miasta.
- Synagogi – w mieście mieszkało dużo Żydów w szczególności w dzielnicy Klasno. Obecnie żadna z synagog nie spełnia funkcji religijnej.
- Obiekty historyczne
- Kościół św. Krzyża z XII w.
- Kościół i szpital św. Ducha z XIII w.
- cmentarz komunalny
- Turówka (obecnie odbudowana, znajduje się w niej hotel[47])
Zieleń miejska
Tereny zieleni w mieście (2009)Rodzaj | Powierzchnia |
---|
Parki spacerowo-wypoczynkowe | 23,9 ha |
Zieleńce
| 31 ha |
Zieleń uliczna | 4,7 ha |
Tereny zieleni osiedlowej | 79,7 ha |
Lasy gminne | 34 ha |
Zieleń cmentarna | 6,5 ha |
Parki, zieleńce i tereny zieleni osiedlowej na obszarze miasta zajmują razem 152 ha[48]. Wieliczka ma dwa
parki
:
- W Parku Adama Mickiewicza znajduje się
staw
, w którym żyją
szczeżuje
. Park ma drzewostan mieszany, w którym znaczną część stanowią stuletnie drzewa. W parku żyją również
ważki
,
kokoszki
oraz wiele gatunków ptaków. Poddany rewitalizacji.
- W Parku św. Kingi znajduje się Szyb Daniłowicza oraz dwa stawy. Znajduje się w nim hotel. Stanowi dodatkową atrakcję dla turystów i mieszkańców miasta.
Innymi ważniejszymi terenami zielonymi są:
- Ogród Żupny znajduje się na szlaku turystycznym między kopalnią a centrum miasta. Został zrekonstruowany w latach 1993-1995. Odtworzony ogród składa się z dwóch tarasów: ogrodu dolnego (złożonego z czternastu kwater centralnych i dwóch bocznych) oraz ogrodu wyższego.
- Aleja Jana Pawła II została utworzona w 1992 roku. Jest to trakt łączący kopalnie soli z centrum Wieliczki. Graniczy ona z ogrodem Żupnym.
Polityka
W mieście istnieje kilka regionalnych oraz ogólnopolskich
ugrupowań politycznych
, których członkowie zasiadają w
radzie miasta
. Obecny
burmistrz
Wieliczki Artur Kozioł startował z list wyborczych
Prawa i Sprawiedliwości
i zdobył w wyborach samorządowych w 2006 roku 55,94% głosów. Poprzedni burmistrz Józef Duda kojarzony był z
Platformą Obywatelską
i zdobył w
wyborach samorządowych w 2006 roku
44,06%[49]. W Radzie Miasta Wieliczki zasiadają 4 ugrupowania:
- Prawo i Sprawiedliwość – 9 radnych
- Porozumienie Samorządowe – 10 radnych
- Niezależność i Skuteczność – 1 radny
- Lokalna Inicjatywa Samorządowa – 1 radny
W Wieliczce swoje biura lokalne mają partie:
W drugiej turze
wyborów prezydenckich z 2010
roku, w Wieliczce 59,33% głosów zdobył
Bronisław Komorowski
, przy frekwencji 60,58%. Wieliczanie poparli wejście Polski do
Unii Europejskiej
w
referendum w 2003
roku, oddając 81,73% głosów na tak, przy frekwencji 62,42% W wyborach
parlamentarnych z 2007
roku, przy frekwencji 61,67% wyniki były następujące[50]:
Miasta partnerskie
Wieliczka współpracuje z 4 miastami europejskimi: z miastem
Bergkamen
w Niemczech,
Saint-André-lez-Lille
we Francji,
Sesto Fiorentino
we Włoszech i
Litovel
w Czechach. Są to miasta związane bezpośrednio lub pośrednio z przemysłem. Wymiana doświadczeń odbywa się na wielu polach np. kultura, sport, organizacja samorządu, środowiska twórcze[51].
Kultura
Centrum Kultury i Turystyki to gminna instytucja kultury istniejąca od 1 lutego 2006 roku, której organizatorem jest
Gmina Wieliczka
. Centrum realizuje zadania w dziedzinie wychowania, edukacji i upowszechniania kultury. Propaguje miasto jako atrakcyjną miejscowość wypoczynkową, podkreślając jej walory kulturowe i turystyczne. Prowadzi Punkt Informacji Turystycznej i Kulturalnej.
W ofercie programowej znajdują się całoroczne zajęcia stałe i cykliczne oraz imprezy okazjonalne. CKiT jest organizatorem koncertów, turniejów, konkursów, przeglądów, wernisaży i wystaw, spektakli teatralnych, konfrontacji artystycznych. Realizuje jedną z najważniejszych imprez wielickich Dni Świętej Kingi, patronki górników i Kopalni Soli, która stała się symbolem święta Wolnego Królewskiego Górniczego Miasta Wieliczki[52]. Patronuje najstarszemu wielickiemu chórowi Towarzystwa Śpiewniczego Lutnia, który powstał w 1872 roku.
Urząd Miasta i Gminy razem z działem regionalnym Biblioteki Powiatowej w Wieliczce organizuje cykliczne spotkania "Wieliczka – wieliczanie". Prezentowani są ludzie, instytucje, miejsca i zabytki związane z historią Ziemi Wielickiej.
Tradycyjną postacią pojawiającą się w poniedziałek wielkanocny na Terenie Wieliczki jest
Siuda Baba
.
Biblioteka
Powiatowa i Miejska Biblioteka Publiczna
Biblioteka
wielicka została utworzona w 1945 roku. Jej zadaniem jest udostępnianie czytelnikom książek na trenie Wieliczki oraz całego powiatu. Wielicka biblioteka jest całkowicie zinformatyzowana. Posiada system komputerowy, który ułatwia katalogowanie, ubytkowanie i wypożyczanie książek[53]. Księgozbiór głównej wypożyczalni zawiera ok. 52 000
woluminów
[54], a w czytelni ok. 10 900 woluminów[54].
Biblioteka
udostępnia także elektroniczny katalog pozycji na swojej stronie internetowej. Znajdują się w niej następujące działy:
- literatury dziecięcej
- literatury popularno-naukowej
- literatury pięknej
- gromadzenia zbiorów regionalnych
- czytelnia tradycyjna i komputerowa
Na terenie miasta znajdują się 2 filie biblioteczne, a na obszarze całej gminy 6[54].
Muzea
Muzeum Żup Krakowskich Wieliczka
jest jednym z największych muzeów górniczych
Europy
, jednym z 17 muzeów centralnych, podległych
Ministerstwu Kultury i Dziedzictwa Narodowego
. Muzeum powstało dzięki idei Alfonsa Długosza, artysty oraz profesora. Muzeum skompletowało jedyną na świecie kolekcję drewnianych machin wyciągowych. Posiada również archiwum i bibliotekę salinarną oraz cenny zbiór map górniczych. W muzeum znajdują się ekspozycja podziemna, która zlokalizowana jest zlokalizowana na III poziomie zabytkowej Kopalni soli Wieliczka (na głęb. 135 m)oraz ekspozycja na powierzchni znajdującą się w średniowiecznym
Zamku Żupnym
, który stanowił siedzibę zarządu saliny od końca XIII w. do 1945 r. Po zniszczeniach
II wojny światowej
zamek wyremontowano, a następnie przekazano do użytku Muzeum. Jest organizatorem
Popołudnia ze Straussem
, czyli serii letnich koncertów muzyki poważnej.
Kopalnia Soli Wieliczka
jest jednym z najstarszych zakładów przemysłowych na świecie, jej początki sięgają XIII wieku. Przez całe stulecia była źródłem dochodów państwa, wpływała na rozwój kultury, dzisiaj jest jednym z najchętniej odwiedzanych polskich obiektów turystycznych. Kilkusetletnia eksploatacja złoża
soli kamiennej
ukształtowała obecny wygląd wyrobisk górniczych. Komory znajdują się pod miastem, usytuowane są na dziewięciu poziomach, sięgają głębokości 327 m. Podziemna Wieliczka to blisko 300 km chodników i ok. 3000 komór. Część udostępniona dla turystów obejmuje 3,5 kilometrowy odcinek, położony na głębokości od 64 m do 135 m. Kopalna została wpisana w 1978 r. na pierwszą Międzynarodową
Listę Dziedzictwa Kulturalnego i Przyrodniczego
UNESCO
, w 1994 r. uznana przez Prezydenta Rzeczypospolitej za Pomnik Historii. W kopalni odbywają się takie imprezy jak Podziemny Festiwal Tańca "O Solny Skarb" oraz
Podziemne Międzynarodowe Targi Minerałów, Skamieniałości i Biżuterii
. Targi odbywają się od 1996. Producenci i sprzedawcy biżuterii z
Polski
,
Czech
,
Niemiec
,
Rosji
i
Ukrainy
prezentują tu swoje wyroby: bursztynową biżuterię, kolekcje minerałów i skamielin.
Muzeum Techniki jest najmłodszym z muzeów w Wieliczce. Posiada zbiory różnych starych urządzeń AGD, motoryzacji z czasów XX wieku, głównie z okresu
Polski Ludowej
. Znajduje się w drewnianym budynku z XIX w. po starym zegarmistrzu.
Media
W mieście wydawane są 3 bezpłatne gazety o zasięgu lokalnym: "Kurier Wielicki", "Wielicki Informator Gospodarczy", "Panorama Wielicka". Wieliczka jest opisywana w
Dzienniku Polskim
[55].
Oprócz tego działają portale informacyjne "wieliczka.eu"[56] i "wieliczka.pl"[57], które informują o wydarzeniach mających miejsce na terenie miasta, gminy i powiatu wielickiego. Istnieje również forum dyskusyjne o Wieliczce wieliczka24.info[58].
Turystyka
Wieliczkę z racji dużego znaczenia dla kultury i dziedzictwa ludzkości, wpisano w 1978 na prestiżową
Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego UNESCO
, dzięki czemu zwiększył się ruch turystyczny[59].
26 czerwca 2004, na "II Forum Polskich Miast i Miejsc
UNESCO
", miasta i obiekty w Polsce, znajdujące się na
Liście Światowego Dziedzictwa Kulturowego UNESCO
, w celu przekazywania informacji, współpracy i promocji skupiły się w
Ligę Polskich Miast i Miejsc UNESCO
. Siedzibą Ligi został
Toruń
, a jej pierwszym prezesem
Marcin Zamoyski
.
Podziemna trasa turystyczna stanowi najważniejszy produkt turystyczny Wieliczki decydujący o jej tożsamości na rynku krajowym i zagranicznym. Obok tej głównej atrakcji turystycznej, Wieliczka posiada szereg zabytków
architektury
naziemnej związanej z historią i kulturą miasta, lecz mają duże mniejsze znaczenie w turystyce miejscowej.
Całoroczną bazę noclegową w mieście tworzą hotele i motele o łącznej ilości 360 miejsc, pensjonaty – 40 miejsc, oraz Dom Pielgrzyma przy
klasztorze oo. Franciszkanów
na 50 miejsc. Sezonowo czynne są kempingi na ok. 50 miejsc[60].
Szlaki turystyczne
- Szlak architektury drewnianej
Trasa beskidzka nr 4 (pogórza Beskidzkiego). Trasa biegnie od skansenu w
Dobczycach
przez między innymi
Raciechowice
,
Nowy Sącz
,
Stary Sącz
do
cerkwi
w
Wojkowej
. Na trasie znajduje się również
Kościół św. Sebastiana w Wieliczce
.
- Szlak Kopalniano-Przemysłowy (szlak techniki)
Szlak ma długość 438 km i biegnie przez
Klucze
,
Bukowno
,
Chrzanów
,
Tenczynek
,
Czerna
,
Dębnik
,
Niedźwiedzia Góra
,
Nawojowa Góra
,
Skawina
,
Kraków
, Wieliczka-
Kopalnia Soli
,
Dobczyce
,
Bochnia
,
Brzesko
,
Tarnów
,
Tuchów
,
Libusza
,
Gorlice
,
Grybów
,
Kamionka Wielka
,
Nawojowa
,
Nowy Sącz
,
Klęczany
,
Gaboń
,
Kluszkowce
,
Nowy Targ
.
- Szlak "żółty" turystyki pieszej i rowerowej, Wieliczka-Dobczyce.
Z Wieliczki szlak wiedzie koło
Zamku Żupnego
,
Kościoła św. Klemensa
przez
Rynek Górny
do
Kościoła św. Sebastiana
i dalej poprzez Lednicę Górną,
Chorągwicę
,
Dobranowice
,
Hucisko
,
Rudnik
,
Dziekanowice
i Przymiarki na Stary Rynek do
Dobczyc
. Prowadzi on turystę wzniesieniami o licznych, interesujących punktach widokowych, między innymi: Chorągwica, przysiółek Granie k. Dobczyc. Szlak posiada znaczne walory krajobrazowe.
- Szlak rowerowy – 23 kilometry po Pogórzu Wielickim
Wieliczka –
Siercza
– Brzeziny –
Pawlikowice
–
Koźmice Małe
–
Raciborsko
–
Grajów
–
Dobranowice
–
Sułów
–
Biskupice
–
Tomaszkowice
–
Lednica Górna
– Lednica Dolna – Wieliczka. Punkty widokowe zlokalizowane w miejscowościach Pawlikowice, Raciborsko, Biskupice, Tomaszkowice.
-
Zielony szlak rowerowy w gminie Wieliczka (15,5 km)
Wieliczka –
Grabówki
–
Sygneczów
–
Podstolice
–
Janowice
–
Siercza
– Wieliczka
Sport i rekreacja
Miasto posiada dobrze rozwiniętą sieć urządzeń sportowo-rekreacyjnych. Jej podstawowymi elementami są boiska sportowe, hale gimnastyczne, basen, korty tenisowe, place zabaw, parki, skwery.
Sportowcami wywodzącymi się z miasta i okolic to piłkarze
Kazimierz Kmiecik
(złoty i srebrny medalista olimpijski,
Adam Musiał
(brązowy medalista mistrzostw świata), szachistka
Anna Jurczyńska
(10 medali krajowych i 1 olimpijski). Sportowe sukcesy odnoszą piłkarze
KS "Górnik" Wieliczka
grający w II lidze (odpowiednik dawnej III ligi), siatkarki i szachiści MKS MOS Wieliczka, bokserzy (m.in.
Artur Szpilka
) i koszykarki KS "Górnik", zawodnicy sekcji
kung-fu
, którą prowadzi jeden z zawodników polskiego kung fu tradycyjnego Tomasza Chabowskiego w Młodzieżowym Klubie Sportowym Kung Fu oraz Szkole Sztuk Walki Kung Fu "Lung", taekwon-do, karate, koszykarki DKS "Kinga" Wieliczka.
W Wieliczce organizowane są ogólnopolskie turnieje szachowe, siatkówki,
kung-fu
,
taekwon-do
. największą atrakcja są imprezy sportowe zorganizowane w Kopalni Soli Wieliczka na głębokości 125 m pod ziemią w komorze "Warszawa". Przy Parku Adama Mickiewicza są położone korty tenisowe, boiska do piłki nożnej, siatkówki i koszykówki oraz basen[61]. Przy Szybie Daniłowicza jest stadion piłkarski KS "Górnik". W Parku Św. Kingi jest strzelnica.
Piłka nożna
W Wieliczce funkcjonuje
KS "Górnik" Wieliczka
założony w 1947 roku, posiadający barwy klubowe zielono-żółto-czarne. Obecnie gra w II lidze, na stadionie przy ul. Daniłowicza 6.
W mieście jest także drugi klub "Wieliczanka" Wieliczka, który powstał w roku 1925. Barwy klubowe Wieliczanki to czerwono-czarny. Największe osiągnięcie tego klubu to rozgrywki w III lidze.
Budowany jest nowy stadion Górnika Wieliczki na terenie Psiej Górki przy wsparciu finansowym kopalni soli[62].
Komunikacja
Drogi
W pobliżu Wieliczki przebiega
autostrada A4
. Kolejną ważną drogą jest przebiegająca przez miasto
droga krajowa nr 94
. Ważnym szlakiem komunikacyjnym jest
droga wojewódzka nr 964
, będąca alternatywą dla popularnej i zatłoczonej
Zakopianki
oraz połączeniem z miejscowościami
Kotliny Sandomierskiej
.
Droga wojewódzka nr 966
jest alternatywą dla
drogi krajowej nr 4
połączeń z Nowym Sączem, Krynicą itp.
Kolej
Również przez miasto przebiegają tory kolejowe łączące Wieliczkę z Krakowem oraz
Oświęcimiem
. Połączenie z Krakowem zapewnia tylko jeden tor. Dawniej był używany także do transportowania soli z kopalni i
warzelni
soli. Obecnie infrastruktura towarowa kolei wielickiej ulega systematycznemu rozwojowi[63]. Miasto Wieliczka posiada 2 stacje kolejowe: starą i zaniedbaną stację kolejową z czasów austriackich (Wieliczka, peron z dwoma torami przystosowanymi do obsługi ruchu pasażerskiego i kilka torów towarowych) oraz przystanek położony w samym centrum (
Wieliczka Rynek
, jeden ślepy tor). Istniała jeszcze jedna stacja, lecz została zlikwidowana (
Wieliczka Towarowa
). Do Krakowa odjeżdża ze stacji Wieliczka Rynek kilkanaście pociągów dziennie. Kursują tam elektryczne szynobusy serii
EN81
. Pociąg do Oświęcimia jest złożony z wagonów
EN57
. Kursuje on codziennie, co godzinę. W okresie letnim (sobota-niedziela) kursuje zabytkowy pociąg elektryczny z czasów powojennych oraz lokomotywa parowa z czasów zaborów, a ciągną one międzywojenne wagony (wagon w środku jest obity deskami tak samo jak siedzenia, które są również drewniane). Pociągi te pochodzą ze skansenu w
Chabówce
[64].
Komunikacja autobusowa
W Wieliczce nie zatrzymują się autobusy pośpieszne kursujące na trasie Kraków – Tarnów, co jest sporym utrudnieniem dla turystów i miejscowych (konieczność korzystania z przystanku w Krakowie). Nieliczne przystanki PKS obsługują znikomą liczbę połączeń przelotowych, głównie w kierunku
Limanowej
. Do początku lat 90. XX wieku w Wieliczce istniał dworzec autobusowy obsługujący lokalne połączenia.
Miasto ma rozwiniętą komunikację minibusową, obsługującą zarówno połączenia lokalne (Kraków,
Gdów
,
Niepołomice
,
Biskupice
,
Dobczyce
) jak i dalsze (
Limanowa
,
Brzesko
).
Komunikacja miejska
Linie kursujące do Wieliczki obsługiwane są przez
MPK Kraków
oraz
Mobilis
. Linie autobusowe[65]:
- 204 na trasie: Wieliczka – Borek Fałęcki. Linię obsługują autobusy: Jelcz 121MB, Solaris Urbino 12, Scania CN94UB oraz Scania 113CLL. Częstotliwość kursów wynosi 12-30 minut. Linia obsługiwana przez MPK Kraków.
- 244 na trasie: Wieliczka – Krzyszkowice – Borek Fałęcki. Linię obsługują autobusy: Jelcz 121MB, Solaris Urbino 12, Scania CN94UB oraz Scania 113CLL. W dzień powszedni do obsługi linii 204 i 244 potrzeba 10 autobusów. Częstotliwość kursów wynosi 20-30 minut. Linia obsługiwana przez MPK Kraków.
- 304 na trasie: Wieliczka – Dworzec główny zachód (galeria). Linia ta jest linią przyśpieszoną. Linię obsługują autobusy: Irisbus Citelis. W dzień powszedni do obsługi linii 304 potrzeba 8 autobusów. Częstotliwość kursów wynosi 15-20 minut. Linię obsługuje Mobilis Kraków.
- 904 na trasie: Wieliczka – Cmentarz Batowice II Brama. Linia kursuje w okresie 1 listopada oraz przez kilka dni wcześniej, lub później. Linię obsługują autobusy przegubowe: Jelcz 181MB oraz Scania 113ABL. 1 listopada linię obsługuje aż 14 autobusów przegubowych. Linia jest najdłuższą linią specjalną kursującą 1 listopada. Częstotliwość kursów wynosi 8-10 minut. Linia obsługiwana przez MPK Kraków.
Inne
W centrum miasta znajduje się postój
taksówek
. Miasto posiada parkingi dla autokarów z
Polski
i z zagranicy oraz sieć parkingów dla mieszkańców na terenie całego miasta. W centrum istnieje
Strefa Płatnego Parkowania
[66]. Została wprowadzona w 2008 roku. Najbliższym portem lotniczym jest
krakowskie lotnisko Balice
.
Wspólnoty religijne
Klasztor oo. Franciszkanów-Reformatów
Wieliczka leży na terenie
archidiecezji krakowskiej
. Do
VIII wieku
posiadała pięć
kościołów
, z których przetrwały trzy i został wybudowany jeden. Kościół Świętego Ducha został przebudowany na
magistrat
, natomiast kościół św. Krzyża został zburzony na rzecz parku Mickiewicza. Obecnie budowany jest kościół w Krzyszowicach[67]. Spowodowane jest to napływem nowych mieszkańców do miasta.
Kaplica
w tej dzielnicy jest zbyt mała, aby pomieścić wiernych. Pozostałe istniejące kościoły:
-
Kościół św. Klemensa
został wiele razy przebudowany na skutek licznych
pożarów
oraz górniczych wstrząsów ziemi.
- Kościół św. Franciszka nie zmieniał swojego barokowego wyglądu, natomiast na zewnątrz zespołu klasztorno-kościelnego została dobudowana Porcjunkula.
-
Kościół św. Sebastiana
jest drewniany i posiada polichromię wykonana przez Włodzimierza Tetmajera.
- Kaplica Matki Boskiej Nieustającej Pomocy położony w Krzyszkowicach.
W Wieliczce znajduje się także zbór luterański przy ulicy Gdowskiej.
Miasto posiada dwie nieczynne
synagogi
żydowskie (
stara Synagoga
i
Synagoga przy ul. Klasno
). Nie spełniają one funkcji religijnych. Są zdewastowane lub przeznaczone na inne cele użytkowe.
W mieście znajdują się dwa cmentarze:
- Cmentarz rzymskokatolicki przy ul. Piłsudskiego z licznymi XVIII-wiecznymi grobami. Cmentarz posiada również kwaterę żołnierską oraz kaplice cmentarną.
-
Cmentarz żydowski
w parku Na Grabówkach – obecnie nieczynny i zdewastowany.
Gospodarka
Wieliczka od średniowiecza stanowiła ważny ośrodek wydobywczy. W XVI wieku stała się największym miastem przemysłowym na terenie
Polski
.
Potop szwedzki
spowodował schyłek gospodarczego rozwoju miasta. Znaczenie gospodarcze Wieliczki malało wraz ze spadkiem ceny soli[68].
Rynek pracy tworzą zakłady przemysłowe, przedsiębiorstwa produkcyjno-usługowe, usługi (handel, gastronomia, itd.) oraz instytucje i urzędy publiczne. Wiele osób mieszkających w mieście dojeżdża do pracy do Krakowa, dlatego rozwinął się sektor transportowy. Rozwój strefy handlowo-usługowej związany jest z popytem wewnętrznym oraz ruchem turystycznym na terenie miasta. Wieliczka dysponuje sporą ilością wolnych terenów, które mogą być wykorzystane pod inwestycje przemysłowe, wszelkiego rodzaju usługi, budownictwo mieszkaniowe oraz rozwoju infrastruktury turystyczno-rekreacyjnej. W Wieliczce produkowane są meble, wyposażenie domowe, produkty spożywcze, systemy grzewcze. Jedną z większych fabryk na terenie miasta jest Herz.
Barierą rozwoju miasta jest niewystarczająca baza gastronomiczna[69], w skład której wchodzą restauracje, kawiarnie, bary, piwiarnie, jadłodajnie i fast-foody. W okresie letnim otwierane są smażalnie, ogródki gastronomiczne.
Miasto pełni funkcję lokalnego ośrodka administracyjnego, finansowego, oświatowego oraz centrum opieki zdrowotnej, co związane jest z bliskością Krakowa. Znajdują się tu placówki użytku publicznego, m.in.
urząd skarbowy
, oddział
IPN
. W Wieliczce mieści się 6 banków, 2 placówki pocztowe, kilka agencji ubezpieczeniowych, targowisko miejskie, dom handlowy, 3 dyskonty spożywcze oraz wiele lokali handlowo-usługowych skupionych przy ulicach Starego Miasta. Wieliczka jest ośrodkiem usługowym dla mieszkańców powiatu i turystów.
Według danych z 2008 roku w mieście działało 2730
podmiotów gospodarczych
, z czego 2676 stanowiły firmy z sektora prywatnego. W mieście w 2008 r. najwięcej przedsiębiorstw tzn. 920 związanych było z handlem detalicznym (
PDK
sekcja G
). Druga największa grupa z branży finansowo-ubezpieczeniowej liczyła 492 przedsiębiorstw (PDK
sekcja K
). W 2008 r. działalność prowadziło 35 spółek handlowych z udziałem kapitału zagranicznego.
Warzelnia soli i szyb św. Kingi
Obecnie na terenie gminy i miasta ma powstać Wielicka Strefa Aktywności Gospodarczej[70] o powierzchni 250 ha. Ma składać się z 3 stref przemysłowych. Umożliwia bliskość Krakowa oraz dogodne położenie komunikacyjne.
Gospodarka komunalna
W 2008 roku 97,1% mieszkańców Wieliczki korzystało z
sieci wodociągowej
, 78,9% z sieci
kanalizacyjnej
, 83,4% z sieci gazowej. Przeciętny mieszkaniec Wieliczki w 2008 roku zużył 38,3 m3 wody z wodociągów, 1049,4
kWh
energii elektrycznej, 320,3 m3 gazu z sieci[71].
Zakład Gospodarki Komunalnej w Wieliczce jest jednostką organizacyjną
gminy Wieliczka
, która zajmuje się m.in. dostawą wody i odprowadzaniem ścieków, gospodarką odpadów komunalnych, utrzymaniem zieleni (parki, skwery), toalet miejskich i obiektów rekreacyjno-sportowych. Odpady komunalne wywożone są na składowisko odpadów
Barycz w Krakowie
.
Wieliczka według danych z 2008 roku posiadały 6991 mieszkań. W mieście 97,7% mieszkań miało dostęp do
wodociągów
, a 76,8% posiadało
centralne ogrzewanie
. Przeciętna powierzchnia użytkowa wielickiego mieszkania to 75,7 m2, a 27,4 m2 przypadało na 1 mieszkańca[72].
Miasto nie posiada wystarczających zasobów mieszkaniowych jednak w najbliższych latach (od 2008) zarezerwowano na inwestycje w mieszkania socjalne po 2 mln zł z rocznego budżetu[73].
Budżet miasta
Na 2010 zaplanowano wydatki w wysokości 172,7 mln zł i przychody w wysokości 152,5 mln zł. Deficyt budżetowy pokryty jest w przez zaciągnięte kredyty i pożyczki[74].
Największe wydatki to inwestycje w dziedzinie oświaty (29,4%), gospodarki komunalnej i ochrony środowiska (27,3%), transportu i łączności (10%), pomocy społecznej (9,7%), kultury i sportu (7%) oraz administracji (6%).
Na inwestycje zostanie wydane ok. 70 mln zł, z czego 26 mln zł pochodzi ze środków
Unii Europejskiej
.
Instytucje i urzędy
Instytut Pamięci Narodowej w pałacu Konopków
W Wieliczce nie znajdują się instytucje publiczne o zasięgu subregionalnym, co spowodowane jest bliskością miasta wojewódzkiego, jakim jest Kraków. Obszar miasta podlega nadleśnictwu Niepołomice.
Znajdują się tutaj wszelkie instytucje powiatowe (Starostwo, Powiatowy Inspektorat Weterynarii,
Sanepid
, Urząd Pracy), a także Urząd Skarbowy, Sąd i Prokuratura Rejonowa oraz oddział Instytutu Pamięci Narodowej.
Do instytucji o mniejszym zasięgu należą Urząd Miasta, Urząd Gminy (
gmina Wieliczka
) i kilka placówek Poczty Polskiej.
Edukacja
Pierwsze szkoły zakładali koloniści niemieccy z językiem wykładowym niemieckim oraz polskim[75]. Taka szkoła świecka powstała prawdopodobnie w XIII wieku. Przy kościele parafialnym istniała szkoła dla
kleryków
oraz szkoła parafialna w obu stopniach czyli: trivium i quadrivium. Prawdopodobnie założyli ją
Benedyktyni
. Z tej szkoły wywodzili się sławni ludzie np. Joannes Viliscus, Jan Karcaw. W XVII wieku szkolnictwo zaczęło upadać z powodu odsunięcia się innowierców od korzystania ze szkół. Za czasów austriackich szkoły wielickie podlegały Galicyjskiej Komisji Szkolnej[75].
Obecnie Wieliczka to lokalne centrum edukacji dla dzieci i młodzieży z Wieliczki i ościennych wsi. Studenci którzy mieszkają w Wieliczce dojeżdżają na uczelnie do Krakowa. Wykaz szkół znajdujących się w mieście:
Przedszkola
- Samorządowe Przedszkole nr 1
- Samorządowe Przedszkole nr 2
- Samorządowe Przedszkole nr 3
- Samorządowe Przedszkole nr 4
| - Samorządowe Przedszkole nr 5 im. Brata Alojzego Kosiby
- Prywatne Przedszkole "Dziecięce Fantazje"
- Prywatne Przedszkole "Tuptusie"
- Niepubliczne Centrum Edukacji Przedszkolnej Junior Punkt
|
Szkoły podstawowe
- Samorządowa Szkoła Podstawowa nr 2 im. Tadeusza Kościuszki
- Samorządowa Szkoła Podstawowa nr 3 im. Mikołaja Kopernika
- Samorządowa Szkoła Podstawowa nr 4 im. E.J. Jerzmanowskiego
Gimnazjum
- Gimnazjum im. Kazimierza Wielkiego
Szkoły średnie
- Liceum Ogólnokształcące im. Jana Matejki
- Zespół Szkół Zawodowych im. Edwarda Dembowskiego
- Prywatne Liceum Ogólnokształcące Franciszkanów – kolegium p.w. św. Antoniego z Padwy.
Szkoły specjalne
- Zespół Szkół im. Brata Alojzego Kosiby
Inne
- Szkoła Muzyczna I stopnia
Opieka zdrowotna
Kazimierz Wielki
stworzył fundację szpitalną i oddał opiekę nad robotnikami Żupy braciom hospitalnikom Św. Ducha sprowadzonym z
Krakowa
. Fundacja wielicka pochodzi z 1363 roku. Zbudowano kaplicę i pierwszy szpital.
Mikołaj Wierzynek
ufundował schronisko dla bezdomnych oraz szpital dla mieszkańców w tzw. Turówce w latach 1363-1368. W późniejszym okresie szpital i schronisko upadły. Schronisko kazał odbudować
Władysław IV Waza
. W czasie zaborów szpital Św. Ducha już nie istniał. Pozostała tylko kaplica. Szpital dla górników połączono ze schroniskiem dla bezdomnych[76].
Obecnie w Wieliczce znajduje się 1 publiczny Zakład Opieki Zdrowotnej przy ulicy Szpunara oraz 6 niepublicznych instytucji, które obsługują ludność miasta i gminy. W mieście nie ma szpitala, dlatego ludność w razie potrzeby jest przewożona do szpitala im. Rydygiera oraz im. Żeromskiego w Krakowie-
Nowej Hucie
. Na 1 aptekę przypadają 2144 osoby[77], a w mieście jest ich 9[78].
Wieliczka od XIX wieku jest uznana za miasto
uzdrowiskowe
. Stało się to dzięki
Feliksowi Boczkowskiemu
. Odbywały się tutaj kąpiele solankowe, inhalacje oraz picie wody mineralnej. Po rebelii chłopskiej w
Galicji
ośrodek upadł. Dopiero w 1964 roku
Mieczysław Skulimowski
doprowadził do otwarcia pierwszego w Polsce podziemnego sanatorium dla chorych na
astmę
[79]. Obecnie Podziemny Ośrodek Rehabilitacyjno-Leczniczy oferuje leczenie chorób dróg oddechowych, dermatologicznych oraz alergii. Pacjenci przebywają przez 6,5 godziny 135 metrów pod ziemią w kopali soli[80].
Urodzeni w Wieliczce
Zobacz też
Przypisy
- ↑ 1,0 1,1
Liczba ludności miasta. Stan na 31 grudnia 2009
. Główny Urząd Statystyczny. [dostęp 2010-08-23].
- ↑
Wieliczka jako miasto turystyczne oraz sypialniane
. Powiat Wielicki. [dostęp 2010-08-23].
- ↑
Liczba turystów w Kopalni Soli Wieliczka
. Kopalnia Soli Wieliczka. [dostęp 2010-08-23].
- ↑ 4,0 4,1
Odległość między miastami
. www.odległości.pl. [dostęp 2010-08-23].
- ↑ Kazimierz Pająk: Wieliczka - stare miasto górnicze. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1968, ss. 5,6.
- ↑ Urząd Marszałkowski Województwa Małopolskiego:
Małopolska z lotu ptaka
(
pol.
). [dostęp 2010-08-23]. ss. www.wrotamalopolski.pl.
- ↑ Dane z wikimapia.org
- ↑
Położenie Wieliczki i graniczące z nią miejscowości
. www.wieliczanin.pl. [dostęp 2010-08-23].
- ↑ 9,0 9,1 Dane z podrozdziału "miasta" w artykule województwo małopolskie
- ↑
Pozycja Wieliczki w rankingu ludnościowym miasta Polski
. www.wapedia.mobi.pl. [dostęp 2010-08-23].
- ↑
Przyczyna wzrostu liczby ludności
. Miasto i Gmina Wieliczka. [dostęp 2010-08-23].
- ↑ Kazimierz Pająk: Wieliczka - stare miasto górnicze. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1968, s. 12.
- ↑ 13,0 13,1 13,2 13,3 praca zbiorowa: Wieliczka Dzieje miasta. Kraków: Oficyna Cracovia, 1990, ss. 61-62.
- ↑ Kazimierz Pająk: Wieliczka - stare miasto górnicze. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1968, s. 7.
- ↑ Kazimierz Pająk: Wieliczka - stare miasto górnicze. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1968, s. 8.
- ↑ Kazimierz Pająk: Wieliczka - stare miasto górnicze. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1968, s. 9.
- ↑ Kazimierz Pająk: Wieliczka - stare miasto górnicze. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1968, s. 10.
- ↑ Kazimierz Pająk: Wieliczka - stare miasto górnicze. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1968, s. 11.
- ↑ Kazimierz Pająk: Wieliczka - stare miasto górnicze. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1968, s. 15.
- ↑ Kazimierz Pająk: Wieliczka - stare miasto górnicze. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1968, ss. 19-20.
- ↑ Kazimierz Pająk: Wieliczka - stare miasto górnicze. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1968, s. 22.
- ↑ Kazimierz Pająk: Wieliczka - stare miasto górnicze. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1968, s. 31.
- ↑ 23,0 23,1 Kazimierz Pająk: Wieliczka - stare miasto górnicze. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1968, s. 52.
- ↑ Kazimierz Pająk: Wieliczka - stare miasto górnicze. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1968, s. 69.
- ↑ Kazimierz Pająk: Wieliczka - stare miasto górnicze. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1968, ss. 93,95.
- ↑ Kazimierz Pająk: Wieliczka - stare miasto górnicze. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1968, s. 104.
- ↑ Kazimierz Pająk: Wieliczka - stare miasto górnicze. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1968, s. 117.
- ↑ Kazimierz Pająk: Wieliczka - stare miasto górnicze. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1968, s. 119.
- ↑ Kazimierz Pająk: Wieliczka - stare miasto górnicze. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1968, s. 127.
- ↑ Kazimierz Pająk: Wieliczka - stare miasto górnicze. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1968, s. 134.
- ↑ 31,0 31,1
Zarys dziejów Kopalni Soli w Wieliczce
. [dostęp 24 sierpnia 2010].
- ↑
Zniszczenia po katastrofie górniczej
. [dostęp 24 sierpnia 2010].
- ↑ 33,00 33,01 33,02 33,03 33,04 33,05 33,06 33,07 33,08 33,09 33,10 33,11 33,12 33,13 33,14 33,15 33,16 33,17 33,18 33,19 33,20 33,21 33,22 33,23 33,24 33,25 33,26 33,27 33,28 33,29 33,30 33,31 33,32 33,33 33,34 33,35 33,36 33,37 33,38 33,39 33,40 33,41 33,42 33,43 33,44 33,45 33,46 33,47 33,48 33,49 33,50 praca zbiorowa: Wieliczka Dzieje miasta. Kraków: Oficyna Cracovia, 1990, ss. 22-26.
- ↑ 34,0 34,1 34,2 34,3 34,4 34,5 34,6 34,7 praca zbiorowa: Wieliczka Dzieje miasta. Kraków: Oficyna Cracovia, 1990, ss. 26-27.
- ↑ 35,0 35,1 35,2 35,3 35,4 35,5 35,6 35,7 35,8 praca zbiorowa: Wieliczka Dzieje miasta. Kraków: Oficyna Cracovia, 1990, ss. 28-29.
- ↑ 36,0 36,1 36,2 36,3 36,4 36,5 36,6 36,7 36,8 36,9 praca zbiorowa: Wieliczka Dzieje miasta. Kraków: Oficyna Cracovia, 1990, ss. 35,36.
- ↑ Tadeusz Zając: Przyroda gminy Wieliczka. Kraków: Towarzystwo Słowaków Polskich, 2002, s. 30.
- ↑
Las Krzyszkowicki
. www.lop.org.pl.
- ↑ 39,00 39,01 39,02 39,03 39,04 39,05 39,06 39,07 39,08 39,09 39,10 39,11 praca zbiorowa: Wieliczka Dzieje miasta. Kraków: Oficyna Cracovia, 1990, s. 34.
- ↑
Zanieczyszczenie Serafy
. Akademia Górniczo-Hutnicza.
- ↑ 41,0 41,1 41,2 41,3 41,4 41,5 41,6 praca zbiorowa: Wieliczka Dzieje miasta. Kraków: Oficyna Cracovia, 1990, ss. 34,35.
- ↑
Odpady komunalne i ścieki (2008)
. Bank Danych Regionalnych GUS. [dostęp 2010-08-23].
- ↑ 43,0 43,1 43,2 43,3 43,4 43,5 43,6 43,7 praca zbiorowa: Wieliczka Dzieje miasta. Kraków: Oficyna Cracovia, 1990, ss. 83-84.
- ↑
Gryfice (miasto), ulice
(
pol.
). W: Krajowy Rejestr Urzędowego Podziału Terytorialnego Kraju [on-line]. Główny Urząd Statystyczny. [dostęp 2010-08-24].
- ↑
Strona UNESCO
. [dostęp 2010-08-23].
- ↑
Zarys dziejów Kopalni Soli w Wieliczce I opublikowany=Muzeum Żup Krakowskich
. [dostęp 2010-08-23].
- ↑
Hotel Turówka
.
- ↑
Tereny zielone(2009)
. Bank danych Regionalnych GUS. [dostęp 2010-09-04].
- ↑
Wyniki wyborów samorządowych w 2006 roku
. Państwowa Komisja Wyborcza.
- ↑
Wyniki wyborów parlamentarnych w 2007 roku
. Państwowa Komisja Wyborcza.
- ↑
Miasta partnerskie
. Miasto i Gmina Wieliczka.
- ↑
Zadania Centrum Kultury i Turystyki
. Centrum Kultury i Turystyki.
- ↑
Informacje o bibliotece(informatyzacja, historia, zadania)
. Biblioteka Publiczna w Wieliczce.
- ↑ 54,0 54,1 54,2
Strona Biblioteki Publicznej w Wieliczce
. [dostęp 2010-08-23].
- ↑
Serwis Dziennika Polskiego
(
pol.
). [dostęp 23 sierpnia 2010].
- ↑
Portal Informacyjny Miasta i Gminy Wieliczka
(
pol.
). [dostęp 23 sierpnia 2010].
- ↑
Portal Powiatu Wielickiego
(
pol.
). [dostęp 2010-08-23].
- ↑
Forum dyskusyjne o Wieliczce
(
pol.
). [dostęp 2010-08-23].
- ↑
Zwiększony ruch turystyczny
. Strona Urzędu Marszałkowskiego.
- ↑
Baza noclegowa
. Strona CKiT.
- ↑
Baza sportowa w Wieliczce
. www.solnemiasto.eu.
- ↑
Plany dotyczące Psiej Górki
. www.stadiony.net. [dostęp 2010-08-23].
- ↑
Rozwój infrastruktury kolejowej w Wieliczce
. www.polskalokalna.pl.
- ↑
Pociągi retro w Wieliczce
. www.naszemiasto.pl.
- ↑
Mapka komunikacyjna MPK Kraków
. Miejskie Przedsiębiorstwo Komunikacyjne w Krakowie.
- ↑
Strefa płatnego parkowania
. Strona Miasta i Gminy Wieliczka.
- ↑
Budowa kościoła
. www.diecezja.pl.
- ↑ Kazimierz Pająk: Wieliczka - stare miasto górnicze. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1968.
- ↑
Sieć gastronomiczna w Wieliczce
. Strategia Rozwoju Miasta i Gminy Wieliczka, ss 30. [dostęp 2010-08-23].
- ↑
Wielicka Strefa Aktywności Gospodarczej
. Strona Miasta i Gminy Wieliczka. [dostęp 2010-08-23].
- ↑
Gospodarka komunalna (2008)
. Bank danych Regionalnych GUS. [dostęp 2010-08-23].
- ↑
Gospodarka mieszkaniowa (2008)
. Bank danych Regionalnych GUS. [dostęp 2010-08-23].
- ↑
Budynki komunalne w Wieliczce
. Strona Miasta i Gminy Wieliczka. [dostęp 2010-08-23].
- ↑
Budżet Budżet Miasta i Gminy Wieliczka na rok 2010
. www.wrotamalopolski.pl. [dostęp 2010-08-23].
- ↑ 75,0 75,1 Kazimierz Pająk: Wieliczka - stare miasto górnicze. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1968, ss. 40,41,42,43,44.
- ↑ Kazimierz Pająk: Wieliczka - stare miasto górnicze. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1968, ss. 33,99.
- ↑
Opieka zdrowotna (2008)
. Bank danych Regionalnych GUS. [dostęp 2010-08-23].
- ↑
8 aptek + nowa przy ulicy Szpunara
. Strona Miasta i Gminy Wieliczka. [dostęp 2010-08-23].
- ↑
Historia sanatorium
. Strona Kopalni Soli Wieliczka. [dostęp 2010-08-23].
- ↑
Sanatorium dziś
. www.sanatoria.org. [dostęp 2010-08-23].
Bibliografia
Linki zewnętrzne