Niedźwiedź brunatny
Niedźwiedź brunatnyNiedźwiedź brunatny (Ursus arctos) – gatunek
drapieżnego
ssaka
z rodziny
niedźwiedziowatych
. Sierść niedźwiedzia brunatnego jest, jak sama nazwa wskazuje, ciemnobrązowa, choć niektóre jego podgatunki mogą mieć futro jaśniejsze. Niedźwiedź jest potężnie umięśniony i bardzo silny. W pozycji wyprostowanej mierzy - w zależności od płci - od 1,8 m do 3 m. Waga poszczególnych osobników waha się od 200 do 800 kg. Niedźwiedzica wydaje na świat co dwa lata dwoje-troje niedźwiadków. Ciąża trwa około 8 miesięcy. Poród następuje zwykle między grudniem a lutym. Niedźwiedź żyje średnio 20-25 lat. W niewoli jednak może osiągnąć wiek 40 lat. Jest wszystkożerny: żywi się
nasionami
,
grzybami
,
dżdżownicami
,
ślimakami
, jajami ptaków, chętnie zjada
miód
, poluje także na zwierzynę leśną, łowi też
ryby
. Żyje w puszczach, w tajdze, w zalesionych rejonach górzystych. Zamieszkuje północną Europę i Azję. Obecnie żyje na świecie około 200 tysięcy niedźwiedzi brunatnych. WystępowanieZamieszkiwał pierwotnie całą
Europę
, obecnie w południowo-zachodniej Europie wytępiony[3]. Występuje w lasach górskich, w
Eurazji
i
Ameryce Północnej
, aż do północnego
Meksyku
. W Polsce występuje w
Tatrach
i
Beskidach
, głównie
Bieszczadach
i
Beskidzie Niskim
. Największym skupiskiem w Europie jest
Rumunia
, gdzie żyje około 5500 niedźwiedzi. DietaŻywi się
łososiami
, dużymi
ssakami
, jak
łosie
i
jelenie
, czasem
gryzoniami
, sporadycznie trawą, ptasimi jajami,
nasionami
,
owocami
,
grzybami
,
dżdżownicami
,
ślimakami
, chętnie zjada
miód
. Z braku produktów naturalnych może wyrządzać znaczne szkody wśród
bydła
i zwierzyny leśnej. Na człowieka napada tylko drażniony lub zachęcony, np. przez karmienie. LegowiskaNa zimę przygotowuje sobie legowisko zwane
gawrą
i zapada w
sen zimowy
, z którego od czasu do czasu może się budzić. Żyje samotnie, tylko w okresie godowym w parach. W zimie samica rodzi zwykle 2–3 młodych, którymi opiekuje się aż do następnego
miotu
. Samica z młodymi bywa szczególnie niebezpieczna. OchronaNiedźwiedź brunatny jest
chroniony
na obszarze całej Polski. Życie w niewoliNiedźwiedź oswaja się łatwo, aczkolwiek nawet obłaskawiony bywa niebezpieczny nawet dla swoich opiekunów. W XVI- i XVII-wiecznej Rzeczpospolitej organizowano szkoły dla niedźwiedzi takie jak na przykład
Akademia Smorgońska
. Szkolono je w celu zapewnienia rozrywki tłumom podczas różnorakich festynów. Według prof. Jana Korwina Kochanowskiego ostatniego niedźwiedzia w Polsce centralnej zabito pod koniec XVII w. w lasach
Bedońskich
. Obecnie w niewoli w Polsce przebywa 35 niedźwiedzi brunatnych[]. WyglądDane liczbowe niedźwiedzia brunatnego (Ursus arctos arctos): - Długość tułowia z głową: samiec 160–280 cm, samica 150–210 cm
- Ogon: 5–21 cm
- Wysokość: 90-140 cm
- Masa ciała: samce 250–500 kg (niekiedy 700 kg), samice 180–300 kg
- Ciąża: ok. 8 miesięcy (co dwa lata)
- Miot: 1–3 niedźwiadków, o długości ok. 25 cm
- Czas uzależnienia od matki: 18 miesięcy. Pierwsze tygodnie po narodzinach młode spędzają wtulone w nogi matki tak, że nawet nie dotykają podłoża.
- Pożywienie: wszystkożerny –
miód
,
łososie
,
padlina
, duże
ssaki
jak
łosie
i
jelenie
, czasem
gryzonie
, sporadycznie trawa,
grzyby
, ptasie jaja
- Długość życia: do 30 lat w stanie dzikim, do 50 lat w niewoli[4]
PodgatunkiWyróżniono kilkanaście podgatunków niedźwiedzia brunatnego[5]: EtymologiaNazwa niedźwiedź, pierwotna forma
prasłowiańska
*medvēdis, a następnie *medъvědь[20] (por.
rosyjskie
медведь/miedwied,
chorwackie
medvjed,
czeskie
medvěd ,
słowackie
i
słoweńskie
medved,
białoruskie
мядзьведзь,
górnoserbskie/łużyckie
mjedwjedź,
dolnoserbskie/łużyckie
mjadwjeź ,
serbskie
медвед,
kaszubskie
miedzwiédz,
staropolskie
miedźwiedź, słowiańskie zapożyczenie w
węgierskim
medve i dla odmiany
ukraińskie
ведмідь[21]) oznacza zwierzę odżywiające się miodem (*medv-ĕdъ, czyli jedzący miód; *medh-u-s→ *medъ "miód"; *ēd- →*ěsti "jeść"). Nazwa ta była
eufemizmem
starszej nazwy praindoeuropejskiej, w formie *rktos (*r̥k'þos[22]) (od której bezpośrednio pochodzi
greckie
árktos/άρκτος "niedźwiedź", forma astronomiczna Arktos "gwiazdozbiór Wielka Niedźwiedzica", oraz nazwa kontynentu "
Arktyka
", a być może również celtyckie imię
Artur
; oraz
łacińskie
ursus "niedźwiedź", imię własne Ursus lub pochodne od przymiotnika ursinus: imię
Ursyn
, od którego utworzono nazwę dzielnicy warszawskiej
Ursynów
, czy też imię żeńskie
Urszula
, etymologicznie oznaczające małą niedźwiedzicę[23], wreszcie
staroindyjskie
r̥kṣa i
hetyckie
hartagga, oznaczające niebezpiecznego drapieżnika[24]). W zastąpieniu pierwotnej nazwy określeniem "jedzący miód" można widzieć przejaw tabu językowego (tabuizacja[25]) zastosowanego w językach ludów północnej Europy (nie tylko Słowian, bo
niemieckie
Bär czy
angielskie
bear o znaczeniu "bury", "szary", i pochodzące od tego samego rdzenia
duńskie
i
norweskie
bjørn, oraz
szwedzkie
i
islandzkie
björn[26],
litewskie
lokys "kudłaty" lub "liżący"), dla których to zwierzę było groźne. Z tego powodu unikano jego wymawiania, aż w końcu o starej nazwie zapomniano. Ciekawostką jest wtórna tabuizacja wyrazu "niedźwiedź" (kiedy zaczęła funkcjonować jako nazwa właściwa i przez to niebezpieczna), jako zamienników zaczęto używać nowych wyrazów typu miś, mieszko, kosmacz, kudłacz, bartnik, mrówczarz[27] i stąd prawdopodobnie brak odpowiedników "niedźwiedź" w językach
bułgarskim
czy
macedońskim
, gdzie na określenie tego drapieżnika używa się nazwy: мечка. Podobne zjawisko występuje w gwarze góralskiej, gdzie jeszcze dziś starsi
bacowie
, a niegdyś także
kłusownicy
określali niedźwiedzia nazwą on (gw. uón, ó w
gwarze podhalańskiej
wymawia się inaczej niż u), co podkreślało pewien szacunek i strach przed tym zwierzęciem. Wracając do polskiej nazwy, to drogę *medъvědь→ miedźwiedź→ niedźwiedź należy tłumaczyć tym, iż, w języku polskim obie spółgłoski d uległy zmiękczeniu, a początkowe m' (ze znakiem
miękkości spółgłoski
), wymawiane w niektórych rejonach Polski jak m'n' (patrz dialektalne
kurpiowskie
/mniasto/ zamiast miasto), zredukowało się w końcu do samego n'[28], lub też zamiana nagłosowego mie- w nie- mogła być spowodowana gwarowymi czynnikami fonetycznymi, jako przejaw
hiperpoprawności
(porównaj miemy-niemy, Miemcy-Niemcy), ale być może utrata pierwotnego związku pomiędzy słowami miedźwiedź i miód spowodowała wyrównanie do form słowotwórczych z zaprzeczeniem nie-[29] CiekawostkaNiedźwiedzie badał Charlie Russell mieszkając z nimi na Kamczatce przez blisko 10 lat. Uratował on kilka niedźwiedzi przed śmiercią, wykupując je z niewoli, został ich zastępczą matką, wychowywał je i pokazał, że niedźwiedź nie jest z natury wrogo nastawiony do człowieka. BBC stworzyło o nim film "Bear Man of Kamchatka". Przypisy- ↑
Ursus arctos
w: Integrated Taxonomic Information System (
ang.
)
- ↑
Ursus arctos
. Czerwona Księga Gatunków Zagrożonych (IUCN Red List of Threatened Species) (
ang.
)
- ↑ podjęta została próba
reintrodukcji
w
Pirenejach
- ↑ Góry. Warszawa: Delta, 1997, s. 58. .
- ↑ Wilson Don E. & Reeder DeeAnn M. (red.)
Ursus arctos.
w: Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3.) [on-line]. Johns Hopkins University Press, 2005. (
ang.
) [dostęp 30 sierpnia 2009]
- ↑ Linnaeus, 1758
- ↑ Merriam, 1896
- ↑ Horsfield, 1826
- ↑
Gray
, 1867
- ↑ 10,0 10,1 10,2 Merriam, 1896
- ↑
Blyth
, 1854
- ↑ Merriam, 1914
- ↑ Hemprich &
Ehrenberg
, 1828
- ↑
Middendorff
, 1851
- ↑ Merriam, 1896
- ↑ F. G. Cuvier, 1824
- ↑ Schinz, 1844
- ↑ Merriam, 1902
- ↑ Ord, 1815
- ↑ Katarzyna Staniewska,
Zakazane słowo (wersja elektroniczna)
, artykuł pochodzi z "Wiedzy i Życia" nr 1/2000
- ↑ porównaj nieregularne zmiany wyrazów: polskie pokrzywa (*pokriva) a rosyjskie крапива, ukraińskie кропива, czy czeskie kopřiva; czy tez dialektalne rosyjskie/ukraińskie маримух, choć oficjalnie мухомор, polskie muchomor
- ↑
Zbigniew Gołąb
, O pochodzeniu Słowian w Świetle faktów językowych, s.184
- ↑ Joanna Przyklenk, Etymologia wyrazu niedźwiedź na
Poradnia Językowa Uniwersytetu Śląskiego
- ↑ Zbigniew Gołąb, O pochodzeniu Słowian w Świetle faktów językowych, s.184
- ↑ np. w polskich przysłowiach: Nie wywołuj wilka z lasu, albo O wilku mowa, a wilk tuż dziś już traktowanego z przymrużeniem oka
- ↑ *berō, *bernjō [w:] Grzegorz Jagodziński,
Nieindoeuropejskie słownictwo w germańskim
- ↑ Katarzyna Wyrwas, Etymologia wyrazu niedźwiedź na
Poradnia Językowa Uniwersytetu Śląskiego
- ↑ Katarzyna Staniewska,
Zakazane słowo (wersja elektroniczna)
- ↑ Joanna Przyklenk, Etymologia wyrazu niedźwiedź j.w.
Zobacz też,
fauna Polski
. | Samiec niedźwiedzia brunatnego | | |
Inne hasła zawierające informacje o "Niedźwiedź brunatny":
Gatunek chroniony
wypadkach najczęściej na potrzeby nauki lub ze względu na stwarzane niebezpieczeństwo (np.
Niedźwiedź brunatny
grasujący po osiedlu), minister może udzielić zezwolenia na pozyskanie lub ...
Kania czarna
...
Lista Przebojów Programu Trzeciego
...
Rawicz (herb szlachecki)
...
Kamczatka
...
1142
...
Kopalnia odkrywkowa
...
Pojezierze Kaszubskie
...
Plejstocen
...
Olsztyn
...
Inne lekcje zawierające informacje o "Niedźwiedź brunatny":
202. Historia geologiczna i budowa Polski. Rozmieszczenie zasobów mineralnych (plansza 11)
...
Mangan i jego związki (plansza 17)
...
042. Himalaje (plansza 14)
ssaki: archar, nachur. Do ssaków drapieżnych tutaj występujących zaliczamy: pantera śnieżna (irbis), Niedźwiedź brunatny. Z ptaków występują: dzioborożce, papugi, bażanty, kur Bankiwa, gołąb skalny, ...
|