Złotoryja (
łac.
Aureus Mons,
niem.
Goldberg,
daw.
Złota Góra) –
miasto
i
gmina
w południowo-zachodniej
Polsce
w
województwie dolnośląskim
, siedziba powiatu
złotoryjskiego
, nad rzeką
Kaczawą
.
Według danych z 31 grudnia 2009 roku miasto miało 16 394 mieszkańców[1].
W średniowieczu ośrodek wydobycia
złota
, później (do połowy
XX wieku
)
miedzi
, obecnie –
bazaltu
. Ponadto przemysł włókienniczy i papierniczy.
Położenie
Widok na Złotoryję z Wilczej Góry
Złotoryja położona jest na
Pogórzu Kaczawskim
, w dolinie
Kaczawy
oraz na otaczających ją wzgórzach, w miejscu, gdzie rzeka wypływa na
Równinę Chojnowską
.
Według danych z 1 stycznia 2010 powierzchnia miasta wynosiła 11,51 km²[2]. Miasto stanowi 2% powierzchni powiatu.
Według danych z roku
2008
[3] Złotoryja ma obszar 11,51 km² (485. miejsce w kraju), w tym:
- użytki rolne: 60%
- użytki leśne: 6%
W latach 1975-1998
miasto administracyjnie należało do
województwa legnickiego
.
Demografia
Struktura demograficzna mieszkańców Złotoryi wg danych z 31 grudnia
2007
:[4]
Opis | Ogółem | Kobiety | Mężczyźni |
---|
jednostka | osób | % | osób | % | osób | % |
populacja | 16492 | 100 | 8709 | 52,81 | 7783 | 47,19 |
wiek przedprodukcyjny (0–17 lat) | 2892 | 17,54 | 1421 | 8,62 | 1471 | 8,92 |
wiek produkcyjny (18–65 lat) | 11409 | 69,18 | 5699 | 34,56 | 5710 | 34,62 |
wiek poprodukcyjny (powyżej 65 lat) | 2191 | 13,29 | 1589 | 9,63 | 602 | 3,65 |
Według danych z roku
2002
[5] średni dochód na mieszkańca wynosił 1360,59 zł.
Historia
Od VIII do X wieku w okolicach dzisiejszej Złotoryi mieszkali przedstawiciele plemienia
Trzebowian
. Pod koniec XII wieku osiedlili się tu
niemieccy
górnicy, by wydobywać
złoto
, od którego Złotoryja wzięła swe wszystkie nazwy: Aurum –
łac
. złoto, Goldberg,
niem.
Złota Góra). Prawa miejskie osadzie nadał w roku
1211
książę
Henryk I Brodaty
(stało się to na zamku w sąsiedniej
Rokitnicy
), osadzając tu niemieckich kolonistów. Jest to najstarsza udokumentowana lokacja na ziemiach polskich, co pod względem prawnym czyni Złotoryję najstarszym miastem Polski.
Kilkuset górników ze Złotoryi wzięło udział w
1241
w
bitwie z Mongołami pod Legnicą
, większość z nich zginęła w walce. W
1290
miasto otrzymało
prawo mili
, było także ośrodkiem handlu
soli
i
sukna
. W
1328
Złotoryja wraz z resztą
księstwa legnickiego
stała się
lennem
Czech
. Najazdy husytów w latach
1427
,
1428
i
1431
spowodowały konieczność zbudowania murów obronnych, których znaczne fragmenty wraz z Basztą Kowalską zachowały się do dzisiaj. Na pierwszej mapie Europy z
1467
r.
Mikołaj z Kuzy
na obszarze
Śląska
oprócz
Wrocławia
zaznaczył tylko Złotoryję. W
1497
w mieście panowała epidemia. Aurimontanus zakłożył szkołę miejską w
1504
r.
Pierwsze
protestanckie
kazanie wygłoszono w Złotoryi w
1522
r. w kościele mariackim. W mieście kilka lat później na bazie szkoły Aurimontanusa powstało gimnazjum łacińskie, którego okres świetności przypada na rektorat
Valentina Trozendorfa
. Renoma szkoły była tak wielka, że książę
Fryderyk II
rozważał jej przekształcenie w uniwersytet. Śmierć księcia i pożar miasta w
1554
roku przerwały te plany.
XVI wiek
to okres rozwoju gospodarczego Złotoryi. Powstał tu m.in.
browar
.
Złotoryja wraz z
księstwem legnickim
przeszła pod zwierzchnią władzę
Habsburgów
w roku
1526
.
Rok
1608
przyniósł miastu powódź, w której zginęło ok. 50 złotoryjan, w roku
1613
pożar zniszczył 571 domów. Miasta nie ominęła także
wojna trzydziestoletnia
. Wskutek tych wydarzeń w XVII wieku miasto straciło na znaczeniu.
W
1675
, po śmierci ostatniego władcy z
dynastii
Piastów
,
Jerzego Wilhelma
, przeszła pod bezpośrednie panowanie Habsburgów.
W roku
1742
Złotoryja wraz z większością
Śląska
została włączona do
Prus
.
26 sierpnia
1813
cofająca się
napoleońska
Armia Bobru marszałka
Macdonalda
przegrała niedaleko Złotoryi
bitwę
z wojskami pruskimi, dowodzonymi przez
feldmarszałka
Gebharda von Blüchera
.
Pod koniec XIX wieku i na początku XX wieku zbudowano linie kolejowe:
- 15 października
1884
otwarto 1-torową linię do Legnicy (dł. 21,3 km),
- 16 września 1
895
otwarto 1-torową linię przez
Jerzmanice
do
Świerzawy
(dł. 14,9 km),
- 15 września
1906
otwarto 1–torową linię do
Chojnowa
(dł. 21,6 km).
Pierwszy
telegraf
pojawił się w Złotoryi w
1862
, pierwszy
telefon
podłączono w
1900
.
W latach dwudziestych XX wieku próbowano ponownie wydobywać złoto w okolicach Złotoryi, bez powodzenia.
5 marca
1933
w wyborach do
Reichstagu
w okręgu złotoryjskim zwyciężyła
Narodowo-Socjalistyczna Niemiecka Partia Robotnicza
, zdobywając 25% głosów przy 90% frekwencji.
13 lutego
1945
Złotoryję zajęły wojska
radzieckie
I Frontu Ukraińskiego
pod dowództwem marszałka
Iwana Koniewa
; miasto stało się częścią Polski. Do roku
1949
dotychczasowi mieszkańcy miasta zostali wysiedleni do Niemiec, większość z nich trafia do
Solingen
w
Nadrenii Północnej-Westfalii
.
W 1945 roku utworzono w Złotoryi
powiat złotoryjski
, w którego skład weszły miasta
Chojnów
,
Świerzawa
i Złotoryja oraz 6 gmin:
Krzywa
,
Nowy Kościół
,
Pielgrzymka
,
Rząśnik
,
Strupice
i
Zagrodno
.
W pobliskim
Wilkowie
i
Nowym Kościele
otwarto kopalnie rud
miedzi
(tzw. stare zagłębie), które jednakże zamknięto w latach siedemdziesiątych, z powodu odkrycia znacznie większych, choć uboższych złóż w okolicach
Lubina
.
Powstały także inne zakłady przemysłowe – fabryka obuwia, kopalnie bazaltu, fabryka bombek choinkowych.
W
1992
roku założone zostało Polskie Bractwo Kopaczy Złota, nawiązujące do tradycji dawnych górników ze Złotoryi, które corocznie organizuje w mieście Mistrzostwa Polski w Płukaniu Złota, a w
2000
– mistrzostwa świata.
Pod koniec lat dziewięćdziesiątych odrestaurowano starówkę, mocno zaniedbaną w okresie
PRL
.
Zabytki
-
Kościół Narodzenia Najświętszej Maryi Panny
- Kościół św. Jadwigi oraz klasztor są dziełem zakonu
franciszkanów
, sprowadzonych przez
św. Jadwigę
w pierwszej połowie
XIII
w. Oglądamy świątynie po osiemnastowiecznej odbudowie, z barokowym wystrojem fasady i wnętrza. Tuż obok kościoła znajduje się wotywna kapliczka słupowa z końca
XV
stulecia i
XVIII-wieczna
statua
św. Jana Nepomucena
.
- Kościół św. Krzyża (dawniej
św. Mikołaja
) – położony na wzgórzu, gdzie na przełomie
XII
w. i
XIII
w. powstała osada górników złota. Zdobi go okazały,
XIV
-wieczny portal z misterną dekoracją roślinną. Na zewnętrznych elewacjach zachowały się interesujące epitafia z czasów nowożytnych.
- Baszta Kowalska – jej gotycki hełm zniszczono podczas walk o miasto w czasie
wojen napoleońskich
. Do dzisiaj zachowały się fragmenty średniowiecznych obwarowań, do których można zaliczyć Basztę Kowalską.
Turystyka
Lista atrakcji turystycznych:
Komunikacja i transport
Miasto przecina kilka szereg dróg wojewódzkich:
oraz linii kolejowych:
- 284
Legnica
-
Zawidów
– obecnie eksploatowany jest tylko 1-torowy zelektryfikowany (w
1988
) odcinek z Legnicy do stacji
Jerzmanice-Zdrój
o długości 23,7 km (
14 grudnia
2008
ponownie uruchomiono przewozy pasażerskie, zawieszenie przewozów nastąpiło 31 sierpnia 2009 roku). Początki linii sięgają
15 października
1884
[6]
-
316
Złotoryja-
Rokitki
– linia 1-torowa nieprzejezdna (od kwietnia
2004
) na całym 29,3 km odcinku. Początki linii sięgają grudnia
1906
Linie kolejowe towarowe i osobowe
W okolicy Złotoryi znajdują się liczne zakłady zajmujące się wydobyciem surowców mineralnych. W transporcie wykorzystywane są linie:
– obsługa zakładu PGP w Krzeniowie i Wilkowie
– eksploatowana na odcinku 3,5 km, obsługa zakładu PGP na Wilczej Górze
- Bocznica Krzeniów – PGP Bazalt Wilków
– 4 km bocznica zakładu PBP Bazalt
Linie kolejowe osobowe
Transport publiczny
W mieście istnieje dworzec PKS obsługujący ważne połączenie Sudetów z Morzem Bałtyckim i inne połączenia krajowe, wojewódzkie i lokalne. Do miasta dojeżdżała linia Miejskiego Przedsiębiorstwa Komunikacyjnego z Legnicy (linia nr 22 Legnica PKP- Złotoryja Szpital), w dniu 1 lipca 2009 linia ta została zlikwidowana[8].
Do miasta dojeżdżają również pociągi osobowe
PKP
(linia Wrocław Główny – Jerzmanice Zdrój). W mieście znajduje się postój taksówek przy ul. Krótkiej przy dworcu PKS. W Złotoryi przewozem osób zajmują się również firmy prywatne, które świadczą usługi przewozowe na trasach Złotoryja – Legnica, Wojcieszów – Wrocław i innych.
Sport
Ze Złotoryi wywodzi się słynna w całej Europie artystyczno-akrobatyczna grupa "
Ocelot
".
W mieście działa pierwszoligowe Złotoryjskie Towarzystwo Tenisowe. W Złotoryi działa też klub kolarski "Baszta" Złotoryja, którego zawodnicy startują w zawodach nie tylko na Dolnym Śląsku. Klub organizuje wyścigi kolarskie. Złotoryja leży także na trasie wyścigu
Tour de Pologne
.
W Złotoryi działa też klub piłki nożnej ZKS Górnik Złotoryja, którego zawodnicy reprezentują miasto na Dolnym Śląsku.
Miasto jest także organizatorem Mistrzostw Polski w Płukaniu Złota, organizowało również mistrzostwa świata w tej dyscyplinie.
W Złotoryi funkcjonuje lekkoatletyczny klub sportowy "AURUM", zarejestrowany w Polskim Związku Lekkiej Atletyki. Jego czołowym zawodnikiem odnoszącym sukcesy na zawodach w kraju i za granicą jest Michał Węgrzyn.
W Złotoryi działa klub piłki ręcznej KPR "Gwarek" Złotoryja. Jego zawodnicy reprezentują Złotoryję w lidze dolnośląskiej.
Obiekty sportowe w Złotoryi
- Stadion Miejski (
Piłka Nożna
,
lekkoatletyka
) 3000 miejsc na trybunach – ul. Sportowa
- Hala Sportowa Tęcza (
tenis
,
siatkówka
,
koszykówka
,
piłka ręczna
,
futsal
, ponadto siłownia i salon SPA) 102 miejsca na trybunach (w planie 400)-ul. Wilcza
- Hala Sportowa przy Liceum Ogólnokształcącym (
siatkówka
,
koszykówka
,
piłka ręczna
,
futsal
,
akrobatyka
) ul. Kolejowa
- Korty Tenisowe – ok. 200 miejsc – ul.M. Konopnickiej
- Strzelnica Sportowa
- Miejski Ośrodek Rekreacji "Pałacyk"(
siatkówka plażowa
,
kajakarstwo
, rowery wodne, pływanie) – ul. Sportowa
- Basen Miejski- ul. K.Miarki
- Orlik ( koszkówka, piłka nożna, siatkówka )
Gospodarka
Miasto znajduje się w podstrefie
Legnickiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej
.
Lista przedsiębiorstw w Złotoryi zatrudniających ponad 600 osób[]:
- Adeo Screen Sp. z o.o.
- Kühnl Polska Sp. z o.o.
- Wilena Sp. z o.o
- Eucoso Sp. z o.o.
- AKsys Polska Sp. z o.o.
- PTB Sp. z o.o.
- Przedsiębiorstwo Górniczo-Produkcyjne "BAZALT" S.A.
Lista przedsiębiorstw w Złotoryi zatrudniających ponad 1000 osób[]:
- Kopalnie Surowców Skalnych SA
- Kopalnia bazaltu Colas Wilcza Góra
- "Vitbis" Sp. z o.o. – producent ozdób choinkowych
- "Siku" – producent zabawek
Złotoryjanie
Miasta partnerskie
Zobacz też
Przypisy
Bibliografia
- Słownik geografii turystycznej Sudetów, tom 7 Pogórze Kaczawskie, red.
Marek Staffa
, Wydawnictwo I-BiS, Wrocław 2002,
- Góry i Pogórze Kaczawskie. Skala 1:40.000. Jelenia Góra: Wydawnictwo Turystyczne Plan, 2004. wyd. II. .
Linki zewnętrzne