Człowiek rozumny
Człowiek rozumnyCzłowiek rozumny (Homo sapiens) – jedyny występujący współcześnie gatunek z rodzaju
człowiek
(Homo). Występuje na wszystkich kontynentach. EwolucjaTrwają poszukiwania brakujących ogniw pośrednich w łańcuchu ewolucyjnym, łączącym współczesnego człowieka rozumnego z
archaicznym Homo sapiens
. Teoria LeakeyówMałżeństwo
paleontologów
,
Louis Leakey
i
Mary Leakey
w latach 60. XX w. postawili hipotezę, że przed ok. 1,9 miliona lat temu Homo habilis (człowiek zręczny) dał początek gatunkowi Homo erectus (człowiek wyprostowany), z którego mniej więcej 190 tys. lat temu wyewoluowali obecni ludzie. Korzystali oni z odkryć dokonanych w wykopaliskach prowadzonych przez ich synów, Jonathana i Richarda Leakeyów w
Wawozie Olduvai
w
Tanzanii
. Obecnie większość naukowców zgadza się, że Homo habilis jest przodkiem wszystkich późniejszych gatunków z rodzaju Homo, w tym również – choć nie bezpośrednio – człowieka rozumnego[3]. W 2007 roku opisano niekompletną
kość szczękową
H. habilis liczącą około 1,44 mln lat, a więc pochodzącą z okresu, w którym żył już H. erectus, co oznacza, że H. erectus nie mógł wyewoluować z H. habilis na drodze
anagenezy
[4]. H. erectus jest z kolei uznawany za przodka H. sapiens[5], jednak odkrycia z Ileret sugerują, że występował u niego znacznie silniej niż u współczesnych ludzi zaznaczony
dymorfizm płciowy
, co wskazuje, że gatunek ten nie przypominał H. sapiens w tak dużym stopniu jak wcześniej sądzono[6]. Obecnie pokrewieństwo i ewolucja ludzi badana jest m.in. za pomocą
antycznego DNA
, wyekstrahowanego z kości wczesnych hominidów[7]. Teorie poligeniczneIstnieją też teorie
poligeniczne
, według których niezależne było powstanie Homo sapiens w różnych miejscach, także w Azji i Europie[8] Mniej więcej 100 tysięcy lat temu dotarł na Bliski Wschód, ok. 60 tys. lat temu do Australii, a prawie 40 tys. lat temu do Europy (był to tzw. kromaniończyk, czyli człowiek z Cro Magnon – od nazwy stanowiska archeologicznego we Francji). Do tego gatunku czasami zalicza się następujące podgatunki: - człowieka współczesnego (Homo sapiens sapiens)
- człowieka kromaniońskiego (
Homo sapiens fossilis
czyli Homo sapiens kopalny), którego uważa się za anatomicznie identycznego z człowiekiem współczesnym.
- człowieka współczesnego starszego
Homo sapiens idaltu
(idaltu oznacza w lokalnym
etiopskim
języku
afar
, osobę starszą), który wykazuje pewne nieznaczne różnice z człowiekiem współczesnym i został wyodrębniony jako osobny podgatunek.
Trwają również spory, czy
człowiek neandertalski
, który zamieszkiwał
Europę
podczas ostatniego
zlodowacenia
, jest podgatunkiem człowieka rozumnego (i należy go nazywać Homo sapiens neanderthalensis), czy osobnym gatunkiem (Homo neanderthalensis). Wstępnie zsekwencjonowany genom neandertalczyka jest bardziej podobny do genomu ludzi żyjących obecnie na terenach
Eurazji
niż żyjących w
Afryce subsaharyjskiej
, co sugeruje, że przepływ genów od neandertalczyków do przodka nie-Afrykańczyków nastąpił jeszcze przed zróżnicowaniem się poszczególnych grup Eurazjatów[9]. Anatomia i morfologia WielkośćWedle badań z 1928 przeprowadzonych przez Martina dorosły zdrowy człowiek osiąga wzrost w przedziale 1,21-2,00 m, mężczyzna osiąga przeciętnie 1,65 m, kobieta zaś 1,54 m (93% wzrostu mężczyzny), zaznacza się więc
dymorfizm płciowy
. Maksymalny średni wzrost badacz ten zaobserwował u
Szkotów
(1,746 m). Spotyka się jednakże osobniki nie mieszczące się w tych granicach, określane mianem karłów bądź olbrzymów. Przypadki takie mogą być powodowane zmianami w
kościach
,
chrząstkach
lub zaburzeniami hormonalnymi np. nadczynnością przedniego płata
przysadki
(tzw. gigantyzm przysadkowy). Wzrost olbrzymi zdarza się częściej, niż karłowaty. Najwyższy odnotowany wzrost człowieka wynosił 2,55 m, najniższy zaś 0,67 m[10]. Typy konstytucjonalneBiorąc pod uwagę ludzką sylwetkę, wyróżnia się kilka typów konstytucjonalnych budowy ciała: - leptosomiczny: o wysmukłej postawie; długiej, wąskiej i płytkiej
klatce piersiowej
; małej skłonności do odkładania tłuszczu; bardziej podłużnie lub pionowo ułożonych narządach wewnętrznych; wąskiej, długiej, bladej twarzy
- asteniczny: o cechach podobnych jak w typie leptosomicznym, ale silniej wyrażonych
- pykniczny (eurysomiczny): o postawie przysadzistej; kończynach krótkich i grubych; dużej skłonności do odkładania
tkanki tłuszczowej
; dużej, szerokiej głowie; krótkiej, grubej szyi
- atletyczny: o dobrze rozwiniętych
szkielecie
i
mięśniach
; tułowiu znacznie zwężającym się od barków w stronę miednicy. Jest to typ pośredni pomiędzy leptosomicznym i pyknicznym
Prócz tego mogą występować też typy patologiczne zwane dysplastycznymi[10]. Budowa ogólnaBudowa ciała ludzkiego przypomina tę spotykaną u innych
ssaków
, szczególnie zaś u
naczelnych
, choć występują pewne odrębności nie spotykane u innych gatunków. Zwłaszcza w obrębie szkieletu, ale też np. unerwienia zaznaczają się jeszcze ślady pierwotnej
metamerii
, zwłaszcza w przypadku zarodka[10]. Za specyficzną cechę ludzką uchodzi postawa spionizowana. Łączy się z nią budowa
stopy
, a także kończyn górnych, które dzięki zmianie pozycji nabyły zwiększonych możliwości manipulacyjnych. Dzięki temu rozwinęły się chwytne ręce i stopy przystosowane do chodu. Kończyny ludzkie cechują się charakterystyczną proporcją długości, odbiegającą od spotykanej u innych naczelnych. Wskaźnik długości kończyn górnych w odsetkach dolnych wynosi u człowieka jedynie 78 (u
szympansa
106,
goryla
117). Sam
kręgosłup
cechują specyficzne dla człowieka krzywizny (kifozy i lordozy). Ich zadanie stanowi zwiększenie sprężystości, a więc amortyzacja i ochrona
mózgowia
przed wstrząsami[11]. Liczba
kręgów
ludzkich nie jest stała, wynosi zwykle 33 lub 34. Składają się nań: - 7 kręgów szyjnych (karkowych)
- 12 kręgów piersiowych (grzbietowych)
- 5 kręgów lędźwiowych
- 5 kręgów krzyżowych zrastających się w 1
kość krzyżową
- 4-5 kręgów ogonowych (guziczne)
Pierwsze 3 grupy zaliczane są do kręgów przedkrzyżowych, czyli prawdziwych, dwie ostatnie zaś do rzekomych. U człowieka kręgi guziczne są silnie uwstecznione[12]. Pionizacja przyniosła też ze sobą zmiany w budowie
klatki piersiowej
, spotykane też u małp człekokształtnych. Zmiana położenia środka ciężkości, który pierwotnie (u zwierząt czworonożnych) leżał pod kręgosłupem, a u człowieka znajduje się przed nim, wymusiła skrócenie wymiaru strzałkowego klatki piersiowej, zwiększenie jej wymiaru poprzecznego i wciągnięcie kręgosłupa do przodu, by zbliżyć go do środka ciężkości. W okresie życia płodowego zmiany te nie zachodzą w zauważalnym stopniu, zmiany proporcji wymiarów klatki dokonują się po urodzeniu[13].
Czaszka
ludzka inaczej niż małpia łączy się z
kręgosłupem
. U innych
naczelnych
spotyka się podtrzymujące ją silnie rozwinięte mięśnie barkowe, u człowieka ich brak i bardziej swobodne ułożenie czaszki na kręgosłupie daje jej szersze możliwości wzrostu[11].
Twarzoczaszka
w stosunku do
mózgoczaszki
uległa skróceniu, a nawet wsunięciu pod większą od niej mózgoczaszkę[11]. WystępowanieCzłowiek rozumny posiada bardzo szeroki zasięg występowania, nie dorównuje mu w tym względzie żaden inny ssak. Zamieszkuje on wszystkie
kontynenty
, choć na
Antarktydzie
nie osiedlił się na stałe. Dodatkowo nieliczne osobniki wystrzelono w kosmos[2]. H. sapiens zasiedla różnorodne środowiska. Posiada zdolność przekształcenia siedlisk na bardziej odpowiadające swym potrzebom dzięki użyciu technologii. Tworzy miasta, w których od 2008 roku żyje przeszło połowa osobników[2]. Genetyka
Kariotyp
mężczyzny, barwienie metodą Giemsy Genom jądrowy człowieka rozumnego liczy sobie około 3*109 par
zasad
, jego masę cząsteczkową szacuje się na 3*1012 D. Jego długość wynosi około 1 m.
Geny
zajmują w nim około 5%, 3% całości koduje
białka
. Pozostałe 2% pełni funkcje regulatorowe.
Telomerom
przypada w udziale 10%[14]. Występują 22 pary autosomów i jedna
heterosomów
, oznaczanych symbolami X i Y.
Chromosomy
człowieka podzielono na grupy w zależności od ich wielkości, położenia
centromeru
i rozmieszczenia prążków[15]. Grupa | Chromosomy | Opis |
---|
A | 1-3 | duże; 1,3 − metacentryczne; 2 − submetacentryczne | B | 4-5 | duże, submetacentryczne | C | 6-12, X | średnie, submetacentryczne | D | 13-15 | duże, akrocentryczne, z
satelitami
| E | 16-18 | 16 − małe, prawie metacentryczne; 17-18 − małe metacentryczne | F | 19-20 | najmniejsze, metacentryczne | G | 21-22, Y | 21-22 − małe, akrocentryczne, z satelitami |
Występuje 10 organizatorów
jąderek
[15]. Jego strukturę rozpracował w 1952
James D. Watson
. Cały czas trwają prace nad jego poznaniem, w których przodujący wydaje się Projekt Poznania Genomu Człowieka (HPG), zrzeszający naukowców z 18 państw[14]. Prócz genomu jądrowego ma on także
mitochondrialne DNA
. Dziedziczy się inaczej niż jądrowy: prawie w całości po matce (udział genów ojca szacuje się 0,1%). W komórce somatycznej człowieka znajduje się przeciętnie około tysiąca
mitochondriów
. DNA mitochondrialne to cząsteczka naga i kolista, składająca się u człowieka z 16569 par zasad, w związku z czym nie stanowi nawet 1% całkowitego DNA komórki. Znajdują się tu nieliczne geny: - 22 odpowiedzialne za
tRNA
- 13 kodujących białka
W przeciwieństwie do DNA jądrowego nie występują tu
introny
. W regionie intercistronowym leży nie więcej niż 87 par zasad, od których rozpoczyna się
replikacja
. Zdarza się też zjawisko nadpisania. Genom ten, wystawiony nas działanie
tlenu
i wolnych rodników tlenowych, a dysponujący niewielkimi możliwościami
naprawy
po uszkodzeniach, ulega
mutacji
dziesięciokrotnie częściej od DNA jądrowego. Zmiany te mogą być przyczyną wielu chorób (encefalomiopatie)[14]. StatusCałkowitą liczebność tego gatunku oceniano na 6,7 miliarda w połowie 2009. Stale się ona zwiększa. Od 2001 urosła o pół miliarda osobników[2]. Gatunek obejmuje załącznik II
CITES
[2]. Zobacz teżPrzypisy- ↑
Homo sapiens
w: Integrated Taxonomic Information System (
ang.
)
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4
Homo sapiens
. Czerwona Księga Gatunków Zagrożonych (IUCN Red List of Threatened Species) (
ang.
)
- ↑ Holly M. Dunsworth. Origin of the genus Homo. „Evolution: Education and Outreach”. 3 (3), ss. 353–366 (2010).
doi:10.1007/s12052-010-0247-8
(
ang.
).
- ↑ F. Spoor, M. G. Leakey, P. N. Gathogo, F. H. Brown, S. C. Antón, I. McDougall, C. Kiarie, F. K. Manthi, L. N. Leakey. Implications of new early Homo fossils from Ileret, east of Lake Turkana, Kenya. „Nature”. 448, ss. 688–691 (2007).
doi:10.1038/nature05986
(
ang.
).
- ↑ Berhane Asfaw, W. Henry Gilbert, Yonas Beyene, William K. Hart, Paul R. Renne, Giday WoldeGabriel, Elisabeth S. Vrba, Tim D. White. Remains of Homo erectus from Bouri, Middle Awash, Ethiopia. „Nature”. 416, ss. 317–320 (2002).
doi:10.1038/416317a
(
ang.
).
- ↑
Early human fossils change concepts of human evolution
(
ang.
). News Center. The University of Utah. [dostęp 12 września 2010].
- ↑ Por. John Pickrell
Prehistoric DNA to Help Solve Human-Evolution Mysteries?
(dostęp 10-08-2010).
- ↑ Praca zbiorowa: Od prehistorii do cywilizacji na kontynentach pozaeuropejskich. Mediasat Group SA, 2007, s. 61, seria: Historia powszechna. Biblioteka Gazety Wyborczej. .
- ↑ Richard E. Green i inni. A draft sequence of the Neandertal genome. „Science”. 328 (5979), ss. 710–722 (2010).
doi:10.1126/science.1188021
(
ang.
).
- ↑ 10,0 10,1 10,2 Michał Reicher, Wiesław Łasiński: Postać człowieka jako całość. W: Adam Bochenek, Michał Reicher, Tadeusz Bilikiewicz, Stanisław Hiller, Eugenia Stołyhwo: Anatomia człowieka. Sieńkowski E.; Dzierżykray-Rogalski T.; Łasiński W.; Zawistowski S.; Zegarska Z.. T. 1: Anatomia ogólna. Kości, stawy i więzadła, mięśnie.. Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL, 2007, ss. 162-186. .
- ↑ 11,0 11,1 11,2 Eugenia Stołyhwo, Tadeusz Dzierżykray-Rogalski: Miejsce człowieka w świecie istot żyjących i jego pochodzenie. W: Adam Bochenek, Michał Reicher, Tadeusz Bilikiewicz, Stanisław Hiller, Eugenia Stołyhwo: Anatomia człowieka. Sieńkowski E.; Dzierżykray-Rogalski T.; Łasiński W.; Zawistowski S.; Zegarska Z.. T. 1: Anatomia ogólna. Kości, stawy i więzadła, mięśnie.. Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL, 2007, ss. 56-58. .
- ↑ Michał Reicher, Wiesław Łasiński: Kręgosłup. W: Adam Bochenek, Michał Reicher, Tadeusz Bilikiewicz, Stanisław Hiller, Eugenia Stołyhwo: Anatomia człowieka. Sieńkowski E.; Dzierżykray-Rogalski T.; Łasiński W.; Zawistowski S.; Zegarska Z.. T. 1: Anatomia ogólna. Kości, stawy i więzadła, mięśnie.. Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL, 2007, ss. 219-220. .
- ↑ Michał Reicher, Wiesław Łasiński: Klatka piersiowa. W: Adam Bochenek, Michał Reicher, Tadeusz Bilikiewicz, Stanisław Hiller, Eugenia Stołyhwo: Anatomia człowieka. Sieńkowski E.; Dzierżykray-Rogalski T.; Łasiński W.; Zawistowski S.; Zegarska Z.. T. 1: Anatomia ogólna. Kości, stawy i więzadła, mięśnie.. Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL, 2007, s. 288. .
- ↑ 14,0 14,1 14,2 Alina Woźniak, Wanda Bratkowska, Tomasz Ferenc: Genom człowieka. W: Gerard Drewa, Tomasz Ferenc: Podstawy genetyki dla studentów i lekarzy. Wyd. II. Wrocław: Urban & Partner, 2007, ss. 134-138. .
- ↑ 15,0 15,1 Halina Kozłowska, Wanda Bratkowska, Tomasz Ferenc: Genom człowieka. W: Gerard Drewa, Tomasz Ferenc: Podstawy genetyki dla studentów i lekarzy. Wyd. II. Wrocław: Urban & Partner, 2007, s. 327. .
Inne hasła zawierające informacje o "Człowiek rozumny":
Karzeł
...
Adwentyzm
...
Uznam
...
Iwan IV Groźny
...
Autochton
...
Włosi
...
Eunectes
...
Stanisław Konarski
...
Świadomość społeczna
...
Bastylia
...
Inne lekcje zawierające informacje o "Człowiek rozumny":
Pochwała przyjaźni i hartu ducha w opowiadaniu ˝Stary człowiek i morze˝ (plansza 14)
...
009. Intelektualizm etyczny Sokratesa (plansza 7)
...
11 LISTOPADA (plansza 1)
...
|