Irlandia – rejony zamieszkane współcześnie przez ludność irlandzkojęzyczną (Gaeltacht)- kolor zielony
Język irlandzki, język iryjski (Gaeilge) –
język
z
grupy goidelskiej (q-celtyckiej)
języków celtyckich
. Język narodowy Irlandczyków uznany został za
język urzędowy
niepodległej
Irlandii
(obok
angielskiego
). Około 1,6 miliona anglojęzycznych mieszkańców Irlandii posiada jakąkolwiek znajomość swojego języka narodowego, wyniesioną głównie ze szkolnych lekcji. Na co dzień jako języka narodowego i ojczystego używa go ok. 480 tysięcy osób, głównie w północno-zachodnich regionach kraju (zwłaszcza w Connemarze i
Donegalu
).
Wiele nazwisk i nazw miejscowości irlandzkich pochodzi z właśnie tego języka, np.:
-
Belfast
– Béal Feirste – Zatoka piaszczystych brzegów,
-
Cork
– Corcaigh – Bagno,
-
Ennis
– Inis – Wyspa.
Do zapisu języka irlandzkiego używa się
alfabetu łacińskiego
, ale stosuje się także odrębne
pismo
gaelickie, tzw.
pismo ogamiczne
. Najstarsze inskrypcje zapisane właśnie tym pismem pochodzą z
V w
.
Z języka irlandzkiego wywodzi się
język gaelicki szkocki
oraz
język shelta
.
Historia języka
Historia języka irlandzkiego sięga 2500 lat. Najstarsze zapisy zachowały się na grobowcach w
piśmie ogamicznym
. O
języku staroirlandzkim
można mówić dopiero począwszy od
VII
wieku n.e. Był to język bogatej
literatury
, głównie
poezji
i
epiki
. Język ten przetrwał do
X
wieku, kiedy to na tyle różnił się już od języka mówionego niższych warstw społecznych, że poza tworzoną w ośrodkach monastycznych literaturą, był już praktycznie językiem martwym. Na bazie dialektów mówionych rozwinął się wówczas język średnioirlandzki, istniejący aż do
XIII
wieku.
Przez kolejne 400 lat używano normy literackiej języka irlandzkiego określanej często mianem języka wczesnonowoirlandzkiego lub klasycznego irlandzkiego. Był to przede wszystkim język literatury, szczególnie w końcowym okresie swojego rozwoju znacznie różnił się od języka mówionego.
Począwszy od
XVII
wieku, głównie z powodu utraty przez
Irlandię
suwerenności na rzecz
Anglii
, literatura w języku irlandzkim zaczęła zanikać, a wraz z nią ów sztuczny literacki język. Prowadzone przez
Anglików
próby zniszczenia całej kultury irlandzkiej (m.in. poprzez wprowadzenie szkolnictwa angielskiego) przyczyniły się też do powolnego upadku mówionych dialektów irlandzkich. Dzieła dopełnił
Wielki Głód
spowodowany zarazą ziemniaczaną w latach
1846
-
1848
, kiedy wielu
Irlandczyków
opuściło ojczyznę, udając się za ocean. Prawdopodobnie jeszcze w
1600
roku język irlandzki był jedynym środkiem komunikacji na całej wyspie z wyjątkiem głównych, opanowanych przez Anglików ośrodków miejskich na wschodnim wybrzeżu. W
1851
roku pierwszy powszechny spis ludności ujawnił, że językiem tym posługuje się niespełna jedna czwarta mieszkańców wyspy. Byli to głównie ubodzy wieśniacy, nie umiejący czytać i pisać.
Język irlandzki jawił się w połowie
XIX
wieku jako język ubogich warstw społecznych, co w połączeniu z negatywnym nastawieniem kleru
katolickiego
(widzącego w nim narzędzie
prozelityzmu
protestanckiego
[1]), przyczyniło się do jego dalszego odwrotu na rzecz
języka angielskiego
. Dopiero pod koniec
XIX
i na początku
XX
wieku język irlandzki wrócił do łask. Powstały pierwsze instytucje zajmujące się jego propagowaniem, takie jak
Liga Gaelicka
(irl. Conradh na Gaeilge) pod przewodnictwem
Douglasa Hyde'a
. Od czasu ogłoszenia przez
Irlandię
niepodległości w
1922
roku rozpoczęto działania mające na celu obronę języka.
W
1998
irlandzki stał się językiem urzędowym w
Irlandii Północnej
.
Obecnie władze irlandzkie dążą do upowszechnienia języka irlandzkiego. W
2003
roku przyjęto w ustawę o oficjalnym języku (Official Languages Act 2003), na mocy której m.in. ustalono, że wszystkie obiekty geograficzne w Irlandii muszą posiadać nazwy irlandzkie (proces ich nadawania ma zakończyć się w
2013
roku). Nazwy te mogą pojawiać się w oficjalnych dokumentach urzędowych (także angielskojęzycznych), a w przyszłości nazwy angielskie mogą być pomijane na urzędowych mapach topograficznych i znakach drogowych[2].
Od
1 stycznia 2007
roku język irlandzki jest także jednym z
23 oficjalnych języków
Unii Europejskiej
.
Obecna sytuacja
Tablica informacyjna w języku irlandzkim (sprzed reformy) i angielskim.
Współczesny znak drogowy "Uwaga dzieci".
Irlandzki jest dziś językiem powszechnie nauczanym w
szkołach
, a spora część Irlandczyków deklaruje, że potrafi się nim do pewnego stopnia posługiwać. W całej Irlandii (od 2005 roku także w Irlandii Północnej) dostępny jest kanał telewizyjny (TG4) nadający
program telewizyjny
wyłącznie w języku irlandzkim. Istnieją także stacje radiowe oraz ukazują się w tym języku książki i czasopisma.
Tym niemniej jednak bardzo niewielka część społeczeństwa irlandzkiego używa języka irlandzkiego na co dzień, za co odpowiadają kolejne rządy irlandzkie, nie zainteresowane przez wiele lat ojczystym językiem. Dopiero w ostatnich kilku latach irlandzcy politycy zaczęli wdrażać programy na rzecz zachowania i rozwoju języka irlandzkiego.
Zaliczenie testu ze znajomości języka irlandzkiego konieczne jest m.in. przy ubieganiu się o pracę w
Garda
(policji), szkole, czy przy egzaminach wstępnych na część uniwersytetów (w Dublinie i Galway).
19 grudnia
2006
rząd irlandzki przyjął 13-punktową strategię, która ma w ciągu 20 lat uczynić Irlandię krajem całkowicie dwujęzycznym.
Dialekty
Język irlandzki dzieli się obecnie na 3 podstawowe dialekty: munsterski (Cúige Mumhan), Connacht (Cúige Chonnacht) i ulsterski (Cúige Uladh). Występują między nimi znaczne różnice w
składni
,
morfologii
i
leksyce
. Czwarty dialekt, leinsterski, wymarł na początku XX wieku.
W latach 50.
XX wieku
opracowano standardową formę literacką irlandzkiego (An Caighdeán Oifigiúil), opartą głównie na dialekcie Connacht.
Porównanie różnic międzydialektalnych
Zwrot "jak się masz":
- Dialekt ulsterski: Cad é mar atá tú?
- Connacht: Cén chaoi a bhfuil tú?
- Dialekt munsterski: Conas taoi? lub Conas tánn tú?
- Forma standardowa: Conas atá tú?
Zobacz też
Przypisy
Źródła
- Doyle Aidan i Gussmann Edmund, An Ghaeilge. Podręcznik języka irlandzkiego, Redakcja Wydawnictw Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin 1997
- Gołąb Zbigniew, Heinz Adam i Polański Kazimierz, Słownik terminologii językoznawczej, Państwowe Wydawnictwa Naukowe, Warszawa 1970
Linki zewnętrzne