KGB ZSRR (
ros.
Комите́т госуда́рственной безопа́сности при Совете Министров СССР (КГБ СССР), Komitiet gosudarstwiennoj biezopasnosti pri Sowietie Ministrow SSSR, Komitet Bezpieczeństwa Państwowego przy Radzie Ministrów ZSRR) – radziecka struktura administracyjna łącząca funkcje instytucji czuwającej nad bezpieczeństwem państwa, dokonującej politycznej inwigilacji obywateli, zwalczającej rzeczywistą i potencjalną opozycję oraz niezależny obieg informacji, kontrolującej większą część służb specjalnych (z wyjątkiem wojskowych)
ZSRR
.
KGB istniało od marca 1954 do października 1991 r. Było następcą
CzKa
i
NKWD
; w porównaniu z poprzednikami było ściślej kontrolowane przez aparat partyjny. W propagandzie często określane jako "tarcza i miecz Partii" (Щит и меч). W trakcie pierestrojki i później po upadku ZSRR było stopniowo dzielone i likwidowane. Znaczną część jego działalności przejęła
Federalna Służba Bezpieczeństwa
(FSB).
Do głównych zadań KGB należało gromadzenie informacji wywiadowczych poza granicami Związku Radzieckiego, ochrona kontrwywiadowcza Armii Czerwonej, marynarki wojennej i lotnictwa oraz samego Komitetu, ochrona granic państwowych ZSRR, nadzór nad obiektami nuklearnymi i większymi ośrodkami przemysłowymi tego kraju, ochrona budynków rządowych oraz dostojników partyjnych w kraju i poza jego granicami, w tym ambasad i konsulatów. KGB wykonywało pracę, która w Stanach Zjednoczonych należała w tym czasie do kompetencji czterech odrębnych agencji: Centralnej Agencji Wywiadowczej –
CIA
, Federalnego Biura Śledczego –
FBI
, Agencji Bezpieczeństwa Narodowego –
NSA
i
Tajnej Służby USA
.
W skład KGB wchodziło dziewięć zarządów głównych, z których największą rolę odgrywały: I (wywiad), II (kontrwywiad), III (kontrwywiad wojskowy), V (walka ideologiczna i zwalczanie dysydentów), VI (wywiad i kontrwywiad gospodarczy), VII (inwigilacja) i IX (ochrona dostojników państwowych). Oprócz tego poza strukturami zarządów głównych znajdowały się specjalne oddziały skrytobójców działających na całym świecie, tzw. mokryje dieła.
Utworzenie KGB i zarząd
Iwan Sierow, pierwszy przewodniczący KGB, wcześniej działał w Polsce jako główny radziecki doradca przy MBP
KGB powstało w marcu
1954
roku, w wyniku reorganizacji organów
Ministerstwa Spraw Wewnętrznych ZSRR
. Reorganizacja z marca 1954 roku była dokładnym powtórzeniem zmian w radzieckim systemie bezpieczeństwa z
1946
roku, kiedy zostało utworzone Ministerstwo Bezpieczeństwa Państwowego (
MGB
) oraz Ministerstwo Spraw Wewnętrznych. W marcu 1954 roku z
MWD
zostały wydzielone dwa największe piony tej instytucji, m.in. pion policji politycznej reprezentowany przez I Zarząd Główny MWD oraz pion wywiadu zagranicznego, którym się zajmował II Zarząd Główny MWD. W wyniku tej zmiany powstał oddzielny Komitet Bezpieczeństwa Państwowego – KGB.
KGB działało początkowo na prawach "ministerstwa", podlegając bezpośrednio
premierowi
. Pierwszym przewodniczącym KGB został
generał
Iwan Sierow
. Stał on na czele komitetu przez cztery lata od
1954
do
1958
roku. Wcześniej Sierow był zastępcą dowódcy i dowódcą
GRU
. Po
II wojnie światowej
został wysłany do
Polski
jako główny doradca radziecki przy
Ministerstwie Bezpieczeństwa Publicznego
. Osobiście, jako gen. Iwanow, przeprowadził w
1945
r. aresztowanie
16 przywódców Polski Podziemnej
, postawionych następnie przed sądem w
Moskwie
. Po objęciu stanowiska przewodniczącego KGB poinformował
Nikitę Chruszczowa
o istnieniu archiwum Ławrientija Berii, w którym znajdowały się materiały kompromitujące Chruszczowa i najwyższych dostojników partyjnych. Sierow odszedł z KGB w
1958
r., by ponownie zostać dowódcą wywiadu wojskowego
GRU
.
W latach
1958
-
1961
przewodniczącym KGB był
Aleksander Szelepin
. W momencie nominacji miał niewiele ponad 40 lat. W czasie
II wojny światowej
dowodził oddziałem partyzanckim, w latach
1952
-
1958
był przewodniczącym
Komsomołu
. Próbował przekształcić KGB w prawdziwą służbę wywiadowczo-kontrwywiadowczą. Odsunął od stanowisk wielu starych stalinowców, zastępując ich bardziej inteligentnymi, ściągniętymi z Komsomołu absolwentami szkół wyższych.
Pod koniec lat pięćdziesiątych na polecenie Chruszczowa Szelepin niejawnie badał sprawę
zbrodni katyńskiej
i po wykonaniu kwerendy przechowywanych przez
NKWD
, a potem przez KGB dokumentów, w przedstawionej notatce nr N-632-Sz (Н-632-Ш) z
3 marca
1959
roku zaproponował zniszczenie 21 857 teczek personalnych zamordowanych – jak się wyraził osób byłej Polski burżuazyjnej – jako nieprzydatnych zarówno operatywnie, jak i historycznie, a zachowanie jedynie głównych dokumentów mieszczących się w oddzielnej, niewielkiej teczce. Propozycja została zatwierdzona i wykonana, a teczka otrzymała nazwę specjalnej teczki nr 1, i jako jedna z najważniejszych tajemnic
ZSRR
wchodziła do wydzielonego, specjalnego zbioru dokumentów dostępnych tylko przywódcy
KPZR
i przekazywanych mu przy objęciu władzy.
Szelepin odszedł z KGB w
1961
roku, ale nie stracił nad nim kontroli, objął bowiem funkcję przewodniczącego nowo utworzonej i dysponującej szerokimi uprawnieniami partyjno-państwowej komisji kontroli wszystkich służb specjalnych.
Po odejściu Szelepina nowym przewodniczącym Komitetu został jeszcze młodszy od swego poprzednika (wówczas 37 letni), ale nie mniej dynamiczny protegowany Szelepina
Władimir Jefimowicz Siemiczastny
. Zgodnie z wytycznymi Chruszczowa, Siemiczastny kontynuował oczyszczanie archiwów z materiałów, przypominających zbyt dobitnie stalinowską przeszłość członków Prezydium Rady Najwyższej KPZR. Z polecenia Siemiczastnego, zniszczono 9 tomów materiałów, dotyczących zlikwidowanych w latach stalinowskiego terroru członków Komitetu Centralnego, wyższych oficerów służb wywiadowczych (takich jak –
Jan Berzin
szef
GRU
,
Abram Słucki
naczelnik Departamentu VII (wywiad)
GUGB
,
Siergiej Szpigelglas
naczelnik Departamentu VII GUGB w
1938
r. i wielu innych), oraz zamieszkałych w
Moskwie
komunistów z partii zagranicznych.
Władimir Siemiczastny odszedł z KGB w maju
1967
roku, zastąpił go były
ambasador
na
Węgrzech
Jurij Andropow
. Pod kierownictwem
Jurija Andropowa
(
1967
-
1982
) KGB cieszyło się stosunkowo wysoką pozycją w strukturach władzy ZSRR. Przed objęciem stanowiska przewodniczącego Komitetu Bezpieczeństwa Państwowego, Andropow był od
1954
do
1957
roku ambasadorem
ZSRR
na Węgrzech. Sprawował stanowisko ambasadora podczas powstania w
1956
roku, gdzie odegrał ważną rolę podczas interwencji
Armii Czerwonej
w tym kraju. Później często wspominał rozwścieczony tłum mieszkańców
Budapesztu
, wieszający na latarniach ulicznych znienawidzonych agentów węgierskiej służby bezpieczeństwa. Po powrocie z Węgier w
1957
r. kierował Wydziałem Łączności z Bratnimi Partiami Krajów Socjalistycznych Komitetu Centralnego
KPZR
, który odpowiadał za stosunki
Kremla
z partiami komunistycznymi krajów bloku wschodniego.
Po śmierci Leonida Breżniewa
Andropow
odszedł z KGB. Andropow był najdłużej, poza
Ławrientijem Berią
, szefem radzieckich
służb specjalnych
. W
1982
roku spuściznę po Andropowie otrzymał na krótko
Witalij Fiedorczuk
, jednak po wyborze Andropowa na stanowisko I sekretarza
KPZR
zastąpił go
Wiktor Czebrikow
. Fiedorczuk został mianowany na urząd ministra spraw wewnętrznych.
W roku
1988
miejsce Czebrikowa zajął
Władimir Kriuczkow
. Kriuczkow wcześniej pracował w Ministerstwie Spraw Zagranicznych
ZSRR
, do KGB przyszedł wraz z Andropowem, z którym współpracował podczas pobytu w
Budapeszcie
w połowie lat 50. Zanim objął stanowisko przewodniczącego KGB, Kriuczkow, przez czternaście lat (
1974
-
1988
) stał na czele
I Zarządu Głównego KGB
wywiadu zagranicznego KGB, co tym samym automatycznie dawało mu funkcję pierwszego zastępcy przewodniczącego KGB. W
sierpniu
1991
roku był on jednym z organizatorów nieudanego zamachu stanu, którego celem było obalenie
Michaiła Gorbaczowa
.
Po stłumieniu
puczu
Kriuczkow został aresztowany i karnie zdymisjonowany, a jego obowiązki przejął na krótko
Leonid Szebarszyn
, wcześniej szef PGU (PZG), mający za sobą służbę w
Afganistanie
,
Iranie
i
Indiach
, od roku
1987
zastępca szefa KGB. Tarcia wewnątrz ścisłego kierownictwa
KPZR
doprowadziły jednak do szybkiej dymisji Szebarszyna – jeszcze w sierpniu
1991
nowym szefem KGB został były minister spraw wewnętrznych
Władimir Bakatin
. Bakatin jako ostatni przewodniczący podjął się zadania przebudowy KGB. Już wiosną
1991
roku proponował Gorbaczowowi, aby wyłączyć spod kurateli KGB specjalny oddział
Alfa
. Chciał aby stał się on częścią ochrony
Kremla
, nie zdołał go wówczas przekonać. Bakatin rozpoczął urzędowanie na stanowisku przewodniczącego KGB od zmian kadrowych na szeroką skalę i zapowiedzi zasadniczych zmian strukturalnych, które miały polegać na rozbiciu Komitetu na kilka służb specjalistycznych.
Główne zadania
Głównymi zadaniami Komitetu było m.in. gromadzenie informacji wywiadowczych poza granicami
Związku Radzieckiego
, ochrona
kontrwywiadowcza
Armii Czerwonej
Marynarki Wojennej i lotnictwa oraz samego Komitetu, ochrona granic państwowych ZSRR, nadzór nad obiektami nuklearnymi i większymi ośrodkami przemysłowymi tego kraju, osłona budynków rządowych i dostojników partyjnych w kraju i poza jego granicami (ambasad i konsulatów). Komitet Bezpieczeństwa Państwowego wykonywał taką pracę, jaka np. w
Stanach Zjednoczonych
należała (i należy) do kompetencji czterech odrębnych agencji: Centralnej Agencji Wywiadowczej –
CIA
, Federalnego Biura Śledczego –
FBI
, Agencji Bezpieczeństwa Narodowego –
NSA
oraz
Tajnej Służby USA
.
Komitet Bezpieczeństwa Państwowego (KGB) nigdy nie osiągnął takiej władzy, jaką miały organy bezpieczeństwa państwowego w czasach rządów
Józefa Stalina
, m.in.
NKWD
/
NKGB
. Pozostawał jednak potężnym mechanizmem, skupiającym w swej strukturze służby wywiadowcze, kontrwywiadowcze, ochrony dostojników, tajną policję polityczną, wszystkie kategorie łączności specjalnej, szyfrografii, kryptografii, obiektów specjalnych, a także kilka dywizji wojskowych, pułk lotnictwa i armię wojsk ochraniających granice Związku Radzieckiego. Była to z pewnością największa machina
służb specjalnych
w dziejach świata. W latach 90. XX w. Komitet Bezpieczeństwa Państwowego liczył 500 tysięcy funkcjonariuszy. Liczba tajnych współpracowników w Związku Radzieckim oraz za granicą jest trudna do oszacowania, ale sądzi się, że było to co najmniej kilka milionów osób. Centralny aparat KGB składał się z ok. 30. zarządów głównych, kierujących pracą setek dyrekcji i wydziałów.
Struktura organizacyjna 1980-1991
Podstawowa struktura KGB w latach 80. XX w. składała się z 9 zarządów:
-
I Zarząd Główny
(PGU) - wywiad zagraniczny – środki czynne
-
II Zarząd Główny
(WGU) - bezpieczeństwo wewnętrzne i kontrwywiad na obszarze kraju
- III Zarząd Główny - (
kontrwywiad
wojskowy) kontrwywiad i przeciwdziałanie akcjom wywrotowym w radzieckich siłach zbrojnych wraz z wydziałami specjalnymi (Osobyje Otdiely-OO )
- IV Zarząd - transport i bezpieczeństwo ambasad
- V Zarząd Główny - walka ideologiczna, dysydenci, a następnie ochrona porządku konstytucyjnego
- VI Zarząd Główny - kontrwywiad gospodarczy i ekonomiczny oraz ochrona obiektów przemysłowych
- VII Zarząd Główny - inwigilacja
- VIII Zarząd Główny - wywiad elektroniczny i szyfry
- IX Zarząd Główny - ochrona kierownictwa partyjno-państwowego i urządzeń o szczególnym znaczeniu, Straż Kremlowska – (Od 1990 Służba Ochrony)
Wywiad zagraniczny
W radzieckich
służbach specjalnych
wywiad zagraniczny utworzono (formalnie) w
1920
roku, wydział wywiadu zagranicznego
Czeka
znany był w okresie międzywojennym jako Inostrannyj Otdieł (INO). Później podniesiono status wywiadu i w latach
1941
-
1947
nosił on nazwę Inostrannoje Uprawlenije (INU), ale posługiwano się również nazwą Pierwszy Zarząd. W latach
1947
-
1951
najważniejsze zadania wywiadu zagranicznego przejął
Komitet Informacji
(KI) pod kierownictwem
Wiaczesława Mołotowa
, następnie Andrieja Wyszyńskiego. Od
1952
do
1991
roku wywiad zagraniczny prowadziło Pierwoje Gławnoje Uprawlenie (PGU) Pierwszy Zarząd Główny, z wyjątkiem rocznego okresu od marca
1953
do marca
1954
roku, kiedy nosił powodującą wiele pomyłek nazwę Drugiego Zarządu Głównego.
Operacje wywiadowcze
Za największy sukces radzieckiego wywiadu zagranicznego bez wątpienia należy uznać penetrację
amerykańskiego
projektu budowy pierwszej
bomby atomowej
–
Projekt Manhattan
, (ang. Manhattan Project). Dostarczone wówczas informacje wywiadowcze z siatek wywiadowczych
NKWD
i
NKGB
rozmieszczonych w
Stanach Zjednoczonych
,
Kanadzie
i
Wielkiej Brytanii
, pozwoliły naukowcom radzieckim przeprowadzić pierwszy próbny wybuch własnej bomby atomowej już w
1949
roku.
Struktura zarządzania
W latach 1920-1991 wywiad zagraniczny ZSRR prowadzony był przez:
Naczelnicy wywiadu zagranicznego
-
1920
-
1921
–
Jakow Dawtian
,
-
1921
–
Solomon Mogilewski
,
-
1921
-
1930
–
Michaił Trilisser
,
-
1930
-
1936
–
Artur Artuzow
,
-
1936
-
1938
–
Abram Słucki
,
-
1938
–
Zelman Pasow
,
-
1938
–
Siergiej Szpigelglas
,
-
1938
-
1939
–
Władimir Diekanozow
,
-
1939
-
1946
–
Paweł Fitin
,
-
1946
–
Piotr Kubatkin
,
-
1946
-
1949
–
Piotr Fiodotow
,
-
1949
-
1951
–
Siergiej Sawczenko
,
-
1952
-
1953
–
Jewgienij Pitowranow
,
-
1953
–
Wasilij Riasnoj
,
-
1953
-
1955
–
Aleksandr Paniuszkin
,
-
1956
-
1971
–
Aleksandr Sacharowski
,
-
1971
-
1974
–
Fiodor Mortin
,
-
1974
-
1988
–
Władimir Kriuczkow
,
-
1988
-
1991
–
Leonid Szebraszyn
.
Centrala KGB
Główna siedziba KGB mieściła się w okazałym kompleksie gmachów odziedziczonych po
Czeka
,
OGPU
i
NKWD
, przy placu Dzierżyńskiego 2 (tzw.
Łubianka
). W latach 70. XX w.
I Zarząd Główny KGB
przeniósł się do zaprojektowanego przez Finów nowoczesnego biurowca w Jasieniewie przy moskiewskiej obwodnicy, który był wyposażony w specjalne globalne systemy łączności.
KGB, tak jak jego poprzednicy, posiadał dużą sieć ośrodków szkoleniowych (w tym kilka szkół dla szpiegów), które służyły do szkolenia radzieckich agentów wywiadu i ochrony oraz czasem, gościnnie, z krajów
Układu Warszawskiego
. W ośrodku szkoleniowym w
Puszkino
koło
Moskwy
szkolono głównie przyszłych arabskich
terrorystów
. Nowa centrala I Zarządu Głównego KGB, zaprojektowana przez fińskiego architekta, miała swój główny gmach w kształcie litery Y. Gmach ten liczył siedem kondygnacji i po obu stronach przylegały do niego budynki, mieszczące z jednej strony sale konferencyjne i bibliotekę, a z drugiej poliklinikę, sale sportowe i basen. Z okien nowej siedziby wywiadu zagranicznego roztaczał się widok na malownicze wzgórza pokryte brzozowymi lasami i zielonymi łąkami. Pracownicy innych zarządów KGB, którzy pozostali w zatłoczonych biurach
Łubianki
, nazywali z zazdrością kompleks w Jasieniewie Laskiem.
Kontrwywiad KGB
W Komitecie Bezpieczeństwa Państwowego – KGB,
kontrwywiadem
zajmowały się dwa oddzielne Zarządy Główne – II Zarząd Główny oraz III Zarząd Główny, który odpowiadał za kontrwywiad wojskowy.
Za bardzo ważny sukces z punktu widzenia interesów ZSRR II Zarządu Głównego uważa się względnie szybkie wytropienie i aresztowanie
pułkownika
wywiadu wojskowego
GRU
, współpracującego z brytyjską Tajną Służbą Wywiadowczą
MI6
oraz amerykańską Centralną Agencją Wywiadowczą
CIA
,
Olega Pieńkowskiego
, uważanego przez wielu za szpiega, który uratował świat.
W
1961
roku szef II Zarządu Głównego KGB
Oleg Gribanow
całkiem przypadkowo rozkazał rozpocząć inwigilację Pieńkowskiego. Bezpośrednim powodem wydania tego rozkazu była podobno osobista uraza Gribanowa do ówczesnego szefa
GRU
Iwana Sierowa
. Trudno jednak uwierzyć, że szef kontrwywiadu KGB rozkazał inwigilować tak wysokiego i wpływowego oficera GRU, jakim był Pieńkowski, bez żadnych dowodów jego winy. Należy raczej sądzić, że Pieńkowski został wskazany przez kogoś, możliwe że przez agenta KGB w szeregach CIA lub MI6. Chociaż tak szybkie aresztowanie bardzo groźnego szpiega można by uznać za sukces kontrwywiadu KGB, ówczesny przewodniczący KGB
Aleksander Szelepin
został zwolniony za dopuszczenie szpiega do tak wysokiej pozycji w KGB.
III Zarząd Główny KGB
Oficerowie III Zarządu Głównego, którzy odpowiadali za
kontrwywiad
w siłach zbrojnych, byli przydzielani do wszystkich rodzajów wojsk i z reguły nosili zwykłe mundury wojskowe odpowiednie dla danej formacji. W marynarce wojennej umundurowanych oficerów KGB przydzielano na duże okręty oraz do baz na lądzie. Funkcjonariusze tego zarządu działali nawet w szeregach wywiadu wojskowego GRU stanowiąc rodzaj systemu wewnętrznej kontroli radzieckich służb wewnętrznych.
Wykaz jednostek i struktura organizacyjna KGB
Zabójcy NKWD/KGB: mokryje dieła
Od samego początku istnienia radzieckich
służb specjalnych
, w ich strukturach organizowano specjalne grupy, wydziały lub departamenty zajmujące się tzw. mokrą robotą. W latach 20. oraz 30. XX w., działała tzw. grupa Jaszy, pod dowództwem
Jakowa Sieriebrianskiego
przy Oddziale Administracyjnym Zjednoczonego Państwowego Zarządu Politycznego
OGPU
. Jedną z akcji grupy Jaszy było porwanie z ulic
Paryża
i zamordowanie
generała
Aleksandra Kutiepowa
, przywódcy emigracyjnego
Rosyjskiego Związku Ogólnowojskowego
ROWS.
Kiedy w
ZSRR
nadszedł okres czystek,
Józef Stalin
, przewidując, że wielu oficerów wywiadu – rezydentów, agentów itp. nie zechce powrócić do kraju, w grudniu
1936
roku polecił nowo mianowanemu szefowi NKWD
Nikołajowi Jeżowowi
utworzyć kolejny oddział wzorowany na grupie Jaszy. Tak powstał Zarząd Zadań Specjalnych NKWD, który zorganizował lotne grupy, których zadaniem było mordowanie ludzi odmawiających powrotu do kraju. Jedną z ofiar Zarządu Zadań Specjalnych został Ignace Reiss (Ignac Perecki – ps. Rajmond), agent NKWD działający w Paryżu. Ciało Reissa przeszyte kulami znaleziono na poboczu autostrady prowadzącej do
Lozanny
. Ofiarą NKWD padł także
Jewhen Konowalec
, przywódca
Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów
. Zamachu dokonał w
Rotterdamie
23 maja
1938
Paweł Sudopłatow
, później wysokiej rangi funkcjonariusz NKWD oraz szef Zarządu Zadań Specjalnych.
W roku
1941
powstała Sekcja specjalna NKWD, zajmująca się tzw. mokrą robotą, która została przekształcona w II Wydział NKWD – Specjalny, a następnie od
1942
do
1946
r. istniała jako IV Zarząd kolejno – Ludowego Komisariatu Spraw Wewnętrznych NKWD, Bezpieczeństwa Państwowego
NKGB
i Ministerstwa Bezpieczeństwa Państwowego
MGB
.
Po
II wojnie światowej
zadania specjalne przejął Wydział DR, a następnie Biuro specjalne nr 1 MGB. Po wchłonięciu MGB przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych (
MWD
) w
1953
roku, zadaniami specjalnymi zajmował się IX Wydział MWD.
Na początku lat '50 XX w. rozpoczęto szkolenie funkcjonariusza MGB
Nikołaja Chochłowa
. Jego celem miał być Gieorgij Siergiejewicz Okołowicz, jeden z liderów organizacji NTS na terenie
Niemiec Zachodnich
. Postępy w przygotowaniach Chochłowa nadzorował sam ówczesny naczelnik I Zarządu Głównego MGB,
Aleksandrer Paniuszkin
, po utworzeniu KGB pierwszy szef wywiadu zagranicznego. Wśród instruktorów Chochłowa był m.in. mistrz
Związku Radzieckiego
w
dżudo
, Michaił Rubak i pięciokrotny zwycięzca wszechzwiązkowych turniejów w strzelaniu z pistoletu,
podpułkownik
Godlewski. Po przybyciu do
Frankfurtu
w lutym
1954
roku, gdzie przebywał Okołowicz, Chochłow zjawił się pod jego drzwiami i zamiast oddać strzał ze specjalnego pistoletu w kształcie paczki papierosów, oznajmił mu, że jest z MGB i ma rozkaz go zabić, lecz nie chce go wykonać. Wkrótce oddał się w ręce
CIA
i po jakimś czasie wystąpił na konferencji prasowej, wyznając wszystko co wiedział o planach zamachu na Okołowicza i innych ludzi.
W kwietniu
1955
roku, po długim podsumowaniu strat spowodowanych przez Chochłowa, KGB dokonało zmian w centrali i zadania specjalne przekazano do właśnie zreorganizowanego 13 Departamentu I Zarządu Głównego KGB.
Następnym bardzo znanym zabójcą KGB był
Bohdan Staszynski
, Ukrainiec, zwerbowany przez KGB w wieku 19 lat, podczas studiów na
Uniwersytecie Lwowskim
. Zlecono mu dokonanie zabójstwa jednego z głównych teoretyków ukraińskiego ruchu narodowego,
Lwa Rebeta
, mieszkającego wówczas w Republice Federalnej Niemiec. Staszynski zabił Rebeta
12 października
1957
roku. Kolejnym powierzonym mu zadaniem była eliminacja lidera nacjonalistów ukraińskich
Stepana Bandery
. Choć pierwsza próba zamachu nie powiodła się, Staszynski, pomimo coraz większych obiekcji, wykonał zadanie w
Monachium
15 października
1959
roku. Nadano mu za to
Order Czerwonego Sztandaru
. Historia Staszynskiego nie skończyła się jednak dobrze dla KGB. Podczas przygotowań do zamachu na byłego premiera
Ukrainy
Jarosława Stećko
, Staszynski poślubił Ingę Pohl, Niemkę z
NRD
. Zdecydował się za jej namową złamać rozkaz i
12 sierpnia
1961
roku zgłosił się do Amerykanów w Berlinie Zachodnim.
KGB wspierało także służby specjalne państw
Układu Warszawskiego
w zadaniach eliminowania niewygodnych osób. Tak było w przypadku zamordowania
Georgija Markowa
, przez
bułgarską
służbę bezpieczeństwa DS (Drżawna Sigurnost). Markow został zamordowany przy pomocy specjalnego parasola z igłą w środku, która wstrzykiwała platynową kulkę ze śmiertelną dawką
rycyny
. ukrytą w platynowej blaszce, dostarczonego przez techników z KGB. W późniejszych latach
1960
-
1990
, zadaniami specjalnymi zajmował się XIII Departament i VIII Departament Zarządu S – I Zarządu Głównego KGB.
Pomoc wojskowo-techniczna
Oficerowie KGB służyli także w rejonach walk. W latach
1954
-
1989
zginęło 572 funkcjonariuszy KGB poza granicami
ZSRR
, niosąc, jako to eufemistycznie określano, "pomoc wojskowo-techniczną". Oficerowie ci ginęli w krajach arabskich,
Wietnamie Północnym
,
Afganistanie
oraz w konfliktach granicznych.
Kontrola nad służbami specjalnymi Układu Warszawskiego
Po zakończeniu
II wojny światowej
w
Europie
, pod kontrolą radziecką znalazły się takie kraje jak
Polska
,
Czechosłowacja
,
Węgry
,
Rumunia
,
Bułgaria
, i
Niemiecka Republika Demokratyczna
. Pod kontrolą
NKWD
(następnie
MWD
, KGB) znalazły się ich
służby specjalne
. W przypadku
Polski
,
Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego
było organizowane na wzór
NKWD
i pod kontrolą przedstawicieli owej instytucji. Jednym z nich był np. gen.
Iwan Sierow
, mianowany doradcą
NKWD
przy
Ministerstwie Bezpieczeństwa Publicznego
(MBP). Osobiście, pod pseudonimem Iwanow, przeprowadził w
1945
r. aresztowanie
16 przywódców Polski Podziemnej
, postawionych następnie przed sądem w
Moskwie
.
Ostatnie zmiany i rozwiązanie
Władimir Bakatin
, ostatni przewodniczący KGB, dążył do ograniczenia wpływów tej instytucji. Już wiosną
1991
roku proponował
Gorbaczowowi
, aby wyłączyć spod kurateli KGB specjalny oddział
Alfa
– chciał, aby stał się on częścią ochrony
Kremla
. Nie zdołał go wówczas przekonać.
Bakatin rozpoczął urzędowanie na stanowisku przewodniczącego KGB od zmian kadrowych na szeroką skalę i zapowiedzi zasadniczych zmian strukturalnych, które miały polegać na rozbiciu Komitetu na kilka służb specjalistycznych. Pierwszą ważniejszą decyzją związaną z procesem rozbicia KGB od środka było wyodrębnienie ze struktur Komitetu wojsk ochrony pogranicza i przydzielenia ich do Ministerstwa Obrony Narodowej ZSRR, później weszły one w skład Federalnej Służby Granicznej.
Kolejną decyzją Bakatina pozbawiono KGB kontrwywiadu wojskowego, czyli III Zarządu Głównego, który działał we wszystkich jednostkach radzieckich sił zbrojnych. Kolejnym etapem reorganizacji było wyłączenie z KGB całego IX Samodzielnego Zarządu Ochrony Osobistej, odpowiedzialnego za bezpieczeństwo członków najwyższych władz partyjnych i państwowych. Pod kontrolą tego zarządu znajdowały się Kreml i wszystkie ważniejsze rządowe budynki. Podobny los spotkał Niezależny Wydział Łączności, odpowiedzialny za stan łączności specjalnej wszystkich instytucji rządowych oraz połączeń centrali z władzami terenowymi. Jednostki te zostały wyłączone ze struktury KGB, podobnie jak Służba Szyfrów.
Bakatin uważał również, że KGB powinno przekazać Ministerstwu Spraw Wewnętrznych wszystkie wydziały gospodarcze, zajmujące się m.in. korupcją i przestępstwami gospodarczymi – funkcję tę pełnił Zarząd Zabezpieczenia Przemysłu oraz niektóre wydziały II Zarządu Głównego KGB (kontrwywiad). Bakatin dokonywał reorganizacji na podstawie specjalnych dekretów Gorbaczowa. W połowie listopada
1991
roku Bakatin zabrał się za najpotężniejszy zarząd KGB, I Zarząd Główny. Już w grudniu 1991 roku na bazie I Zarządu Głównego KGB powstała Centralna Służba Wywiadowcza, którą następnie przemianowano na
Służbę Wywiadu Zagranicznego
Federacji Rosyjskiej
.
Byli współpracownicy KGB w Polsce
Nie wiadomo dokładnie, ilu byłych współpracowników KGB (tzw. "śpiochów"), przeszło do
UOP
-u i ilu z nich do dziś pracuje w szeregach
Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego
i
Agencji Wywiadu
. Podejrzewa się także, że wielu z nich przetrwało w
WSW
, która później została przekształcona wraz z Zarządem II SG LWP w Zarząd II Wywiadu i Kontrwywiadu Sztabu Generalnego Wojska Polskiego a następnie w
Wojskowe Służby Informacyjne
. Wiadomo tylko, że wojskowe służby specjalne były szczególnie dobrze spenetrowane przez KGB i
GRU
.
Pracownicy obcych służb na żołdzie KGB
-
Aldrich Hazen Ames
– doszedł do stanowiska szefa kontrwywiadu
CIA
na
Związek Radziecki
, współpracował z KGB od
1985
roku. Aldrich Ames zrobił wszystko, co agent może zrobić, poza, jak żartowano później, podstawieniem ciężarówki pod siedzibę CIA w Langley i wywiezieniem z niej sekretów. Ames ujawnił ponad sto tajnych operacji, wydał Rosjanom ponad 30 osób współpracujących z CIA i innymi zachodnimi agencjami, z których dziesięć zostało skazanych na karę śmierci i rozstrzelanych. Po rozwiązaniu KGB przejęła go następczyni I Zarządu Głównego KGB
Służba Wywiadu Zagranicznego
. Został wykryty i aresztowany dopiero w
1994
roku.
-
Robert Hanssen
– funkcjonariusz Federalnego Biura Śledczego
FBI
, pierwszy raz nawiązał współpracę z
GRU
w
1979
roku, lecz po pierwszej transakcji go zerwał. Przejęła go jednak
waszyngtońską
rezydentura I Zarządu Głównego KGB w
1985
roku. Oprócz oficerów KGB i GRU współpracujących z CIA lub FBI, Hanssen dostarczył KGB ściśle tajny program wywiadowczy COINS-II, ze szczegółowym budżetem i planowanymi operacjami wywiadowczymi przeciwko ZSRR i innym krajom
Układu Warszawskiego
, informacje o podsłuchach stosowanych przez
Agencję Bezpieczeństwa Narodowego
na dyplomatach radzieckich w
Waszyngtonie
. Zawiadomił KGB, że pracownicy
NSA
złamali kody w radzieckich
satelitach komunikacyjnych
, powiadomił także o specjalnym tunelu budowanym wspólnie przez FBI i NSA pod ambasadą radziecką w Waszyngtonie, który miał być wykorzystany do podsłuchu i podglądu. Do czasu wskazania go przez Hanssena kosztował on amerykańskich podatników 500 milionów
USD
. Przekazał także informacje dotyczące planu ewakuacji
prezydenta
i
parlamentu
USA
w razie wybuchu wojny nuklearnej. Po rozwiązaniu KGB przejęła go następczyni I Zarządu Głównego KGB
Służba Wywiadu Zagranicznego
, aresztowany został dopiero w
lutym
2001
roku.
Oficerowie KGB współpracujący z obcym wywiadem
Podczas ponad 40. letniej działalności KGB wielu oficerów tej instytucji współpracowało z wywiadem państw zachodnich, lub zdecydowało się na ucieczkę do tych krajów. Oficerowie KGB lub
GRU
, którzy zdecydowali się na taki krok, robili to w większości przypadków z pobudek ideologicznych. Na współpracę z obcym wywiadem decydowali się głównie oficerowie I Zarządu Głównego KGB, którzy przebywając za granicą w
USA
lub
Wielkiej Brytanii
mieli okazję poznać rzeczywistość tych krajów, tak różną od tej opisywanej przez radziecką propagandę. Tak przynajmniej usprawiedliwiał swą zdradę Oleg Gordiewski.
Wyższymi funkcjonariuszami KGB, którzy współpracowali z wywiadem zachodnim byli:
-
Oleg Gordijewski
–
pułkownik
KGB, współpracował z wywiadem brytyjskim (
MI6
) w latach
1974
-
1985
. Został wydany przez Aldricha Amesa, szefa kontrwywiadu CIA na Związek Radziecki, współpracującego z KGB od 1985 roku. Gordijewski był jedynym agentem wskazanym przez Amesa, któremu udało się uciec.
- Władimir Wetrow – pułkownik KGB pracujący w centrali I Zarządu Głównego KGB. Jego zadaniem była analiza informacji wywiadowczych dostarczonych przez Zarząd. W latach
1981
-
1982
, przekazał
francuskiemu
wywiadowi (
DST
) ok. 4 tysięcy ściśle tajnych dokumentów. Został aresztowany w
1982
roku i rok później rozstrzelany.
- Walery Martynow – pułkownik KGB, pracował w Pionie X, zajmującym się wywiadem naukowo-technicznym. Współpracował z CIA w latach 80. XX w. podczas pobytu w rezydenturze KGB w
Waszyngtonie
, pod pseudonimem Gentile. Był jednym z wielu agentów wydanych przez Aldricha Amesa.
Przewodniczący KGB – 1954-1991
-
1954
-
1958
–
Iwan Sierow
- 1958-
1961
–
Aleksandr Szelepin
- 1961-
1967
–
Władimir Siemiczastny
- 1967-
1982
–
Jurij Andropow
- 1982-1982 –
Witalij Fiedorczuk
- 1982-
1988
–
Wiktor Czebrikow
- 1988-
1991
–
Władimir Kriuczkow
- 1991 –
Leonid Szebarszyn
- 1991 –
Władimir Bakatin
Zobacz też
Źródła
- Christopher Andrew, Wasylij Mitrochin Archiwum Mitrochina, Warszawskie Wydawnictwo Literackie MUZA SA, Warszawa 2001
- Amy Knight Szpiedzy bez maski. Spadkobiercy KGB, Prószyński i S-ka, Warszawa 2001
-
Andrzej Grajewski
Tarcza i miecz. Rosyjskie służby specjalne 1991-1998, Biblioteka Więzi, Warszawa 1998
- Przewodnik KGB po miastach świata, seria Kulisy wywiadu i kontrwywiadu, Dom Wydawniczy Bellona, Warszawa 2001
-
Guido Knopp
Elita szpiegów, seria Kulisy wywiadu i kontrwywiadu, Dom wydawniczy Bellona Warszawa 2004
-
Oleg Gordijewski
– Ostatni przystanek egzekucja, seria Kulisy wywiadu i kontrwywiadu, Dom Wydawniczy Bellona, Warszawa 2001
-
Karol Grünberg
Szpiedzy Stalina. Z dziejów wywiadu radzieckiego, Książka i Wiedza, Warszawa 1996
- Normam Polmar, Thomas B. Allen Księga szpiegów, Wydawnictwo Magnum, Warszawa 2000
-
Henryk Piecuch
Akcje specjalne. Od Bieruta do Ochaba, seria Tajna historia Polski, Agencja Wydawnicza CB, Warszawa 1996