Kultura aszelska - jedna z najstarszych
kultur
dolnego paleolitu
, występująca na terenach
Afryki
,
Azji
i
Europy
.
Kryteria wydzielenia
Nazwa tej kultury pochodzi od
eponimicznego stanowiska
Saint-Acheul
nad Somaną. Za główne kryterium wydzielenia tej kultury posłużyła badaczom znacząca zmiana jakościowa w dziedzinie technologii obróbki kamienia a mianowicie zastosowanie bifacjalnego retuszu stosowanego przy produkcji
pięściaków
,
rozłupców
i innych narzędzi inwentarza kamiennego.
Chronologia, geneza, zanik
- Na kontynencie afrykańskim
Geneza tej kultury nastręcza badaczom wiele problemów, gdyż na różnych stanowiskach proces krystalizacji tej kultury przebiegał różnie. Na stanowisku
Olduvai
mamy do czynienia z paralelnym współwystępowaniem elementów rozwiniętego
oldowaju
jak i elementów charakterystycznych dla kultury aszelskiej. Okres współwystępowania obu przemysłów mieści się w przedziale między 1,5 mln-700 tys. lat temu, zaś na stanowiskach w rejonie
Melka Kunture
w
Etiopii
można zaobserwować sukcesywne przejście od technologii oldowajskiej do technologii aszelskiej okres ten trwa od ok 1,8 mln-500 tys. lat temu, gdzie zasadnicze przejście od jednej technologii w drugą odbyło się zapewne w przedziale między 1,5-1,2 mln lat temu.
- Na kontynencie europejskim:
Najstarsze narzędzia bifacjalne z terenu Europy odkryto na stanowisku Notarchirico, a wiek tych wyrobów wyznacza data 640 tys. lat. Znaleziska te znacznie by wyprzedzały wszystkie inne pochodzące z terenu Europy, które w zasadzie nie przekraczają daty 500 tys. lat. Stanowisko Notarchirico jest jedynym tak wcześnie datowanym zespołem, dlatego wśród badaczy przeważa opinia, że to data 500 tys. lat wyznacza początek nowej tradycji technologicznej stosowanej do produkcji
narzędzi kamiennych
na terenie Europy. Zanik kultur aszelskich wyznacza okres ok. 50 tys. lat temu. Na terenie Europy kultura aszelska współwystępuje z kompleksem o tradycji narzędzi mikroodłupkowych.
Obszar występowania
- Na kontynencie afrykańskim
Horyzont wyrobów kulturowych utożsamiany z kulturą aszelską obejmuje swym zasięgiem tereny środkowo-wschodniej Afryki. Świadczą o tym
artefakty
ze stanowisk Koobi Fora (
Kenia
),
Olduvai
(
Tanzania
) oraz z rejonu Melka Kunture (
Etiopia
). Zaś o ekspansji kultury aszelskiej na tereny południowej części Afryki świadczą znaleziska z - Jaskini Ognisk (Prowincja Północna, RPA) oraz stanowiska
Kalambo Falls
(znajdującego się na granicy Zambii i Tanzanii). Kolejnym obszarem, na którym poświadczone są znaleziska utożsamiane z kulturą aszelską są tereny północno-zachodniej części Afryki - stanowisko Tighenif (
Algieria
).
- Na kontynencie europejskim:
W Europie wydzielić można trzy prowincje aszelskie:
- południowa - która obejmuje swym zasięgiem tereny Półwyspu Iberyjskiego - stanowisko La Galeria (znajdujące się w kompleksie Atapuerca) i obszar południowej
Francji
- stanowisko Terra Amata (znajduje się na terenie
Nicei
).
- "klasyczna" - do której należy zaliczyć tereny dzisiejszej północnej Francji stanowiska Saint-Acheul, Cagny-la-Garenne,
Belgii
i
Anglii
, stanowisko - Boxgrove (
Sussex
).
- apenińską - np. Stanowisko Castel di Giuido znajdujące się koło
Rzymu
.
Charakterystyczne wytwory kulturowe
- Na terenach afrykańskich:
Do przewodnich elementów inwentarza tej kultury należą
pięściaki
wykonywane techniką rdzeniowania, z naturalnych fragmentów skał. W fazie wczesnoaszelskiej między 1,5-1 mln lat temu pięściaki w swojej formie są masywne i posiadają silnie sinusoidalną krawędź pracującą. Wiąże się to z zastosowaniem techniki opartej na tzw "twardym tłuku". Fazę środkowoaszelską (1 mln-600 tys.) cechuje doskonalsza technika obróbki narzędzi bifacjalnych oraz pojawienia się
odłupkowych
rozłupców
- w swojej pierwotnej formie. W fazie poźnoaszelskiej (600-300/200 tys.) dochodzi do nowej innowacji technologicznej, a mianowicie zastosowanie tzw. miękkiego tłuka wykonywanego z miękkich
skał osadowych
jak również z fragmentów kości i rogów. Z tych ostatnich wykonywano również narzędzia pośredniczące. Dzięki tej innowacji krawędzie pięściaków aszelskich stają się bardziej regularne, a w swej formie pięściaki stają się cieńsze. W inwentarzach kultury aszelskiej spotkać można sporadycznie narzędzia odłupkowe tj.
zgrzebła
i skrobacze. W schyłkowej fazie aszelenu dochodzi do kolejnych zmian jakościowych prowadzącej do produkcji odłupków o pożądanej formie. Nowa technologia było bardzo mało wydajna. W zasadzie z jednej bryły kamiennej powstawał jeden odłupek, do którego produkcji wymagane były bryły o odpowiedniej łupliwości.
- Prowincja południowa - przemysł kamienny tej prowincji charakteryzuje się obecnością
pięściaków
i rozłupców obok wielu narzędzi wykonywanych z odłupków. Na stanowiskach tej prowincji w fazie późno aszelskiej zaobserwować można dalsze doskonalenie techniki retuszu bifacjalnego oraz produkcji odłupków o wcześniej zamierzonych kształtach (tzw. technika lewaluaska). Mimo stosowania technologii aszelskiej do produkcji narzędzi nadal spotykane są formy archaiczne np.
choppery
i
piki
- stanowisko Terra Amata.
- Klasyczna prowincja - na stanowiskach należących do tej prowincji można zaobserwować stopniowy zanik pięściaków grubych z nieobrobioną podstawą. Jednocześnie godny odnotowania jest wysoki stopień standaryzacji kształtu pięściaków oraz dążenie do nadania im jak najbardziej symetrycznej formy. Wśród pięściaków najczęściej spotykane są okazy o kształcie sercowatym i owalnym. Pod względem technologicznym bardzo charakterystyczne jest pojawienie się tzw.
techniki lewaluaskiej
.
- Prowincja apenińska - na stanowiskach należących do tej prowincji
artefakty
aszelskie sąsiadowały z archaicznymi formami tj. choppery czy narzędzia typu chopping tool. Poświadczona jest także obecność pięściaków, z których część wykonana była z kawałków kości słoniowej. Na stanowisku Torre in Pietra (okolice Rzymu w pobliżu
Via Aurelia
) odkryto liczne pięściaki w dość prymitywnej formie z nieobrobioną podstawą oraz narzędzia odłupkowe.
Formy osadnicze
W okresie trwania kultury aszelskiej nadal poświadczona jest specjalizacja stanowisk ludzkich podobnie jak to miało miejsce w kompleksie kultur o tradycji otoczakowej z tym zastrzeżeniem, iż na stanowiskach aszelskich częściej poświadczone jest występowanie ognia do produkcji pożywienia - o czym świadczą odnajdywane przepalone kości. Stanowisko Terra Amata datowane na okres 380 tys lat temu stanowi przykład pierwszego zorganizowanego obozowiska dolnopaleolitycznego na terenie Europy. W zasadzie jest to kompleks obozowisk, które służyły łowcom kultury aszelskiej jako miejsca kilkudniowych, acz częstych pobytów. Łowcy kultury aszelskiej budowali głównie lekkie konstrukcje szałasowe wznoszone z żerdzi i gałęzi, których końce wbijano wokół owalnego placu. Cała ta konstrukcja wzmocniona była otaczającymi ją kamieniami. Ogień rozniecany był w zagłębieniach bądź w obstawach kamiennych. Są to pierwsze ślady "oswojenia" ognia przez praczłowieka na terenie Europy.
Na terenie
Apulii
i
Kalabrii
występują aszelskie stanowiska jaskiniowe.
Gospodarka
Twórcy kultury aszelskiej posługiwali się modelem gospodarki przyswajalnej, która miała charakter zbieracki uzupełniany przez szczątki padłych zwierząt. Jak już wspomniano we wczesnym stadium rozwoju aszelenu człowiek jeszcze nie polował. Przemawiają za tym ślady pozostawione na kościach zwierzyny odnajdywanej na stanowiskach aszelskich. Kości te posiadają w dużej mierze ślady gryzienia przez drapieżniki. Wraz z rozwojem aszelenu diametralnie spada ilość śladów pozostawionych przez drapieżników, wzrasta za to ilość śladów pozostawionych przez narzędzia używane przez człowieka. Świadczyć to może o preferencyjnym dostępie człowieka do tusz padłej zwierzyny. Uzyskanie preferencyjnego dostępu do padłej zwierzyny wymagało zorganizowanych działań podjętych przez większe grupy ludzkie, które by pozwalały na odpędzenie większych drapieżników przy pomocy np. ognia. Pojawienie się w Afryce około 300 tys. lat temu pierwszej udokumentowanej broni łowieckiej służącej do miotania i zaopatrzonej w groty kamienne znacznie zwiększało efektywność działań myśliwskich podejmowanych przez praczłowieka. Na stanowisku JK w Olduvai odkryto system kanałów i basenów, które służyły do produkcji solanki z której po odparowaniu otrzymywana była sól.
Bibliografia
- Janusz K. Kozłowski Wielka Historia Świata, t. I Świat przed "rewolucją" neolityczną, wyd. Fogra Kraków 2004.
- Janusz K. Kozłowski Archeologia Prahistoryczna, Część I Starsza Epoka Kamienia, Nakładem Uniwersytetu Jagiellońskiego. Kraków 1972 r.
-
Piotr Kaczanowski
, Janusz K. Kozłowski Wielka Historia Polski , t.1 Najdawniejsze dzieje ziem polskich (do VII w.), wyd. Fogra Kraków 1998 r.
- Janusz K. Kozłowski (opracowanie naukowe) Encyklopedia historyczna świata: tom I Prehistoria, Agencja Publicystyczno-Wydawnicza Opres , Kraków 1999.
- Bolesław Ginter, Janusz K. Kozłowski Technika obróbki i typologia wyrobów kamiennych paleolitu, mezolitu i neolitu wyd. PWN Warszawa wyd. III 1990 r.
- J.Desmond Clark Prahistoria Afryki, wyd. PWN Warszawa 1978 r.