W kulturze zachodniej powszechnym symbolem śmierci jest ludzki szkielet

Śmierć ( łac. mors, exitus letalis) – stan charakteryzujący się ustaniem oznak życia , spowodowany nieodwracalnym zachwianiem równowagi funkcjonalnej i załamaniem wewnętrznej organizacji ustroju.

Poza śmiercią całego organizmu można także wyróżnić śmierć:

• poszczególnych organów (np. kory mózgu , serca , nerek , wątroby ),
• tkanek ,
• komórek .

Pojęcie śmierci rozmywa się w przypadku organizmów zdolnych do regeneracji brakujących części ciała (np. pierścienice ), roślin (u których możliwe jest odtworzenie całego organizmu nawet z jednej komórki), czy też bakterii wytwarzających spory (formy przetrwalnikowe).

Definicje śmierci człowieka

Przez stulecia obowiązywała tzw. tradycyjna definicja śmierci. Według niej śmierć człowieka następowała w momencie ustania wszelkiej czynności oddechowej oraz krążenia, przy czym za dokładny moment śmierci zazwyczaj uznawano ostatni oddech lub częściej ostatnie wysłuchane uderzenie serca (łac. cor ultimum moriens).

W wyniku rozwoju technik reanimacyjnych i anestezjologicznych stało się możliwym podtrzymanie wentylacji płuc i krążenia metodami sztucznymi. Stan ten wymógł powstanie tzw. nowej definicji śmierci. W tej definicji podstawę do uznania człowieka za zmarłego stanowi śmierć całego mózgu (mors biologica cerebri).

W późniejszym okresie zauważono, że śmierć komórek mózgu nie następuje jednocześnie. W związku z tym powstała tzw. nowa zmodyfikowana definicja śmierci. Stwierdza ona, że śmierć pnia mózgu implikuje śmierć mózgu jako całości, choć nie oznacza, że w momencie stwierdzenia śmierci pnia martwe są również wszystkie komórki mózgu. Według tej definicji śmierć pnia mózgu jest niezbędnym i wystarczającym warunkiem do uznania osoby za zmarłą.

Należy pamiętać, że powyższe definicje dotyczyły śmierci osobniczej człowieka w sensie prawnym. Jednak samo umieranie jest procesem, którego nie można zredukować do jednego momentu, zwłaszcza gdy mamy do czynienia ze śmiercią powolną. W związku z tym wyróżnia się następujące stany:

• agonia , na którą składają się:
  • życie zredukowane (vita reducta) – stan, w którym następuje osłabienie procesów fizjologicznych oraz czynności poszczególnych układów organizmu
  • życie minimalne (vita minima) – stan, w którym następuje dalsza dysregulacja funkcji życiowych układów
    • śmierć pozorna nazywana też letargiem – okres zaliczany do życia minimalnego, w którym funkcje życiowe układów krążenia i oddechowego są tak zredukowane, że niewykrywalne
• śmierć kliniczna – jest to całkowite ustanie czynności układów krążenia i oddechowego, które jest jednak odwracalne. Jest to moment oddzielający agonię, w której zmiany są odwracalne od okresu interletalnego, w którym zachodzą zmiany nieodwracalne
• okres interletalny – czas w którym równolegle występują dwa stany:
  • życie pośrednie (vita intermedia) – jest to okres w którym można jeszcze od poszczególnych narządów lub tkanek uzyskać właściwe dla tej tkanki reakcje
  • śmierć biologiczna – ustanie wszelkich procesów życiowych komórek.

Przyczyny śmierci

Można wyróżnić kilka rodzajów śmierci, ze względu na czynniki, które ją spowodowały:

• śmierć fizjologiczna – następuje wskutek procesów starzenia się ,
• śmierć z przyczyn chorobowych – następuje z powodu choroby ,
• śmierć gwałtowna – w następstwie urazu (mechanicznego, chemicznego, termicznego, radiacyjnego itp.).

Ze względu na szybkość zgonu podział jest następujący:

• śmierć powolna – zgon poprzedzony jest agonią trwającą od kilku minut do wielu godzin,
• śmierć nagła – do zgonu dochodzi natychmiast – w ciągu kilku sekund.

Określenie śmierć gwałtowna, powolna nie jest zatem nielogiczne, gdyż dotyczy śmierci następującej powoli z powodu urazu.

W zależności od wyników sekcji zwłok:

• przyczyny śmierci powodujące zmiany anatomiczne (uraz mechaniczny, działanie czynników fizyko–chemicznych),
• śmierć czynnościowa, nie powodująca zmian anatomicznych (uduszenia, zatrucia lekami i innymi substancjami, SIDS , zab. rytmu serca).

Znamiona śmierci

Brak krążenia mózgowego − angiografia − śmierć mózgu

Znamiona śmierci ( łac. stigmata mortis) dzielimy na:

• znamiona niepewne:
  • brak oddechu
  • brak tętna
  • bladość powłok (łac. palor mortis)
  • oziębienie skóry (łac. frigor mortis)
• znamiona pewne:
  • plamy opadowe (łac. livores mortis) – mogą pojawić się jeszcze za życia, w trakcie agonii w postaci tzw. "róż cmentarnych"
  • wysychanie pośmiertne (m.in. zmiany w oku: zmętnienie rogówki , zwiotczenie gałki ocznej )
  • stężenie pośmiertne (łac. rigor mortis)
  • autoliza (łac. autolysis)
  • gnicie (łac. putrefactio)
  • strupieszenie (łac. mumificatio)
  • przeobrażenie tłuszczowo-woskowe (łac. saponificatio)
  • przeobrażenie torfowe (łac. sphagnum)
  • zeszkieletowanie .

Bladość powłok, wysychanie pośmiertne, oziębienie zwłok, zmiany w oku, plamy opadowe oraz stężenie pośmiertne należą do tzw. wczesnych zmian pośmiertnych.

Autoliza, gnicie, strupieszczenie, przeobrażenie tłuszczowo-woskowe, przeobrażenie torfowe oraz zeszkieletowienie należą do tzw. późnych zmian pośmiertnych.

Najczęstsze przyczyny zgonów

W Polsce

• W Polsce najczęstszymi przyczynami zgonów są choroby serca (48% wszystkich zgonów, GUS 2000), choroby nowotworowe (23%) oraz urazy i zatrucia (8%).

Na świecie

• Stany Zjednoczone – w 2002 roku główną przyczyną zgonów w USA były choroby serca.

Śmierć w kulturze i sztuce

Rembrandt van Rijn , Lekcja anatomii doktora Tulpa (1632)

Śmierć jest motywem obecnym we wszystkich dziedzinach sztuki. Od starożytności powstawały personifikacje śmierci . Starożytny poeta rzymski Klaudian Klaudiusz jest autorem pojęcia mors omnia aequat (śmierć równa wszystkich i wszystko).

Bardzo licznie występowała w kulturze średniowiecza . Ówczesne miasta były dziesiątkowane przez zarazy i epidemie (np. epidemia dżumy w XIV wieku zabiła 1/3 ludności Europy) oraz najazdy wrogów. Wpływało to na poczucie nietrwałości życia ziemskiego. Pisarze opisywali w swych utworach kruchość egzystencji ludzkiej.

Charakterystyczny dla tej epoki był także bojaźliwy stosunek do śmierci. Wynikał on głównie z bezradności wobec chorób − poziom medycyny był niski, co również wpływało na dużą śmiertelność . W średniowieczu ludzie znacznie częściej niż współcześnie stykali się ze śmiercią, byli często świadkami umierania bliskich i nie mogli im pomóc.

Epoka ta wypracowała cztery alegorie , toposy , dotyczące śmierci:

• Taniec śmierci (z fr. danse macabre) − motyw często przedstawiany w literaturze i sztuce. Polegał na zobrazowaniu śmierci jako rozkładającej się kobiety, zapraszającej po kolei do tańca każdego człowieka, niezależnie od jego miejsca w hierarchii społecznej i stopnia zamożności.
• Memento mori (Pamiętaj o śmierci) − motyw przypominania, że śmierć może zaskoczyć człowieka w każdym momencie jego życia. Był jednocześnie napomnieniem wiernych do życia bez grzechu.
• Ubi sunt? ( łac. ), zwany też Gdzież oni są? − skrót pytania retorycznego Ubi sunt qui ante nos fuerunt? (Gdzie są ci, którzy byli przed nami?), używany w literaturze średniowiecza (zwłaszcza w poezji) dla określenia przemijania i tęsknoty za przeszłością.
• Śmierć jako kościotrup − czasem ukazywany z gnijącymi jeszcze ciałem. Najczęściej w postaci kobiety przepasanej tkaniną.

Inne charakterystyczne motywy literackie w średniowieczu to mors repentina (śmierć nagła, gwałtowna, niespodziewana) oraz jej przeciwieństwo: ars moriendi (czyli sztuka umierania, czasem zwana też ars bene moriendi − sztuką dobrego umierania). We francuskim eposie rycerskim Pieśń o Rolandzie śmierć tytułowego bohatera na polu walki została przedstawiona w sposób niezwykle patetyczny . Sam moment umierania opisany jest nie jako krótka chwila, lecz wypełniony wieloma gestami i zachowaniami bohatera skomplikowany rytuał . Ostatnie chwile życia Rolanda nabierają wymiaru symbolicznego: Biegnie rycerz pędem na szczyt góry, położył się na zielonej murawie twarzą do ziemi. Pod siebie kładzie swój miecz i róg. Ku Hiszpanii obrócił twarz. Bieg na szczyt góry ma być ostatecznym znakiem zdobycia nieśmiertelnej sławy. W ostatniej chwili życia Roland pnie się po raz ostatni wzwyż, by z tej perspektywy spojrzeć na świat i podbity kraj. Położenie się na murawie oznacza godne i świadome zakończenie życia, koniec służby ojczyźnie i swojemu rycerskiemu powołaniu. Zwrócenie twarzy w stronę Hiszpanii stanowi symboliczny gest świadomości dokonania wielkiego dzieła, dla którego warto umrzeć. Roland umiera w przeświadczeniu, że zasłużył na zbawienie , wypełnił bowiem do końca swój rycerski obowiązek. W chwili śmierci Bóg zsyła mu swego Anioła Cherubina i świętego Michała opiekuna, a z nimi przyszedł i święty Gabriel . Niosą duszę hrabiego do raju .

Motyw śmierci pojawiał się później często w baroku i romantyzmie . Na obrazie olejnym Śmierć polskiego symbolisty Jacka Malczewskiego , jest ona ukazana jako młoda kobieta, stojąca przed klęczącym starcem. Anioł Śmierci jest w interpretacji Malczewskiego aniołem spokoju i wyzwolenia.

Śmierć w kulturze współczesnej

Szkic − portret martwej kobiety (2001)

Wielu współczesnych twórców, nawiązując do tradycji, personifikowało śmierć. Przykładami mogą być:

• Literatura : Śmierć z książek Terry'ego Pratchetta
• Komiks : Śmierć z serii Sandman autorstwa Neila Gaimana

Śmierć w religiach i wierzeniach

Ta sekcja jest . Jeśli możesz, .

Śmierć jest częstym elementem symboliki religijnej, czy to w związku z powstaniem z martwych, czy reinkarnacji .

W mitologiach wyznań politeistycznych i henoteistycznych często obecne były istoty wyższe kojarzone ze śmiercią (np. Hel w mitologii nordyckiej , czy Hades w greckiej ). Czasami, jak w przypadku Ozyrysa w mitologii egipskiej , bóg śmierci był jednocześnie bogiem życia.

Śmierć w wierzeniach egipskich

Egipcjanie przywiązywali ogromną wagę do przetrwania ciała po śmierci. Uważali, że w w czasie śmierci człowiek rozpada się na dwa pierwiastki: ka – sobowtór ziemskiego ciała, duchowa osobowość i ba – dusza przedstawiana jako ptak z wielką głową. Ponieważ ka miała potrzebować po śmierci ciała dlatego mumifikowano zwłoki, budowano wielkie grobowce i malowali sceny z życia zmarłego na ścianach, aby ka mogła powrócić i cieszyć się życiem po śmierci, tak jakby wciąż była wśród żywych. Na podstawie Kenneth Paul Kramer „Śmierć w różnych religiach”, Wydawnictwo WAM, 2007, s. 160-161.

Śmierć w mitologii greckiej

Według mitologii greckiej zmarły trafia do Hadesu, zmarłemu należy włożyć do ust obola aby mógł zapłacić Charonowi za przewóz przez rzekę Styks . Personifikację śmierci stanowił bóg Tanatos , brat snu – Hypnosa . Jedną z funkcji boga Hermesa , jako Hermes Psychopompos było przenoszenie/prowadzenie dusz zmarłych do krainy zmarłych. Najgorsi przestępcy trafiali do Tartaru , natomiast dobrzy za życia ludzie trafiali na Pola Elizejskie .

Śmierć w wierzeniach wikingów

Według wikingów istnieją dwie krainy do których możemy udać się po śmierci. Pierwszą jest pełna wszelkich przyjemności Walhalla, do której idą osoby poległe w boju, stając się einherjarami. Mają oni czekać na nadejście Ragnaroku, kiedy to staną do ostatecznego boju u boku Odyna. Drugą jest lodowaty Niflheim, w którym zabroniona jest walka (w przeciwieństwie do Walhalli, gdzie einherjarowie mogą do woli walczyć między sobą, trenując przed Ragnarokiem), a gdzie idą osoby zmarłe w sposób naturalny, bądź w wyniku choroby.

Śmierć w wierzeniach Słowian

W świetle analogii antropologicznych wynika, że według Słowian elementów duchowych (choć zakres pojęciowy określeń duch i dusza był wśród Słowian dość szeroki, o stosunkowo zatartych granicach) było w człowieku zapewne więcej niż tylko jeden, a ich losy pośmiertne były różne. Według jednej z bardziej popularnych koncepcji, wyodrębniano dwie zasadnicze formy składowe ducha – duszę jaźni i życia. Jeden z tych pierwiastków jako iskra boża stanowił reinkarnowany element życia, który po śmierci (poprzez Wyraj Niebiański lub też Drzewo Przodków ) powracał na ten świat by się odrodzić. Drugi przenikał na inną płaszczyznę bytowania lub też był odsyłany jak najwcześniej do Nawii by zjednoczyć się z przodkami.

Śmierć w wierzeniach Majów i Azteków

Często składane były w tych państwach ofiary z ludzi (zwykle jeńców, lecz nie brakowało też ochotników), których śmierć była konieczna do zadowolenia bogów. Złożenie się w ofierze było zaszczytem.

Śmierć w wierzeniach Tolteków

Polega na obecności istoty "śmierci" po naszej lewej stronie na wyciagnięcie ramienia. Jest ona myśliwym wyczekującym na dobry moment wyciągnięcia nas z ciała by zapoczątkować nowe życie. Według wierzeń Tolteków trzeba ciagle pamiętać o niej i traktować ją jak swego doradcę którego możemy o wszystko się spytać.

Śmierć w hinduizmie

W hinduizmie śmierć nie jest kresem życia. Przejęta jest tu wiara w reinkarnację, czyli ponowne wcielanie się atmana (duszy). Nie musi to jednak być wcielenie w człowieka, a na przykład w zwierzę albo boga.

Śmierć w buddyzmie

Buddyzm , podobnie jak hinduizm, naucza o reinkarnacji, jednak równocześnie odrzuca koncepcję niezmiennej duszy ( anatman ). Po śmierci fizycznego ciała następuje rozpad człowieka na pięć składników, tzw. skandh – forma materialna, uczucia, rozum, wola, świadomość. Jedynie karma danego człowieka przeniesie się do przyszłego wcielenia. Zwolennicy koncepcji czittamatra , przyjętej zarówno w buddyzmie tybetańskim jak i w zen , mają jeszcze bardziej wysublimowaną teorię. Jednak najbardziej szczegółowe nauki o procesie rozpadu związanym z umieraniem opisane są w teorii wadżrajany , a po owym procesie następuję stan pośmiertny bardo , więcej czytaj w: Proces umierania w teorii Wadżrajany .

Śmierć w judaizmie

Żydzi wierzą w życie pośmiertne i uważają, że dusza nazywa się nefesz. W ruchu kabała pojawia się wiara w reinkarnację. W czasach Biblijnych Żydzi wierzyli, że dusza umiera ( Ez 18,4).

Zmartwychwstanie – obraz Szymona Czechowicza

Śmierć w chrześcijaństwie

Na podstawie nauk i wiary w zmartwychwstanie Chrystusa chrześcijanie wierzą, iż śmierć jest przejściem z doczesności do wieczności, a dusza człowieka zostaje zbawiona lub potępiona . W katolicyzmie rozwijana jest myśl Arystotelesa i św. Tomasza , głosząca, że człowiek to jedność duszy i ciała. Dusza jest formą człowieka, która z substancji tworzy jego ciało. Śmierć jest stanem nienaturalnym – stanem rozłączenia duszy i ciała. Zmartwychwstanie polega na przywróceniu naturalnego stanu – dusza na nowo organizuje substancję człowieka mającego zarówno duszę, jak i ciało.

Dzisiaj

Współcześnie chrześcijaństwo odmawia jednostce prawa do decydowania o życiu innych (dyskusja wokół aborcji oraz kary śmierci ), a także swoim ( eutanazji ). Chrześcijanie wierzą bowiem, iż życie daje Bóg i tylko Bóg ma prawo je odebrać. Dlatego, choć umieranie ( agonia ) człowieka jest dla jego rodziny i znajomych faktem bolesnym i trudnym do pogodzenia, zachowują oni wiarę w to, że śmierć ciała nie oznacza śmierci duszy i jest dopiero początkiem nowego, niebiańskiego życia (por. pogrzeb chrześcijański , świętych obcowanie ).

Śmierć w islamie

Według wierzeń muzułmanów po śmierci dusza spotyka dwóch aniołów śmierci – Munkara i Nakira. Aniołowie zadają jej pytania o przebieg życia. Dusze ludzi bogobojnych są pozostawione w spokoju i mogą oczekiwać na Dzień Sądu , obserwując co się dzieje na świecie. Dusze grzeszników poddawane są torturze grobu, która jest niejako wstępem do męk piekielnych . Dusze męczenników idą prosto do raju , gdzie wcielają się w ptaki aż do Dnia Sądu, kiedy zmartwychwstaną ich ludzkie ciała [1] .

Według Koranu każdy człowiek, nawet zbrodniarz, zasługuje na pogrzeb, który powinien odbyć się najpóźniej dobę po zgonie.

Śmierć w ujęciu antropologicznym

W społecznościach ludzkich istnieje wiele poglądów, co do istnienia życia po śmierci ( piekło , niebo (raj) , czyściec , nawie , reinkarnacja , dusza , duch , zmartwychwstanie , itp.). Większość z nich wytworzyła również liczne obrzędy pośmiertne ( pogrzeb , cmentarz , mumifikacja , kremacja , nekrolog i inne).

Zobacz też

• śmierć kliniczna ,
• ortotanazja , eutanazja
• samobójstwo , zabójstwo , seppuku
• apoptoza , nekroza
• żałoba , wdowieństwo
• tanatoterapia
• śmierć naturalna , śmierć gwałtowna