Żmudzini ( żmu. Žemaitē, lit. Žemaičiai) – posługująca się językiem żmudzkim bałtycka grupa etniczna , zamieszkująca głównie litewską Żmudź .

Etymologia nazwy

W literaturze i w dokumentach termin "Żmudzini" używany jest w różnych znaczeniach:

• na określenie wczesnośredniowiecznych plemion żmudzkich, mających własną organizację plemienną i własnych książąt,
• na określenie grupy etnicznej, posługującej się językiem (wg innych dialektem ) żmudzkim i mającej pewną odrębność kulturową od Litwinów,
• na określenie mieszkańców Żmudzi, niezależnie od ich identyfikacji narodowej, kulturowej czy językowej,
• na określenie szlachty zamieszkującej Żmudź. Nazywała się ona Żmudzinami, walczyła o pewną autonomię prawną od Litwy i Rzeczypospolitej, używała jednak języka polskiego i identyfikowała się z kulturą polską i z państwem Rzeczpospolitą,^[]
• na określenie osób deklarujących narodowość żmudzką.

Nazwa Żmudzini wywodzi się od słowa Žemai – nisko, gdyż plemiona żmudzkie zamieszkiwały nizinne tereny dzisiejszej Litwy. Mieszkańców obszarów dorzecza górnego Niemna, o bardziej zróżnicowanej morfologii, wyżynnej, nazywano Auksztotami, od wyrazu auksztas – wysoki. W późniejszych wiekach termin Auksztot zanikł i ludność tę nazywano po prostu Litwinami, natomiast nazwy Żmudzini używa się do dziś.

Historia

Plemiona żmudzkie do XII wieku były niezależne, rządzone przez książąt, choć przy wciąż dużym znaczeniu systemu rodowego. Od początku XIII wieku ziemie Żmudzinów w coraz większym stopniu najeżdżały wojska Zakonu kawalerów mieczowych , a od 1237 – Krzyżaków . Pomimo pewnych sukcesów Żmudzinów i innych sprzymierzonych plemion bałtyckich w walce z " krucjatami " (zwycięstwa pod Szawlami w 1236 i pod Durben w 1260 ) układ sił niekorzystny dla Żmudzinów wymusił na nich poddanie się około 1240 władzy formującego się pod berłem Mendoga państwa litewskiego.

Mendog usunął głównych książąt żmudzkich i zapoczątkował późniejszą praktykę władców litewskich cedowania praw do Żmudzi na rzecz Zakonów w zamian za doraźne korzyści polityczne. Od tej pory Żmudzini byli na przemian poddanymi wielkich książąt litewskich albo mistrzów zakonu krzyżackiego. Sytuacja ta nominalnie trwała nawet po zwycięstwie grunwaldzkim w 1410 , gdyż Zakon zwrócił wtedy Żmudź, ale zgodnie z traktatem tylko na czas życia Jagiełły i Witolda ( dożywocie ). Dopiero po traktatach z 1422 i 1431 Żmudzini stali się na stałe poddanymi Wielkiego Księstwa, a potem i Rzeczypospolitej. Tak długi okres zmiennej przynależności państwowej i kulturowej, częste odstępstwa Litwy od Żmudzinów, ciągłe walki przeciw najeźdźcom ukształtowały poczucie niezależności od ludów sąsiednich, w tym i Litwinów.

Ze względu na surowość krzyżackich rządów, różnice kulturowe i zwłaszcza próby narzucenia obcej religii Żmudzini stale sprzeciwiali się władzy Zakonu, wprzód walcząc z nią w sojuszu z plemionami bałtyckimi, zwłaszcza z Litwinami – potem zaś, gdy popadli w zależność od Krzyżaków, wzniecając powstania.

Związki z Polakami

Żmudzini w wiekach XIV i XV postrzegani byli jako odrębna grupa etniczna – tak pisał o nich Długosz , podkreślając zarazem bliskie związki Żmudzinów z Litwinami i Jaćwingami . Tak też przedstawiała Żmudzinów dyplomacja polska i litewska rozprzestrzeniając dramatyczną skargę Żmudzinów na Zakon Krzyżacki w 1404 . Żmudzinów od Litwinów różniły w tym czasie głównie stosunek do chrześcijaństwa, które Litwini przyjęli szybciej i chętniej, oraz znaczna rusycyzacja elit litewskich, wyobcowująca Żmudzinów zajmujących ziemie odległe od wpływów ruskich. Nawet litewski wiersz z 1529 :

komentuje używanie języka ruskiego jako urzędowego w Wielkim Księstwie.

Góra Krzyży pod Szawlami upamiętniająca chrzest Żmudzi

Po przyłączeniu Żmudzi do Litwy w 1410 podjęto próby chrystianizacji mieszkańców. W 1413 oficjalnie ogłoszono przyjęcie katolicyzmu przez Żmudzinów. Był to ostatni naród Europy, który przyjął chrześcijaństwo, jeśli nie liczyć plemion tajgi i tundry skrajnej północy i północnego wschodu Europy. Napotkało to opór wśród ludności żmudzkiej, kojarzącej katolicyzm z wrogimi Krzyżakami i przywiązanej do wiary przodków. W 1418 i 1441 Żmudzini wszczęli powstania antychrześcijańskie i antylitewskie.

Dążenia do autonomii

Tendencje do autonomizmu Żmudzinów zostały zaakceptowane w 1441 , gdy to uznano Żmudź za odrębną jednostkę Wielkiego Księstwa. W 1492 szlachta żmudzka wywalczyła odrębne przywileje względem litewskiej, w 1529 zaś ludność nieszlachecka zyskała własną ustawę. W XVI wieku częste były mniej lub bardziej skuteczne inicjatywy posłów żmudzkich na sejm litewski zmierzające do uzyskania kolejnych przywilejów i praw odrębnościowych.^[1] W konsekwencji Żmudzini w XVI wieku posiadali autonomiczną i odrębną strukturalnie administrację, szereg przywilejów dla chłopstwa, które w dużym stopniu zachowało status wolnych ludzi (spora ich część ostatecznie stała się szlachtą zagrodową) oraz odrębność sądowniczą wyrażoną zapisem w konstytucji litewskiej z 1581 o utworzeniu Sądu Głównego w Rosieniach, niezależnego od Sądu Głównego Litwy (z tej jednak sami zrezygnowali w zamian za zwiększony parytet w obsadzaniu litewskich władz sądowniczych).^[1] Wyrazem odrębności Żmudzi było określanie tej krainy jako Księstwa Żmudzkiego.^[1]

W XVII i XVIII wieku nastąpiła polonizacja szlachty i duchowieństwa żmudzkiego, na podobieństwo litewskiej,^[2] przy zachowaniu poczucia odrębności regionalnej. Szlachta żmudzka w stosunku do reszty Wielkiego Księstwa była inicjatorką i najbardziej aktywnym uczestnikiem insurekcji kościuszkowskiej , powstania listopadowego i powstania styczniowego .^[2] Natomiast chłopstwo zachowało język żmudzki i ludową kulturę o cechach kultur bałtyckich. Tym niemniej dość aktywnie brało udział we wspomnianych powstaniach, bardziej jednak ze względu na racje religijne i społeczne aniżeli narodowościowe.^[2] Jednak już w 1831 istniało wśród ludności chłopskiej poczucie odrębności narodowej. W anonimowej pieśni żmudzińskiej z 1831 pt. Gieysmie żiemaycziu Telszu pawieta wayno metu 1831 (Pieśń Żmudzinów powiatu telszewskiego w czasie wojny 1831) mówi się o braterstwie Polaków, Litwinów i Żmudzinów. W 1857 narodowość żmudzką deklarowało 419 tys. osób, w 1897 językiem żmudzkim mówiło w guberni kowieńskiej 445 tys. osób.^[3]

Stan obecny

Obecnie deklaracje narodowości żmudzkiej nie są uznawane przez rząd Litwy i nie są wpisywane do dokumentów,^[4] mimo że narodowość tę deklaruje około 0,5 mln osób.

Od początku XXI wieku działają na Litwie grupy (Stowarzyszenie "Żmudzini byli, są i będą" i Ruch Żmudzki) żądające uznania Żmudzinów za narodowość.^[5][6]

Zobacz także

• Żmuda (nazwisko)

Przypisy

Linki zewnętrzne

• Rok 2006 "pod znakiem" H. Sienkiewicza
• Księstwo Żmudzkie