Powstanie Chmielnickiego i wojna domowa 1648-1667

W XVI w. został sporządzony rejestr kozacki służący powstrzymaniu ich najazdów na terytoria tureckie. Magnaci na wschodnich ziemiach Polski traktowali rejestrowanych kozaków, pozostających na żołdzie państwa polskiego, jak własnych chłopów. Z powodu trudów z obroną szczelności granic kraju, uważali się za równych szlachcie. Mimo, iż liczbę rejestrowanych stopniowo ograniczano, narastał coraz silniejszy opór kozaków skierowany ku narzuconemu mu poddaństwu. Doszło do kilku powstań zbrojnych przeciwko magnaterii w latach dziewięćdziesiątych XVI w. Konflikty kozaków miały także podłoże religijne i narodowościowe. Spolonizowani Rusini byli głównymi posiadaczami latyfundiów ukraińskich, a ich poddanymi była zróżnicowana etnicznie ludność miejscowa i napływowa. Od unii brzeskiej w 1596 r. nakłaniano do przyjęcia wyznania unickiego prawosławnych Ukraińców i Kozaków.