"O wadach wymowy mówimy wtedy, gdy odbiega ona od normy fonetycznej przyjętej ogólnie w danym języku. Wady te obejmują odchylenia od normy począwszy od niewielkich nieprawidłowości w wymowie poszczególnych głosek , aż po ciężkie wady, które utrudniają kontakt z otoczeniem i powodują złe przystosowanie jednostki do życia społecznego". Do wad wymowy nie zaliczamy cech wymowy dziecięcej, wynikającej z nieukończonego rozwoju mowy. Wymowę poszczególnych głosek dziecko przyswaja sobie stopniowo i zanim opanuje wszystkie głoski przechodzi okres, w którym opuszcza niektóre z nich, zastępując je łatwiejszymi. Wadliwą wymowę rozpoznajemy wówczas, gdy mowę dziecka (czynność mówienia lub/i rozumienia) wykształca się później niż u rówieśników. Do najczęściej występujących wad wymowy wymagających interwencji logopedy zaliczamy te o charakterze zniekształcenia głosek oraz wszelkie deformacje lub zastępowanie głosek trudniejszych do wymówienia głoskami łatwiejszymi. Wszelkie zaniedbane wady wymowy u dziecka mają konsekwencje w jego komunikacji, oraz bywają przyczyną niepowodzeń szkolnych w postaci trudności w czytaniu, pisaniu i opanowywaniu materiału programowego. W literaturze spotykamy wiele propozycji klasyfikacji zaburzeń artykulacji określanych mianem dyslalii. Wielość podziałów dyslalii spowodowana jest różnymi kryteriami branymi pod uwagę przy określaniu jej rodzaju. W podziałach dyslalii uwzględnia się następujące kryteria :
- Ze względu na liczbę nieprawidłowo realizowanych cech dystynktywnych głoski wyróżnia się dyslalię prostą i złożoną.
- Dyslalia prosta to rodzaj dyslalii polegającej na nieprawidłowej realizacji jednej cechy dystynktywnej fonemu.
- Dyslalia złożona polega na nieprawidłowej realizacji kilku cech dystynktywnych.
- Ze względu na liczbę głosek nieprawidłowo artykułowanych dyslalię dzieli się na: jednoraką, częściową, wieloraką i całkowitą.
- Dyslalia jednoraka polega na nieprawidłowej artykulacji jednej głoski.
- Dyslalia częściowa polega na wadliwej artykulacji kilku głosek.
- Dyslalia wieloraka charakteryzuje się wadliwą artykulacją wielu głosek.
- Dyslalia całkowita polega na wadliwej artykulacji samogłosek i spółgłosek kilku stref artykulacyjnych.
- Ze względu na nazwę głoski (głosek) nieprawidłowo artykułowanej dyslalie dzieli się na: sygmatyzm, rotacyzm, kappacyzm, gammacyzm, kiganie, giganie, lambdacyzm, betacyzm, wymowę bezdźwięczną, rynolalię, palatolalię.
- Sygmatyzm (łac. sigmatismus) – polega na nieprawidłowej artykulacji spółgłosek dentalizowanych: s, z, c, dz, sz, ż, cz, dż, ś, ź, ć, dź. Seplenienie jest najczęściej spotykanym zaburzeniem artykulacji u dzieci. Wyróżnia się następujące rodzaje sygmatyzmu:
- Mogisygmatyzm (łac. mogisigmatismus) to rodzaj sygmatyzmu charakteryzujący się opuszczaniem dźwięku lub dźwięków.
- Parasygmatyzm (łac. parasigmatismus) to rodzaj sygmatyzmu polegający na zastępowaniu jednych głosek dentalizowanych innymi, realizowanymi prawidłowo. Najczęściej spotyka się:
- Zastępowanie szeregu szumiącego (głoski sz, ż, cz, dż) szeregiem syczącym (głoski s, z, c, dz).
- Zastępowanie szeregów syczącego (głoski s, z, c, dz) i szumiącego (głoski sz, ż, cz, dż) szeregiem ciszącym (głoski ś, ź, ć, dź).
- Zastępowanie spółgłosek dentalizowanych dźwięcznych bezdźwięcznymi.
- Pewne głoski dentalizowane mogą być mylone z innymi, zazwyczaj tymi, przez które były zastępowane wcześniej.
- Sygmatyzm właściwy polega na deformacji spółgłosek dentalizowanych (s, z, c, dz, sz, ż, cz, dż, ś, ź, ć, dź). Wyróżnia się tu następujące rodzaje deformacji:
- Sygmatyzm przyzębowy (łac. sigmatismus addentalis) charakteryzuje się nieprawidłową artykulacją głosek dentalizowanych wskutek płaskiego ułożenia przodu języka, który zbyt mocno przylega do wewnętrznej strony siekaczy. Podczas artykulacji nie tworzy się rowek, a powietrze wychodzi szerokim strumieniem. Brzmienie głosek jest przytępione.
- Sygmatyzm wargowy (łac. sigmatismus labialis) powstaje w wyniku tworzenia się szczeliny między wargami, przy biernym położeniu języka podczas artykulacji głosek dentalizownuch.
- Sygmatyzm wargowo-zębowy (łac. sigmatismus labio-dentalis polega na tworzeniu się bardzo wąskiej szczeliny między dolną wargą, a górnymi siekaczami (układ podobny jak przy wymowie głoski f). Język jest bierny nie bierze udziału w artykulacji.
- Sygmatyzm międzyzębowy (łac. sigmatismus interdentalis) charakteryzuje się tym, że przy artykulacji spółgłosek trzech szeregów (wszystkich, dwóch lub jednego) czubek języka wsuwa się między zęby w linii środkowej lub bocznej. Szczęka dolna jest opuszczona co powoduje brak zwarcia zębów. Brzmienie głosek jest tępe.
- Sygmatyzm boczny (łac. sigmatismus lateralis) artykulacja polega na niesymetrycznym ułożeniu całego języka. Szczelina nie tworzy się wzdłuż linii środkowej języka, lecz z boku. Układ warg jest nieprawidłowy, rozchylają się one w miejscu przechodzenia powietrza (z prawej, lewej bądź obu stron naraz).
- Rotacyzm (łac. rhotacismus) to drugi po sygmatyzmie często występujący rodzaj dyslalii, polegający na zaburzonej artykulacji głoski r. Bezpośrednią przyczyną rerania jest niedostateczna sprawność ruchowa języka. Wyróżnia się następujące rodzaje rotacyzmu:
- Mogirotacyzm to rodzaj rotacyzmu charakteryzujący się opuszczaniem głoski r, jako jednego ze składników wyrazu.
- Pararotacyzm polega na zastępowaniu głoski r innymi głoskami wymawianymi prawidłowo, (najczęściej l, rzadziej j). Pararotacyzm znacznie utrudnia porozumiewanie się, ponieważ powoduje powstawanie wielu homonimów (rak – lak, bór – bój)
- Rotacyzm właściwy to rodzaj rotacyzmu polegający na tworzeniu zamiast głoski r dźwięku nie występującego w systemie fonetycznym języka polskiego.
- r języczkowe – artykulacja polega na wibracji języczka przy uniesionym podniebieniu miękkim, język pozostaje bierny,
- r policzkowe, boczne – drga jeden policzek pod wpływem strumienia powietrza skierowanego w bok,
- r wargowe – drgają obie wargi lub warga górna,
- r międzyzębowe – przy artykulacji czubek języka jest wsunięty między zęby),
- r podniebienne – następuje zbliżenie podniebienia miękkiego do tylnej części języka,
- r gardłowe – nasada języka zbliża się do tylnej ściany gardła,
- r bywa także zastępowane przez zredukowany dźwięk samogłoskowy pośredni między y-e.
Przyczynami rotacyzmu mogą być: § Nieprawidłowa budowa narządów artykulacyjnych. § Niska sprawność języka. § Naśladowanie nieprawidłowych wzorców. § Zaburzenia słuchu fonemowego.
- Kappacyzm (łac. kappacismus) to rodzaj dyslalii polegający na nieprawidłowej artykulacji głoski k. Wyróżnia się następujące rodzaje kappacyzmu:
- Mogikappacyzm (łac. mogikappacismus) charakteryzuje się opuszczaniem głoski k. Najczęściej głoska ta opuszczana jest w nagłosie wyrazów.
- Parakappacyzm (łac. parakappacismus) polega na zamianie głoski k na inne, najczęściej na t lub g.
- Kappacyzm właściwy polega na przemieszczeniu miejsca artykulacji, najczęściej do krtani (zwarcie krtaniowe).
- Gammacyzm (łac. gammacismus) to rodzaj dyslalii polegający na nieprawidłowej artykulacji głoski g. Wyróżnia się następujące rodzaje gammacyzmu:
- Mogigammacyzm (łac. mogigammacismus) charakteryzuje się opuszczaniem głoski g. Mogigammacyzm najczęściej występuje w nagłosie wyrazów.
- Paragammacyzm (łac. paragammacismus) to rodzaj gammacyzmu, który charakteryzuje się zastępowaniem głoski g przez inną głoskę. Najczęstsze substytucje to zamiana g przez d lub k.
- Gammacyzm właściwy, podobnie jak kappacyzm właściwy występuje niezwykle rzadko i polega na zwarciu wytwarzanym w krtani.
- Kiganie to rzadko występujaca postać dyslalii polegająca na zaburzonej artykulacji głoski k’.
- Giganie to postać dyslalii polegająca na zaburzonej artykulacji głoski g’.
- Lambdacyzm (łac. lambdacismus) jest rodzajem dyslalii polegającym na nieprawidłowej artykulacji głoski l. Można wyróżnić następujące rodzaje lambdacyzmu:
- Mogilambdacyzm (łac. mogilambdacismus) to opuszczanie głoski l w wyrazie.
- Paralambdacyzm (łac. paralambdacismus) polega na zastępowaniu l przez inną głoskę. Głoska l zastępowana jest przez: j, w, ł, dźwięk podobny do y oraz najczęściej przez li.
- Lambdacyzm właściwy polega na deformowaniu głoski l. Najczęściej l wymawiane jest miedzyzębowo, gdzie przy artykulacji czubek języka wsunięty jest między zęby.
- Wymowa bezdźwięczna stanowi rodzaj dyslalii polegający na braku realizacji spółgłosek dźwięcznych i zastępowaniu ich odpowiednikami bezdźwięcznymi lub realizowaniu głosek dźwięcznych jako głoski półdźwięczne. Wymowa bezdźwięczna dotyczy trzynastu głosek polskich , występujących w opozycji dźwięczna : bezdźwięczna: : b - p, bi - pi, d - t, g - k, gi - ki, dz - c, dż - cz, dź - ć, w - f, wi - fi, z - s, ż - sz, ź - ś. Ubezdźwięcznianiu nie ulegają samogłoski i spółgłoski dźwięczne, które nie mają odpowiedników w głoskach bezdźwięcznych, czyli półotwarte. Wymowie bezdźwięcznej zwykle towarzyszy obniżenie tonusu mięśni warg i policzków, które są wiotkie oraz cichy, monotonny i bezbarwny głos. Wyróżniamy tutaj:
- Wymowę bezdźwięczną całkowitą, w której zaburzeniu ulegają wszystkie głoski dźwięczne mające odpowiedniki w głoskach bezdźwięcznych.
- Wymowę bezdźwięczną częściową, gdzie zaburzeniu ulega tylko część spółgłosek dźwięcznych.
Przyczyny mowy bezdźwięcznej to:
- Zaburzenia słuchu fonemowego.
- Upośledzenie słuchu, niedosłuch lub głuchota.
- Brak koordynacji miedzy pracą wiązadeł głosowych, a pracą narządów jamy ustnej.
- Zaburzenia kinestezji artykulacyjnej.
- Uszkodzenie centralnego systemu nerwowego.
- Rynolalia to zaburzenie artykulacji (łac. rhinolalia) oraz zaburzenia barwy głosu (łac. rhinophonia). Wyróżnia się trzy postacie nosowania:
- Rynolalia otwarta (łac. rhinolalia aperta) charakteryzuje się tym, że artykulacji głosek ustnych towarzyszy nadmierny rezonans nosowy. Podczas artykulacji głosek ustnych nie dochodzi do zamknięcia przejścia między jamą ustną a nosogardzielą i jamami nosowymi. Powoduje to nadmierny rezonans nosowy, który zniekształca barwę przede wszystkim samogłosek i tych spółgłosek, które wymagają ścisłego zamknięcia przejścia do jam nosowych np. spółgłosek szczelinowych.
- Rynolalia zamknięta (łac. rhinolalia clausa) to postać rynolalii charakteryzująca się zmniejszeniem rezonansu nosowego podczas artykulacji głosek nosowych.
- Rynolalia mieszana (łac. rhinolalia mixta) polega na braku lub osłabieniu rezonansu nosowego z jednoczesną nazalizacją głosek ustnych.
Nieprawidłowy rezonans nosowy może mieć charakter organiczny lub funkcjonalny. Może zostać wywołany czynnikami wrodzonymi lub nabytymi.
- Palatolalia – (łac. palatolalia) mowa podniebienna - to sprzężone zaburzenia artykulacyjne, polegające na nieprawidłowej artykulacji głosek (najczęściej dyslalia wieloraka, złożona), której towarzyszy poszum nosowy (rynolalia).
Do najczęstszych przyczyn dyslalii zalicza się:
- zmiany anatomiczne aparatu artykulacyjnego.
- nieprawidłowe funkcjonowanie narządów artykulacyjnych.
- nieprawidłowa budowa i funkcjonowanie narządu słuchu.
- nieprawidłowe funkcjonowanie ośrodkowego układu nerwowego.
- czynniki społeczne.
- czynniki psychiczne.
Agnieszka Szymkowicz SP 9 Słupsk
|