Ostrów Tumski (dziś – najstarsza, zabytkowa dzielnica
Wrocławia
; niem. Dominsel) powstał na obszarze dogodnych przepraw, gdyż
Odra
między ujściem rzek
Oławy
na południu,
Ślęzy
i
Widawy
na północy – rozgałęziając się na liczne zwężające odnogi utworzyła tu mniejsze i większe wyspy ("ostrowy").
Wykopaliska
archeologiczne
pozwoliły ustalić, że najwcześniej zamieszkany był w okolicy od
kościółka św. Marcina
do
kościoła św. Krzyża
. Pierwszy drewniany
kościółek
św. Marcina w
XI w.
pełnić miał rolę
książęcej
kaplicy
. Otaczał ją system warownych umocnień. W sposób naturalny broniła go
Odra
, która jednocześnie stanowiła drogę komunikacyjną i dostarczała jego mieszkańcom pożywienia. Ostrów Tumski liczył w tym czasie ok. 1500 mieszkańców.
Stanowiący siedzibę pierwszych
Piastów
gród na Ostrowie Tumskim
założony został prawdopodobnie w
X stuleciu
. Zbudowana z
drewna
i otoczona drewniano-ziemnym
wałem
konstrukcja nie posiadała początkowo elementów murowanych, a pierwszym wzniesionym z trwałego budulca gmachem była kaplica pod wezwaniem św. Marcina. Powstała ona przypuszczalnie na początku
XI wieku
i należała wówczas do
opactwa na Ołbinie
. Wschodnia część wyspy już wtedy należała do
biskupa
wrocławskiego, na początku XI wieku zbudowano pierwszą
katedrę
, która zastąpiła znajdujący się tam wcześniej niewielki kościół.
W roku
1163
(?) gród zbrojnie najechał powracający z wygnania
Bolesław Wysoki
– wnuk
Bolesława Krzywoustego
, który po dwukrotnej ucieczce z odzyskanej dzielnicy i ustabilizowaniu się sytuacji politycznej na
Śląsku
wybrał to miejsce na swoją nową siedzibę. Najwcześniej w roku
1166
rozpoczął on zastępowanie drewnianej zabudowy murowaną, formując – przy wykorzystaniu warsztatu
cysterskiego
z
Lubiąża
–
romańską
rezydencję, składającą się z domu biskupiego, pałacu książęcego, ośmiobocznej kaplicy z
absydami
(tzw. relikwiarzowej), zabudowań opactwa oraz osiemnastobocznej kaplicy, zwanej dworską kaplicą romańską. Wszystkie budynki wzniesione zostały z
cegły
i usytuowane były tuż przy drewniano-ziemnym wale zapewniającym obronność założenia.
Pod koniec
XIII w.
nastąpiła dalsza rozbudowa grodu, który stał się zamkiem, w ten sposób, że w miejsce splantowanego wału wzniesiono mur obronny, posiadający co najmniej dwie wieże. Osiemnastoboczną kaplicę zastąpiono nową, ośmioboczną aulą, a w południowej części rozpoczęto budowę dwu- lub trójkondygnacyjnej kaplicy grobowej pod wezwaniem NMP (obecny kościół św. Marcina). Niedługo po śmierci
Henryka IV Probusa
zamek stracił swoją pozycję głównej siedziby książęcej, a kolejni władcy:
Henryk V Brzuchaty
,
Bolko I Surowy
oraz
Henryk VI Dobry
częściej korzystali z rezydencji na lewym brzegu Odry. Ostatni wystawiony tutaj dokument pochodzi z
1311
roku (następnie obiekt wzmiankowany jest jeszcze w roku
1376
– w związku z pobytem w nim
nuncjusza
papieskiego – z określeniem in antiquo castro, czyli w starym zamku).
W roku
1315
cały Ostrów Tumski sprzedany został władzom kościelnym i od tego czasu jurysdykcja świecka przestała na wyspie obowiązywać, z czego nierzadko korzystali ci, którzy naruszyli prawo świeckie na terenie Wrocławia. Przejawem swoistych praw obowiązujących na Ostrowie Tumskim był obowiązek zdejmowania nakrycia głowy już przy wejściu na
most Tumski
(obecny, żelazny, stoi na miejscu średniowiecznego, drewnianego), gdzie stał słup graniczny małego "państwa kościelnego". Obowiązek ten dotyczył również głów koronowanych.
W
1382
król
czeski
Wacław IV
wysunął pomysł budowy na Ostrowie nowego zamku królewskiego o dwóch wieżach, z grubymi murami i
fosą
. Projekt upadł, a Ostrów Tumski stał się odtąd ośrodkiem władzy
biskupiej
, gdzie warownia służyła jedynie za siedzibę dla
kleru
kolegiackiego. Niepotrzebny nikomu zamek zburzono ostatecznie na przełomie
XV
i
XVI wieku
. W aktualnym ukształtowaniu Ostrowa obiekt znajdował się po obu stronach obecnej ulicy św. Marcina (przebitej w poł.
XIX w.
), nieco na zachód od kościoła św. Krzyża.
Ostrów Tumski, poza prowadzącym na
Wyspę Piasek
mostem Tumskim, miał połączenie z prawym brzegiem Odry poprzez most Za Katedrą (przez jakiś czas
zwodzony
), w miejscu obecnego pl. Katedralnego. Po
1810
, gdy wyburzano fortyfikacje Wrocławia, przy okazji likwidacji części fos zasypano również odnogę Odry dzielącą Ostrów od Szczytnik i
Ołbina
– odtąd pozostał wyspą ("ostrowem") jedynie z nazwy. Reliktem zasypanego koryta rzeki jest
staw
w
Ogrodzie Botanicznym
. W czasie
II wojny światowej
Ostrów doznał znacznych zniszczeń, z dużych obiektów jedynie kościół św. Krzyża przetrwał stosunkowo mało uszkodzony. Cztery domy po północnej stronie ul. Katedralnej (nr 10, 12, 14 i 16) odbudowano dopiero na przełomie
lat 70.
i
80. XX w.
na podstawie projektu
Edmunda Małachowicza
. Z południowej części terenu pozamkowego usunięto natomiast całą zabudowę poza kościołem św. Marcina, eksponując pozostałości murów zamkowych.
Odbudowa i restauracja zabytkowego zespołu Ostrowa Tumskiego nie jest jeszcze (2010) w pełni ukończona. Ulice w północnej części Ostrowa, zwłaszcza ul. Kanonia, w znacznym stopniu ogołocone są z zabudowy, zaś na południe od katedry znajduje się nadal niezabudowana działka dawnego Alumnatu.
Zespół wysp odrzańskich we Wrocławiu – po prawej Ostrów Tumski
Ostrów Tumski (z lewej) i Odra | | | |
| Archikatedra wrocławska, widok z ulicy Katedralnej, lato 2007 | | |
| | Półpanoramiczny widok na Ostrów Tumski od strony Mostu Uniwersyteckiego |
Linki zewnętrzne