Marciszów (do
1945
r.
niem.
Merzdorf im Riesengebirge) –
wieś
w
Polsce
położona nad
Bobrem
w
województwie dolnośląskim
, w
powiecie kamiennogórskim
, w
gminie Marciszów
, w
Kotlinie Marciszowskiej
na pograniczu
Rudaw Janowickich
w
Sudetach Zachodnich
oraz
Kotliny Kamiennogórskiej
i
Gór Wałbrzyskich
w
Sudetach Środkowych
.
W latach 1975-1998
miejscowość administracyjnie należała do
województwa jeleniogórskiego
.
Miejscowość jest siedzibą władz
gminy Marciszów
.
Położenie geograficzne
Widok z Marciszowa na Rudawy Janowickie
Ulica Nadrzeczna, widok na Kotlinę Marciszowską i rzekę Bóbr
Marciszów jest położony w
Kotlinie Marciszowskiej
, która stanowi rozszerzenie doliny rzeki
Bóbr
[1].
Na południe od Marciszowa wznoszą się
Góry Lisie
(należące do Wzgórz
Bramy Lubawskiej
), które stanowią część
Rudawskiego Parku Krajobrazowego
. Do nich należą wznoszące się w południowej części wsi wzgórza Marciszówka (422 m n.p.m.), Ostra (486 m n.p.m.) oraz Marciszówek (522 m n.p.m.). Z Gór Lisich spływa dopływ Bobru strumień Sierniawa, na którym zlokalizowane są Marciszowskie Stawy.
Na południowy zachód znajdują się
Rudawy Janowickie
z widocznym z Marciszowa Masywem
Wielkiej Kopy
. Od strony
Wieściszowic
niewielką kotliną płynie Mienica wpadająca do
Bobru
obok zakładów włókienniczych.
Od północy widoczny jest z Marciszowa Grzbiet Wschodni
Gór Kaczawskich
, z najwyższym w okolicy szczytem Cieciorki (518 m n.p.m.). Grzbiet ten jest odwadniany przez niewielki strumień Kręta.
Na wschód od Marciszowa Górnego wznosi się należący do
Gór Wałbrzyskich
Masyw Trójgarbu i Krąglaka
z górującym nad tą częścią wsi szczytem
Krąglak
(692 m n.p.m.). Z Masywy tego do Bobru spływa strumień Bobrek.
Transport
Drogi
Kolej
Autobus szynowy SA134-005 wjeżdżający na stację w Marciszowie
Marciszów posiada obecnie jeden dworzec kolejowy (do 1946 r. istniała druga stacja Marciszów Górny), który znajduje się przy ulicy Dworcowej.
Przez Marciszów przechodzą linie kolejowe:
Komunikacja pasażerska
Główną rolę w komunikacji szynowej pełni linia
Wrocław
–
Jelenia Góra
, na której to linii Marciszów stanowi stację przesiadkową dla podróżujących do
Kamiennej Góry
. Zatrzymują się tutaj pociągi pospieszne, odcinek Marciszów –
Kamienna Góra
pasażerowie pokonują komunikacją autobusową. Od 2008 roku w wakacje uruchamiane jest połączenie kolejowe z
Jeleniej Góry
do
Trutnova
, ale nie posiada ono znaczenia jako komunikacja lokalna. W 1995 roku zamknięto ruch pasażerski na linii do
Bolkowa
i
Jerzmanic-Zdroju
(linia do
Złotoryi
), w krótkim czasie zawieszono też przewozy towarowe, a torowisko zostało rozkradzione. W 2008 roku odbudowano tory do Jerzmanic-Zdroju, ale linia ta pełni rolę linii towarowej. W roku 2002 zawieszono połączenia z Marciszowa do
Lubawki
, obecnie linia znajduje się w stanie daleko posuniętego rozkładu. Można uznać, że w tym czasie stacja Marciszów utraciła status węzła kolejowego[2].
Komunikację autobusową obsługuje PKS Kamienna Góra i coraz liczniejsi przewoźnicy prywatni; wszystkie linie autobusowe są połączeniami o charakterze lokalnym[3].
Historia wsi
Epitafia na ścianach kościoła pw. św. Katarzyny
Epitafia na ścianach kościoła pw. św. Katarzyny
Epitafia na ścianach kościoła pw. św. Katarzyny
Nie istnieją zapisy, które dokumentowałyby powstanie wsi, ale część późniejszych źródeł podaje, że było to przed 1300 r. Pojawiały się wzmianki sugerujące powstanie Marciszowa pod koniec XIV w. Wiadomo, że powstał jako wieś prywatna stanowiąca własność rycerską. Wiarygodność zapisów utrudnia fakt, że jako w późniejszym okresie powstały: Marciszów Dolny i Marciszów Górny, Marciszówek i Dobrociesz, które również określano jako Marciszów i nie jest możliwe ustalenie, której części osady dotyczą źródła. Szczególnie dotyczy to dawnego Dobrociesza, gdzie wybudowano oba do dziś istniejące marciszowskie kościoły. Przez cały XV w. Marciszów był własnością rodu rycerskiego von Zedlizów. Dokumenty z 1524 r. wymieniają Hansa, zwanego "Affe", następnie w 1571 r. zapis dotyczy Abrahama. Istnieją przesłanki, że po wojnie 30-letniej włości zmieniły właściciela, w 1696 r. jako właściciela wymieniono Georga Ernsta von Berg, a po nim Georga Sigismunda von Tschirnhaus. Jest pewne, że we wsi istniał już kościół parafialny.
W 1706 r. wieś została sprzedana hrabiemu
Rzeszy
Hansowi Heinrichowi III von Hochberg z
Książa
, ale w późniejszym czasie przeszła w ręce bocznej linii rodu, która rezydowała w
Roztoce
. W połowie XVIII w. w okolicy rozpoczęto inicjatywy barona von Schweinitz poszukiwania i próby wydobycia węgla kamiennego, niska jakość złóż zadecydowała o wycofaniu się z tej inicjatywy. W 1765 r. dokonano wyceny dóbr marciszowskich należących do hrabiego von Hochberga, ich wartość oszacowano na 13.335
talarów
. W tym czasie Marciszów zamieszkało 71 rodzin; 12
kmiecych
, 43
zagrodników
i 16
chałupniczych
, wśród których 18 stanowili
rzemieślnicy
. Opis z 1785 r. wymienia
dwór
i dwa
folwarki
, a jako mieszkańców 12 rodzin kmieci, 43 zagrodników i 6 chałupników, oraz istnienie 3
bielników
. W tym czasie we wsi powszechne już było
tkactwo
chałupnicze.
Znaczący rozwój Marciszowa nastąpił w XIX w. W 1825 r. istniało 57 domostw, dwa folwarki, dwa kościoły (ewangelicki i katolicki), 2
folusze
i
tartak
. We wsi pracowało 51
krosien
, zatem można przypuszczać, że prawie wszyscy mieszkańcy trudnili się tkactwem. W tym czasie Marciszów stał się jedną z najszybciej rozwijających się wsi w okolicy. Piętnaście lat później liczba domów wzrosła do 66, nadal istniały dwa kościoły, szkoła ewangelicka,
tartak
, młyn do mielenia kory dębowej, we wsi pracowało 57 krosien bawełnianych oraz 52 rzemieślników, z czego aż 21 ślusarzy. We wsi żyło czterech kramarzy, a na gości czekały dwie gospody. Przełomowe znaczenie w rozwoju Marciszowa miało uruchomienie dużej jak na tamte czasy i rozwój techniki
przędzalni
bawełny
z maszyną parową o mocy 22KM, która zatrudniała 210 robotników (w tym 136 kobiet i 3 dzieci).
Drugi etap rozwoju Marciszowa nastąpił w 1867 r., gdy przez wieś przeprowadzono linię kolejową łączącą
Wałbrzych
i
Jelenią Górę
. Wówczas zbudowano stację kolejową, przy której rozwinęła się osada Marciszów Dolny. W 1895 roku od stacji w Marciszowie przeprowadzono linię do
Złotoryji
, a następnie do
Jerzmanic-Zdroju
i
Legnicy
. Marciszów stał się jednym z większych
węzłów kolejowych
w środkowych
Sudetach
a równocześnie istotną część mieszkańców zaczęli stanowić kolejarze. W 1914 roku wybudowano łącznicę z Marciszowa Górnego, przez Krużyn do
Kamiennej Góry
. Mimo tych wszystkich przemian Marciszów niezmiennie pozostawał posiadłością ziemską w dobrach von Hochbergów. W 1870 r. majątek należący do Hansa Heinricha XIV z Roztoki obejmował 875 mórg ziemi. Rok później Marciszów liczył 86 domów. Pod koniec XIX w. ponowiono próby eksploatacji węgla kamiennego. Uruchomiono niewielką kopalnię Karls Glück, ale wobec niskiego wydobycia w krótkim czasie zaprzestano prac górniczych.
Posiadający walory turystyczne Marciszów nigdy nie nabrał cech letniska, tym nie mniej stanowił natomiast punkt wyjścia dla wycieczek w
Rudawy Janowickie
oraz w mniej popularne
Góry Kaczawskie
i
Wałbrzyskie
. Bazę turystyczną i noclegową przez wiele lat stanowiła duża gospoda. Po I Wojnie Światowej znacznie spadło tempo rozwoju wsi, chociaż nadal istotną rolę odgrywało zatrudnienie w przemyśle. Marciszów dolny posiadał wówczas cechy osady kolejowej, a zabudowa w otoczeniu dworca przypominała małe miasteczko (do dziś istniejące kamienice). W 1917 r. zelektryfikowano linię kolejową
Wałbrzych
–
Jelenia Góra
, w 1939 r. linię do
Kamiennej Góry
. W 1944 roku hitlerowcy założyli przy miejscowych zakładach włókienniczych obóz pracy – filię
Gross Rosen
, w którym więziono kobiety zmuszane do niewolniczej pracy. W 1945 roku tereny te zostały zajęte przez wkraczającą
Armię Czerwoną
, tereny te zostały przyznane Polsce, a dnia 27 sierpnia 1945 roku Merzdorf im Riesengebirge stał się Marciszowem. Niestety Rosjanie zdemontowali maszyny tkackie oraz trakcję elektryczną linii kolejowej. Od tego czasu Marciszów był siedzibą gminy, aż do reformy administracyjnej na początku lat 50. XX wieku, później był siedzibą gromady, aby w 1973 r. ponownie zostać siedzibą gminy[4][5].
Nazwy historyczne
- Villa Martini – około
1300
roku
- Mertzdorff –
1635
rok
- Merzdorf –
1743
rok
- Märzdorf, Merzdorf –
1871
rok
- Merzdorf im Riesengebirge –
1933
rok
- Marciszów –
1945
rok
Zabytki
- Gotycki kościół św. Katarzyny, z 1378 r. (pierwsza wzmianka o parafii w 1335 r.). Pierwotnie rzymskokatolicki, przejęty przez parafię ewangelicką po 1530 r. Wielokrotnie przebudowywany w XVI w., w 1654 r. oraz w 1856 r. Po 1945 r. był nieużytkowany. Wyposażenie gotyckie i barokowe. W elewację wmurowane epitafia nagrobne rodziny von Zeidlitz z II poł. XVI wieku – unikat.
- Klasycystyczny kościół pw. Niepokalanego Serca NMP z 1844 roku, orientowany, z wieża zegarową zwieńczoną hełmem, obecnie kościół parafialny[6].
Galeria
ulica Nadrzeczna, widok na Kotlinę Marciszowską i rzekę Bóbr. | Kościół pw. „Niepokalanego Serca N.M.P.” | Kościół pw. „Świętej Katarzyny”. | Gotycki kościół pw. św. Katarzyny. |
Kościół pw. Niepokalanego Serca NMP. |
Przypisy
Linki zewnętrzne