Buddyzm tybetański
Buddyzm tybetańskiPrzykładowe malowidło przedstawiające
lamę
(w tym przypadku Khedrub Dzie, 1385–1438 r. n.e.). Od słowa lama pochodzi określenie buddyzmu tybetańskiego jako lamaizmu Buddyzm tybetański (określany też jako lamaizm, choć nazwa ta bywa odbierana jako pejoratywna i jest merytorycznie niesłuszna) – odmiana
buddyzmu
, która jest główną religią
Tybetu
i jego regionów sąsiadujących (np.
Bhutan
,
Nepal
,
Sikkim
i
Ladakh
) od czasu ustanowienia jej jako religii państwowej przez króla Trisong Decena, który panował w Tybecie w okresie od 755 do 797 r. n.e. oraz główną religią
Mongolii
i jej regionów sąsiadujących (np.
Buriacja
i
Kałmucja
). Buddyzm tybetański jest odmianą buddyzmu pochodzącą z
Indii
i zawierającą trzy jego główne nurty, tj.
hinajanę
,
mahajanę
,
wadżrajanę
. Cechą charakterystyczną jest kultywowanie
tantr
wadżrajany. Przekazy hinajany istnieją obok przekazów mahajany w
trzech zbiorach kanonu
(Sutr, Vinaji, Abhidharmy) zawartych w
Kangjurze
i
Tengjurze
, a przekazy wadżrajany są szczególnymi metodami w ramach mahajany zebranymi w
unikalnych systemach praktyk
, które prowadzą do uzyskania bezpośredniego doświadczenia tego, co jest opisywane w
ogólnych teoriach buddyzmu
(z
madhjamaką
włącznie), np. jedną z tych szczególnych metod jest
faza spełniająca "dzogrim" tantr jogi najwyższej
dzięki której uzyskuje się zrealizowanie
trzech ciał buddy
przez praktykującego[1] [2]. Wadżrajana nie jest wyłącznie związana z buddyzmem tybetańskim, ale również z
japońską
tradycją
Singon
, a w średniowieczu istniała również na terenach
Sri Lanki
,
Azji Centralnej
,
Indochin
oraz
Indonezji
. Liczba praktykujących buddyzm tybetański jest trudna do ustalenia ze względu na obecną sytuację tybetańczyków w i poza
ChRL
oraz dotychczasowy rozwój buddyzmu tybetańskiego w krajach Zachodu i Dalekiego Wschodu. Cztery główne tradycje buddyzmu tybetańskiegoW ramach buddyzmu tybetańskiego wyróżnia się cztery główne tradycje: -
Ningma
(ningmapa, "starożytna tradycja")
-
Kagju
(kagyupa) – na czele stoi
karmapa
-
Sakja
(sakjapa) – na jej czele stoi Sakja Trizin
-
Gelug
(gelugpa) – na jej czele stoi Ganden Tri rinpocze, a przynależy do niej
dalajlama
Wyróżnia się też obok czterech głównych tradycji buddyzmu tybetańskiego dodatkowo piątą główną duchową tradycję Tybetu[3]: -
Bon
– to religia o korzeniach przedbuddyjskich, nie zaliczana do tradycji wywodzących się od
Buddy Siakjamuniego
, ale uznawana wraz z czterema tradycjami buddyzmu tybetańskiego za jedną z pięciu głównych duchowych tradycji Tybetu [4]
Buddyzm tybetański ma swoistą specyfikę wśród innych odłamów buddyzmu, m.in. ze względu na wzajemne historyczne współoddziaływania jego tradycji z religią bon. Jako jedyny np. używa
młynków modlitewnych
. Historia Powstanie buddyzmu w wyniku "starożytnych przekazów" (ningma)Główny budynek pierwszego klasztoru buddyjskiego w Tybecie Samje powstałego za czasów króla Trisong Detsena, który panował w okresie od 755 do 797 r. n.e. Powstanie i rozwój buddyzmu w Tybecie ściśle zbiega się z ostatnim etapem rozwoju buddyzmu na terenach, gdzie obecnie znajdują się
Nepal
,
Indie
,
Pakistan
i
Afganistan
, a ówcześnie znajdowały się królestwa indyjskie oraz
Oddijana
. Zainicjowany został za czasów panowania imperatora Lha Thothori Nyantsen około roku 173 n.e. Dokumenty historyczne opisują istnienie buddyzmu za czasów imperatora
Soncena Gampo
, który umarł w 650 r. n.e. Imperator ten wybudował dwie główne świątynie w
Lhasie
Rasa Trulnang Tsuglag Kbang i Ramoche Tsuglag Khang. Wysłał ministra i tłumacza Thönmi Sambhota (
wylie
. thon mi sam bho Ta, ur. ok. 619 r. n.e.) do
Indii
w celu utworzenia
alfabetu
tybetańskiego oraz zaprosił Acharya Kumara, Shankara i nepalskiego Acharya Shilmanju w celu tłumaczenia i popularyzowania buddyjskich pism[4]. Zawarł małżeństwo z chińską księżniczką o imieniu
Wencheng
, sprowadził posąg buddy Siakjamuniego zwany Dzioło Dzie oraz poślubił nepalską buddyjską księżniczką o imieniu Bhirkuti i założył pierwsza tybetańską świątynię buddyjską ku czci
Awalokiteśwary
. Sukcesorem Soncena Gampo był król Trisong Decen (755-797 r. n.e.), który już oficjalnie ustanowił buddyzm jako religię państwową Tybetu. W tym celu zaprosił wielu uczonych buddyjskich oraz mnichów, którzy zapoczątkowali rozwój ordynacji mnisiej wg tradycji
sarvastivada
oraz przekaz sutr (patrz artykuł
hinajana w buddyzmie tybetańskim
), założył pierwszy klasztor Samje niedaleko od
Lhasy
oraz zapoczątkował rozwój wadżrajany i aktywność wielu tłumaczy buddyjskich i adeptów
tantr
wśród których był tybetański tłumacz Wajroczana[5]. Głównym z zaproszonych był indyjski pandita Śāntarakṣita, opat indyjskiego centrum monastycznego
Nalanda
, który odpowiadał za pełną edukację tybetańczyków z pism buddyjskich, oraz wielki
mahasiddha
Padmasambhawa
, który odpowiadał za pełen przekaz wadżrajany do Tybetu. Zgodnie z przekazem tybetańskim król Langdarma (838-841 r. n.e.), który sympatyzował z szamańską religią
bon
, doprowadził buddyzm w Tybecie niemal do zaniku. Przekaz z okresów Trisong Decena przetrwał głównie poprzez odnajdywanie "ukrytych skarbów" zwanych
termami
, którym "starożytne przekazy"
ningma
zawdzięczają swoje późniejsze odrodzenie za sprawą takich uczonych jak
Longczenpa
(1308-1363 r. n.e.), oraz nieliczne unikalne przekazy świeckich adeptów i nielicznych mnichów, np. w "starożytnych" przekazach szkoły
sakja
. Odrodzenie buddyzmu poprzez "nowożytne przekazy" (sarma)W
XI wieku
nastąpiło drugie przeniesienie i rozwój nauk i przekazów buddyjskich do
Tybetu
i
Bhutanu
(tzw. "nowożytne przekazy"
sarma
) przez wielu tłumaczy, zrealizowanych mistrzów i dzierżawców wadżrajany ówczesnych mahasiddhów indyjskich, kładąc podwaliny pod trzy nowe główne tradycje sakja, kagju i gelug. Prekursorem
kadam
był zaproszony do Tybetu Dżoło Dzie Atiśa (
bengali
. অতীশ দীপঙ্কর শ্রীজ্ঞান Ôtish Dipôngkor Srigên) (980-1054 r. n.e.) pandita z
bengalskiego
centrum monastycznego Vikramashila, drugiego obok Nalandy najbardziej znaczącego centrum edukacji buddyjskiej w Indiach oraz jego dzierżawca i tybetański tłumacz Dromtönpa (
wylie
. Drom-tön Gyal-we Jungne, 1005-1064 r. n.e.). Na bazie nauk kadam Dzie
Tsongkhapa
(1357-1419 r. n.e.) trzy wieki później zapoczątkował tradycję
gelug
. Prekursorem nauk
sakja
"nowożytnego przekazu" był Drokmi Lotsała Shakya Yeshe (993-1077 r. n.e.). Prekursorami
kagju
byli tłumacz kształcony m.in. przez Drogmi Lotsałę jogin
Marpa
Lotsała Chökyi Lodro (1012-1097 r. n.e.) i Khyngpo Naljor (około 1050-1140 lub 990-1139 r. n.e.) inicjator przekazu
szangpa
. Tybetański tłumacz Ngok Lotsała Loden Sherab (rngog lo tsA ba blo ldan shes rab) (1059-1109) na podstawie wielu spotkań z indyjskimi panditami przełożył wiele dzieł filozoficznych m.in. o prawomocnym poznaniu (
sanskryt
. pramana,
ang
. logic/valid cognition). Tybet odwiedzał
mahasiddha
Pa Dampa Sangye (
wylie
. Dam pa sangs rgyas, (ur. ok. roku 1117 n.e.) zapoczątkowując przekaz linii Shije oraz
Chöd
. Za sprawą takich tybetańskich mistrzów jak Ra Chörab (1016-1098 r. n.e.) zainicjowany został przekaz Jordruk najbardziej rozbudowanej w buddyzmie tantry
Kalaczakra
. W 1204 r. tybetański tłumacz Tropu Lotsała (Khro-phu Lo-tsa-ba Byams-pa dpal, ur. 1173 r. n.e.) zaprosił do Tybetu indyjskiego panditę Shakyashribhadra (1127-1225 r. n.e.), dzierżawcy tronu instytutu monastycznego
Nalanda
tuż sprzed inwazji
muzułmańskich
, który w towarzystwie swoich mnichów przekazał ponownie ordynację mnisią Vinaji przekazu
sarvastivada
do Tybetu, gdzie najbardziej znanym mnichem został
Sakja Pandita
, oraz potwierdził autentyczność przekazu
ningma
w Indiach, np. tantry Guhyagharba[6]. Najbardziej znaczącym tybetańskim uczonym tego okresu był
Sakja Pandita
Kunga Gyeltsen (1182–1251 r. n.e.) z sakja, który władał wówczas Tybetem. Kiedy
Kubilaj-chan
(1215-1294 r. n.e.) przyjął w 1253 r. n.e. Drogön Chögyal Phagpa (1235–1280 r. n.e.), bratanka Sakja Pandity, jako swojego najwyższego mistrza duchowego i doradcę w sprawach politycznych[7], Sakja Pandita zainicjował początek długich związków między duchowymi przywódcami Tybetu, a mongolskimi władcami, które wieki później zastąpili
dalajlamowie
. Od tego czasu buddyzm tybetański stawał się główną religią
Mongolii
i związanej z nią
Buriacji
. "Nowożytne przekazy" ugruntował wielki scholastyk Buton Rinczen Drup (1290-1364 r. n.e.) ze szkoły sakja, który zebrał wszystkie nauki zweryfikowane wtedy jako pochodzenia od Buddy
Siakjamuniego
w kolekcji
Kangjur
oraz buddyjskie traktaty i tantry w kolekcji
Tengjur
. Ponieważ wiele niezweryfikowanych nauk i tantr czasów Trisong Detsena oraz term nie znalazło się w tych kolekcjach
terton
i
scholastyk
Ratna Lingpa (1403-1478 r. n.e.) zebrał je w alternatywnej kolekcji "Zebranych Tantr Ningma" (
transliteracja Wyliego
: sNying ma rgyud 'bum). Rewitalizowanie buddyzmu wg syntezy gelug oraz ruchu rimeNastępnym etapem rozwoju buddyzmu tybetańskiego była synteza sutr i tantr wykonana przez Dzie
Tsongkhapę
(1357-1419 r. n.e.), który zjednoczył wszystkie istotne "nowożytne przekazy" w ramach jednej kombinacji monastycznych studiów i praktyk tradycji
gelug
. W owym czasie ugruntował się podział buddyzmu w Tybecie na cztery główne tradycje
ningma
,
sakja
,
kagju
i
gelug
, a za sprawą mistrza i odnowiciela buddyzmu na pograniczu XVI i XVII w. Tāranātha (1575-1635 r. n.e.) nabrała znaczenia pomniejsza tradycja
dzionang
wywodząca się od Dolpopa Sherab Gyaltsen (1292-1361 r n.e.). Ostatnim znaczącym etapem rozwoju było rewitalizowanie nauk sutr i tantr w ramach wielu kolekcji scholastyka
Dziamgon Kongtrul Lodro Thaje
(1813-1899) związanych z ruchem
rime
, który w odróżnieniu od syntezy Tsongkhapy zebrał przekazy tantr, term i nauk uwzględniając ich różnorodność, odrębność i oryginalność. Z tego względu do czasów obecnych stosuje się podział buddyzmu Tybetu na osiem wielkich systemów praktyk oraz syntezę praktyk w ramach tradycji gelug[8]. W tym okresie Tybetem zaczeli władać
dalajlamowie
[9]. Współczesny rozwój buddyzmu tybetańskiego (po roku 1959)Od roku 1959 na skutek inwazji Tybetu i aneksji tego wówczas niepodległego państwa przez
komunistyczne
Chiny
Dalajlama XIV
i wielu wybitnych uczonych i mistrzów buddyzmu tybetańskiego zmuszonych zostało do opuszczenia Tybetu i udania się na emigrację. Buddyzm tybetański wkroczył wówczas w nową erę rozwoju we wcześniej niedostępnych dla buddyzmu krajach Zachodu oraz w pozostałych buddyjskich i niebuddyjskich krajach świata. Pierwszymi z mistrzów początkujących tą erę, którzy zdobyli popularność na Zachodzie byli mówiący w j. angielskim Chögyam Trungpa Rinpoche (1939–1987 r. n.e.) z kagju, który przeprowadził sie do
Stanów Zjednoczonych
w 1970 r[10] i lama Thubten Yeshe (1935–1984 r. n.e.) z gelug. Położyli oni grunt pod trwającą do dziś popularność tej religii na Zachodzie i wizyty najwyższych rangą tybetańskich mistrzów tantrycznych takich jak Karmapa
Rangdziung Rigpe Dordże
(1924-1981 r. n.e.),
Kalu Rinpocze
(1905-1989 r. n.e.) z kagju, Kjabdzie Ling Rinpoche (1903-1983 r. n.e.), Kjabdzie Trijang Rinpoche (1900-1981 r. n.e.) z gelug,
Dudziom Rinpocze
(1904-1987 r. n.e.),
Dilgo Khyentse Rinpocze
(1910-1991 r. n.e.), Chögjal Namkhai Norbu (ur. w 1938 r.) z ningma, oraz mistrzowie z sakja Sakja Trizin (ur. w 1945 r.) i Dezhung Rinpocze (1906-1987 r. n.e.), który mieszkał w
Seattle
od 1960 r[11]. Obecnie ze względu na wkład w rozwój
buddyzmu
w
Tybecie
rozróżnia się trzech najbardziej historycznie znaczących reformatorów buddyzmu tybetańskiego:
Sakja Panditę
(1182-1251),
Longczenpę
(1308-1364) i
Tsongkhapę
(1357-1419). Mistrzów tych uznaje się tradycyjnie jako wielkich uczonych i czci niczym emanacje
Mandziuśriego
. Jak wynika z historii regionu tybetańskiego buddyzm miał znaczący wpływ na kształt samego państwa tybetańskiego i jego politykę, które z wielkiego imperium jakie istniało przed wprowadzeniem buddyzmem do Tybetu, stawało się coraz bardziej rozbrojoną
teokracją
pod wpływami mongolskich i chińskich mocarstw (patrz artykuł
władcy Tybetu
), aż do obecnej sytuacji w i poza granicami
ChRL
, gdzie utworzono
tybetański rząd na uchodźstwie
z siedzibą w
Dharamsali
w
Indiach
[12]. Podobną zależność można wykazać w stosunku do Mongolii, które przed wprowadzeniem buddyzmu tybetańskiego było
Imperium Mongolskim
, które pod względem obszaru zajmowało największe terytorium świata w porównaniu z innymi mocarstwami w historii do dnia obecnego. Osiem wielkich systemów praktyk buddyzmu tybetańskiego
Thanka
przedstawiająca
jidama
Hewadżra w otoczeniu ośmiu Dakiń związanego z przekazem Marpy Lotsała Chökyi Lodro (1012-1097 r. n.e.). Jidam Hewadżra związany jest również z przekazem
Lamdre
Zgodnie z uczonym
Dziamgonem Kongtrulem Wielkim
(1813-1899 r. n.e.) wyróżnia się osiem wielkich systemów praktyk Tybetu, które stosuje się w zależności od poszczególnych tradycji buddyzmu tybetańskiego[13]: - praktyki tantr wewnętrznych starożytnej tradycji
ningma
uwzględniające
dzogczen
pochodzące z 5 linii przekazu Kama i linii Term
- unikalne praktyki nieistniejącej już oddzielnie tradycji
kadam
przekazane od Dżoło Dzie Atiśi
- praktyki
Lamdre
"Ścieżki i Jej Owocu" przekazane od mahasiddhy Virupy
- praktyki przekazane w tradycji
kagju
przez
Marpę Lotsała Chökyi Lodro
głównie od mahasiddhów Naropy i Maitripy
- praktyki
szangpa
kagju przekazane od mahasiddhini Nigumy
- praktyki linii Shije "Uspokojenia" (
ang.
Pacification) oraz linii
Chöd
"Odcięcia" (ang. Cutting), jako unikalnego odłamu linii Shije, przekazane od mahasiddhy Pha Dampa Sangye
- praktyki Jordruk, sześcioczęściowej Wadżra Jogi, związanej z tantrą
Kalaczakra
pochodzące od mahasiddhy Kalaczakrapady
- praktyki "Podejścia i Zrealizowania Trzech Wadżr" (ang. the Approach and Accomplishment of the Three Vajras), które zawierają podejście sześciu częściowej Wadżra Jogi w nawiązaniu do zrealizowania Trzech Wadżr ciała, mowy i umysłu, pochodzące od tybetańskiego mahasiddhy
Orgjenpa
.
Wszystkie te systemy praktyk związane są z
tantrami jogi najwyższej
"nowożytnych przekazów"
sarma
i tantrami wewnętrznymi "starożytnych przekazów"
ningma
, które występują obecnie tylko w buddyzmie tybetańskim. Ponadto istnieją pomniejsze tybetańskie systemy praktyk tantr jogi najwyższej oraz tybetańskie systemy praktyk związane z tantrami krija, czarja i joga o pochodzeniu
indyjskim
. We wszystkich tych systemach niezbędnym jest otrzymanie odpowiedniej inicjacji (po tybetańsku: wang), bezpośredniego ustnego przekazu (po tybetańsku: lung), wyjaśnień (po tybetańsku: tri) dla osobistej indywidualnej praktyki od autentycznego duchowego nauczyciela (po tybetańsku:
lama
) oraz oddanie i otwartość do jego linii przekazu tantr. Indywidualna praktyka wyróżnia się od innych odmian buddyzmu niezwiązanych z wadżrajaną bogatą różnorodnością stosowanych technik, ćwiczeń
jogicznych
i rytuałów w harmonii z ciałem, mową i umysłem, spośród których można przytoczyć wizualizacje na
jidamem
na podstawie wielobarwnych malowideł (tzw. thank) i dwuwymiarowych schematów (tzw.
mandal
), przy wykonywaniu dłońmi gestów (tzw. mudr), trzymając rytualne przedmioty takie jak
wadżra
, dzwonek i
damaru
oraz recytując stosowne rytualne formuły (tzw.
mantry
). Więcej czytaj w artykułach
wadżrajana
,
tantry Jogi Najwyższej
,
mahamudra
,
dzogczen
. Doktryny o naturze rzeczywistości w buddyzmie tybetańskim Podział doktrynMnisi tybetańscy debatujący na klasztornym dziedzicu na temat doktryn buddyjskich Buddyzm tybetański oprócz dogłębnych praktyk bezpośrednio prowadzących do doświadczania natury rzeczywistości i natury umysłu zawiera również wiele teorii na temat świata i umysłu. Nauki te, przeważnie pochodzenia indyjskiego, rozwinięto w Tybecie na przestrzeni ponad tysiąca lat, tworzą również nowe doktryny, np. poglądy
szentong
i gelug
prasangika
. Ogólnie buddyzm tybetański wyróżnia następujące doktryny nauk o naturze rzeczywistości: -
wajbaszika
-
sautrantika
-
czittamatra
-
madhjamaka
Doktryny te można traktować jako kolejne etapy w stopniowych medytacjach na tzw. "
pustość
" (Siunjata) oraz odniesienie do nauk o
naturze Buddy
. Teorie te ponadto wspomagają takie praktyki jak
mahamudra
,
dzogczen
i
tantry Jogi Najwyższej
. Poszczególne doktryny nie wykluczają siebie nawzajem, ale się uzupełniają. Doktryny wajbaszika i sautrantika odnoszą się do nauk
hinajany
, a czittamatra i madhjamaka do nauk
mahajany
[14]. Doktryny te studiowane są w klasztorach tybetańskich, gdzie weryfikuje się ich znajomość poprzez egzaminy, których zaliczenie prowadzi do uzyskania stosownych tytułów buddyjskich, np. tytułu khenpo w klasztorach kagju i ningma, czy równoznacznego tytułu
gesze
w klasztorach sakja i gelug. Skrótowy opis doktrynThanka przedstawiająca Rahulę, strażnika nauk
dzogczen
Wajbaszika m.in. przedstawia pogląd o ostatecznej naturze z trwałych niepodzielnie istniejących jednostek (
wylie
. rtag dngos) jako najmniejszych cząsteczek składowych rzeczywistości doświadczanej poprzez świadomość. Sautrantrika m.in. naucza, że to co przejawia się jako "zewnętrzna rzeczywistość" jest niczym innym tylko własną projekcją mentalną, niż faktycznym doświadczaniem "niepodzielnie istniejących cząsteczek" i w ten sposób tłumaczy jak możliwe jest doświadczanie, gdyż świadomość nie jest różna w naturze od jej mentalnego doświadczenia[15]. Czittamatra naucza m.in. że nie ma oddzielnej od świadomości (lub jej projekcji wg sautrantiki) "zewnętrznej rzeczywistości", a wszystko ma ostatecznie naturę umysłu, który "samoświadomy i samorozświetlający się" jest wolny od dualizmu doświadczającego i doświadczanego[16]. Madhjamaka jest tu najbardziej precysyjną doktryną na temat natury rzeczywistości (
siunjaty
), "środkową ścieżką" poza wszelkimi "skrajnościami" błędów popadnięcia w omylnie rozumiany stan "pustości" jako nicości (
nihilizmu
) oraz błędów
eternalizmu
(inherentnego, wrodzonego i niezależnego istnienia zjawisk). W tej doktrynie wszystko jest opisywane jako współzależne i przejawiające się pod wpływem odpowiednich dla siebie przyczyn i warunków, tak że na poziomie ostatecznego wglądu nie można w żadnych zjawiskach odnaleźć ich inherentnej, wrodzonej i niezależnej egzystencji, włączając m.in. inherentne istnienie umysłu doświadczającego jak i doświadczanego (odpowiadającego teorii czittamatry), co odpowiadało by skrajności eternalizmu, bądź oddziału świadomości od "zewnętrznego świata" (wg teorii wajbasziki i sautrantiki) co odpowiadało popadnięciu w skrajności nihilizmu, w którym mowa o nie podleganiu konsekwencjom własnych czynów[17]. Skrótowy opis terminologii praktykW buddyzmie tybetańskim kładzie się nacisk na metody wadżrajany do bezpośredniego doświadczenia natury rzeczywistości, na temat której tylko "wnioskuje się" (wg tzw. prawomocnego poznawania,
sanskryt
. pramana,
ang
. logic/valid cognition) za pomocą powyższej wymienionych teorii buddyjskich. Istnieje
osiem wielkich systemów praktyk
buddyzmu tybetańskiego posiadających owe doświadczalne metody[8]. Systemy owe zawierają różnorodne praktyki tantr jogi najwyższej oraz
dzogczen
z ich specyficzną terminologią.
Tantry jogi najwyższej
to praktyki, które umożliwiają praktykującemu przebywanie w stanie natury umysłu zwanym "
Przejrzyste Światło
". Jeżeli praktykujący również pod koniec życia przebywa w stanie
Przejrzyste Światło
, co po tybetańsku nazywa się "thug-dam"[18], to wpływa on przez to na swój
naturalny proces umierania
w ten sposób, że po śmierci może z wyboru zamanifestować w stanie przejściowym
Bardo
tantryczne "Iluzoryczne Ciało", a po stanie przejściowym Bardo wybrać kolejne odrodzenie jako "Ciało Emanacji" (
tulku
,
transliteracja Wyliego
. sprul sku) dla pożytku czujących istot w kolejnym życiu, kiedy będzie ich mistrzem duchowym. Odpowiada to osiągnięciu Trzech Kaji (Trzech ciał Buddy) według
Mahajany
, odpowiednio
Dharmakaji
,
Sambhogakaji
i
Nirmanakaji
[19]. Powszechnie znanymi postaciami
tulku
w buddyzmie są
dalajlamowie
i
karmapowie
. Zgodnie z procesem reinkarnacji według
dwunastu ogniw współzależnego powstawania
, każda czująca istota zanim narodzi się w świecie cierpień
samsary
musi najpierw ulec
niewiedzy
w czasie śmierci poprzedniego życia oraz w czasie stanu pośredniego
bardo
przed narodzinami. Według
dzogczen
ta niewiedza to marigpa - brak wyzwolenia (przeciwieństwo
rigpy
), która uniemożliwia rozpoznanie pierwotnej czystości (Wyl. Ka-dak) w czasie śmierci lub nie rozpoznanie spontanicznego urzeczywistnienia (
Wyl.
Lhun-Grub) zjawisk w czasie stanu bardo dharmaty (Wyl. Chos-nyid Bar-do); chodzi o pierwszy, świetlisty stan bardo pomiędzy śmiercią a następnym odrodzeniem. Dopiero po owych nierozpoznaniach manifestuje się stopniowo Umysł (Wyl. Sems), który zaczyna doświadczać zjawisk jako dualistycznie oddzielonych od niego i w wyniku tego następuje przekształcenie się zjawisk w samsaryczne formy pięciu żywiołów (przestrzeni, wiatru, ogienia, wody, ziemi) w czasie drugiego stanu przejściowego bardo (Wyl. Sidpai bardo), aż do odrodzenia po stanie bardo w świecie, a po odrodzeniu życie w świecie
cierpień
, dualności i konceptualności, kiedy aktywny jest Umysł[20] [21]. W praktyce dzogczen "punktem wyjścia jest inicjacja w stan
rigpy
zwana rigpé tsal wang, poglądem jest bycie obecnym w tym stanie, gdzie
trzy kaje
są nierozdzielne, medytacją jest rozpoznanie pierwotnej czystości (Wyl. Ka-dak) poprzez "przedarcie się" (Wyl. Khregs chod) poza Umysł (Wyl. Sems) poprzez praktykę tregczo oraz rozpoznanie spontanicznego urzeczywistnienia (Wyl. Lhun-Grub) zjawisk poprzez praktykę thogal, właściwym (etycznym) prowadzeniem się jest bycie poza nadzieją i strachem, utrzymywaniem i porzucaniem, rezultatem jest stan
Samantabhadry
, pierwotnego buddy"[22]. Święta buddyzmu tybetańskiegoZadrukowane modlitwami i mantrami flagi modlitewne (tyb. lungta, dosłownie „wietrzny koń") Wisząca na skale świątynia Taktsang zwana "Jaskinią Tygrysa" w okolicach
Paro
,
Bhutan
W buddyzmie tybetańskim przestrzega się dni świątecznych na podstawie
kalendarza księżycowego
. Wyróżnia się tu cztery główne święta buddyjskie związane są z życiem Buddy
Siakjamuniego
, święta związane z narodzinami bądź "odejściem w
nirwanę
" wielkich mistrzów tradycji tybetańskich oraz dni specjalne, które sprzyjają wykonywaniu dobroczynnych czynów. Do czterech głównych świąt buddyjskich zalicza się Święto Oświecenia Buddy zwane również Wesak, które wypada w okolicy pełni księżyca w maju lub czerwcu, Święto Pierwszego Obrotu Kołem Dharmy przez Buddę, które wypada w okolicy pełni księżyca w lipcu, Święto Odejścia Buddy w Paranirwanę, które wypada w okolicy pełni księżyca w lutym oraz Święto Sanghi zwane Lha Bab Dycien, kiedy Budda powrócił z niebios, gdzie nauczał bogów na prośby Sanghi - jego buddyjskiej wspólnoty, które wypada w okolicy pełni księżyca w listopadzie. Dni specjalne przestrzega się dla praktyk buddyjskich w zależności od faz księżyca i dzielą się przykładowo na Dzień Dakiń, Dzień Strażników, nów księżyca, Dzień Buddy Medycyny, Dzień Założyciela Tradycji np. Padmasambhawy lub Tsongkhapy, pełnię księżyca. Unikalnym wielkim świętem tybetańskim jest Losar, Tybetański Nowy Rok, który zwykle wypada w lutym. Wykonywane są wtedy np. uwielbiane przez turystów festiwale Monlam pełne religijnych występów. Tradycję festiwali Monlam, którą zainicjował założyciel
gelug
Tsongkhapa
w 1409 r. n.e. obecnie przestrzegają również pozostałe tradycje buddyzmu tybetańskiego. Wielkim festiwalem buddyjskim jest również festiwal Saga Dawa w Lhasie na cześć urodzin, oświecenia (nirwany) i paranirwany (śmierci) Buddy organizowany w 15 dniu czwartego miesiąca księżycowego. Ponadto na dziedzińcach wielu klasztorów w specjalne dni wykonywane są rytualne tańce, np w klasztorze w Samje, gdzie wykonuje się tańce zwane Czam. Na elewacji wielu klasztorów w czasie świąt spektakularnie rozwija się i prezentuje gigantyczne wielobarwne malowidła, tzw. thanki, np. na klasztorze Taszilungpo[23]. Miejsca kultu buddyzmu tybetańskiegoBuddyści tradycji tybetańskich, tak jak w innych tradycjach buddyzmu, czczą cztery główne miejsca kultu związane z życiem Buddy, mianowicie
Lumbini
,
Kushinagar
,
Bodh Gaya
,
Sarnath
. Są to główne miejsca pielgrzymek. Wielka czcią jako miejsce pielgrzymek również otacza się górę
Kajlas
, ze wzgledu, że uważa się ją za sekretne święte miejsce Czakrasamwary. Pielgrzymki wykonywane są również do świętego oczyszczającego
karmę
jeziora Manasarovar (
Mapam Yumco
). W Tybecie wielką czcią otaczane są
stupy
, które symbolizują oświecony umysł buddy i które należy okrążać trzykrotnie zgodnie z ruchem wskazówek zegara. Okazuje się kult wszelkim innym formom buddyjskim, wliczając sakralne dzieła sztuki, święte księgi, miejsca odkrycia
term
oraz same termy przechowywane w sanktuariach, mantry wyrzeźbione w skałach, czy odciśnięte w nich ślady stóp i dłoni
mahasiddhów
. Najbardziej znaną tybetańską budowlą jest wielki pałac
Potala
w
Lhasie
, siedziba poprzednich dalajlamów. Przewodniki po świętych miejscach środkowego Tybetu wymieniają posąg Siakjamuniego ze świątyni Jokhang w Lhasie zwany jako Dzioło Rinpocze, który pochodzi z czasów Buddy z indyjskiego królestwa
Magadha
i przywieziony został przez królową
Wencheng
za czasów imperatora Songtsän Gampo, pierwszy tybetański klasztor Samje oraz znajdujący się w nim posąg Padmasambhawy "Wyglądajacy Jak On", Wielką Stupę 1000 Buddów w Kumbum, posąg
Maitreji
w klasztorze
Drepung
5 km na zachód od Lhasy. Ponadto kultem otacza się złotą stupę Tsongkhapy w klasztorze Ganden położonym 50 km od Lhasy, wiszącą na skale w świętym miejscu Padmasambhawy światynię Taktsang zwaną "Jaskinią Tygrysa" nieopodal
Paro
w
Bhutanie
, relikwie Buddy Siakjamuniego i poprzedniego Buddy Kaśjapy przechowywane w
Sikkimie
, świętą jaskinię
Milarepy
w Lapchi Gang, wszystkie samopowstałe (
tyb
. rangdziung) posągi bóstw (np. Samopowstała
Tara
z Parping znana jako Mówiąca Tara), relikwie wielkich mistrzów tantrycznych samopowstałe po kremacji, które trzymane są m.in. w klasztornych stupach bądź relikwiarzach. Buddyzm tybetański w PolsceBuddyzm tybetański funkcjonuje w
Polsce
za sprawą zapraszanych nauczycieli od lat 70. ubiegłego stulecia. Pierwszym z nich był
Ole Nydahl
z
Danii
, który pobierał nauki u Karmapy
Rangdziung Rigpe Dordże
i założył Związek Buddyjski Karma Kagyu (obecnie
Buddyjski Związek Diamentowej Drogi Linii Karma Kagyu
) z pierwszą siedzibą w
Kucharach
. Następnie odwiedzało Polskę wielu wybitnych tybetańskich mistrzów i uczonych buddyjskich reprezentujących głównie szkoły ningma i kagju. W 1995 zawiązano
Polską Unię Buddyjską
, którą objął patronatem
Dalajlama XIV
w styczniu 1997 roku.[24] W Polsce działają obecnie grupy wyznaniowe związane ze szkołami
ningma
,
kagju
,
sakja
oraz z religią
bon
. Od
1996
r. we wsi
Darnków
na
Dolnym Śląsku
funkcjonuje świątynia i centrum odosobnień rozwijająca tradycję
ningma
, gdzie corocznie odbywa się ceremonia ofiarowania lampek maślanych, podczas której 111 111 lampek płonie w intencji
pokoju
na świecie[25]. Zobacz też Linki zewnętrznePrzypisy- ↑ Lama Tsong Khapa, Dalai Lama, Hopkins Jeffrey, Tantra in Tibet (wylie. sNgag-rim chen-mo, dział 1 z komentarzami), Snow Lion Publications,
1987
,
- ↑ Lati Rinpocze, Hopkins Jeffrey, Śmierć, stan pośredni i odrodzenie w buddyzmie tybetańskim, Wydawnictwo A,
1999
- ↑
http://www.bonfoundation.org/letter.html
- Fundacja Religii Bon na Uchodźstwie, dostęp 2009-10-13
- ↑ 4,0 4,1
http://tibet.com/Buddhism/budintro.html
- Tybetański Rząd na Uchodźstwie, dostęp 2009-10-13
- ↑ Ani Jinba Palmo, The Great Image. The Life Story of Vairochana the Translator, Shambhala Publications,
2004
,
- ↑
[1]
Held by the Mother of the Buddhas: The Life of Shakyashribhadra, by Adrian O'Sullivan, dostęp 11.03.2010
- ↑
http://www.berzinarchives.com/web/en/archives/e-books/unpublished_manuscripts/survey_tibetan_history/chapter_3.html
- Alexander Berzin, A Survey of Tibetan History, na podstawie Tsepon, W. D. Shakabpa, Tibet: A Political History, New Haven, Yale University Press, 1967
- ↑ 8,0 8,1 Jamgön Kongtrul Lodrö Tayé, THE TREASURY OF KNOWLEDGE, Book Eight, Part Four: Esoteric Instructions, A Detailed Presentation of the Process of Meditation in Vajrayana, trans. from tibetan by Sarah Harding, Snow Lion Publications
2007
,
- ↑ Hugh E. Richardson, Tibet and its history, Library MARC record, Shambhala, Boston
2004
,
- ↑ Midal, Fabrice. Chögyam Trungpa: His Life and Vision., Shambhala Publications,
2001
,
- ↑ David Jackson, Saint in Seattle: The Life of the Tibetan Mystic Dezhung Rinpoche, Wisdom Publications, Boston
2003
,
- ↑
http://www.tibet.net/
- Oficjalna strona rządu Tybetu na uchodźstwie
- ↑ Ringu Tulku, The Ri-me Philosophy of Jamgon Kongtrul the Great: A Study of the Buddhist Lineages of Tibet, translated by Ann Helm, Shambhala, London
2006
,
- ↑ Khenpo Tsultrim Giamtso Rinpocze , Stopnie Medytacji Pustki, Instytut Marpy, www.marpa.pl, Szczecin,
1997
,
- ↑ Padmasambhava, Jamgön Kongtrül, Erik Pema Kunsang, The Light of Wisdom Vol. I, Rangjung Yeshe Publications, Nepal
1999
,
- ↑ Brunnhlzl Karl, The Center of the Sunlit Sky: Madhyamaka in the Kagyu Tradition, Snow Lion Publications,
2004
- ↑ Tsong-kha-pa, The Great Treatise On The Stages Of The Path To Enlightenment, Vol. 3, Snow Lion,
- ↑
[2]
, Relacja o śmierci lamy Rabsala, www.benchen.org.pl, dostęp 15.01.2010
- ↑ Lati Rinpocze, Hopkins Jeffrey, Śmierć, stan pośredni i odrodzenie w buddyzmie tybetańskim, Wydawnictwo A,
1999
- ↑
http://yeshekhorlo.mahajana.net/category/trening-dzogczen/o-dzogczen-w-skrocie/
- Terminologia używana w dzogczen, dostęp 10.12.2009
- ↑ Longchen Rabjam, Tulku Thondup, The Practice of Dzogchen, Snow Lion Publications,
2002
,
- ↑
http://www.lotsawahouse.org/nine_yanas.html
Nine Yanas, Alak Zenkar Rinpoche Thubten Nyima, tłumaczenie z angielskiego wybiórcze
- ↑ Lonely Planet Tibet, siódma edycja przewodnika po Tybecie z serii Lonely Planet autorstwa Robert Kelly, Bradley Mayhew, listopad
2008
,
- ↑
http://www.vesakday.net/vesak50/article/pdf_file/03_Buddhism_in_Poland-17May.pdf
- Buddyzm w Polsce, opracowanie dr Joanny Greli w j. angielskim, dostęp 2009-10-13
- ↑
Oficjalny serwis ośrodka buddyjskiego Khordong w Darnkowie
, dostęp 2008-07-24
Literatura- Dalajlama Tenzin Gjaco, Świat buddyzmu tybetańskiego. Zarys filozofii i praktyki, przekł. z tybetańskiego Gesze Thubten Dzinpa, przekł. z angielskiego Krzysztof Jakubczak, Wydawnictwo MUDRA, Warszawa
2002
,
- John Powers, Wprowadzenie do Buddyzmu Tybetańskiego, przekł. z angielskiego Joanna Janiszewska, Wydawnictwo A, Kraków
2008
,
- Marek Kalmus, Tybet. Legenda i rzeczywistość, Wydawnictwo Baran i Suszczyński, Warszawa
1999
,
Inne hasła zawierające informacje o "Buddyzm tybetański":
II wiek
...
Kontemplacja
...
Adolf Hitler
...
Karma
...
Przeszczepianie narządów
...
Wietnam
...
Anarchizm
...
Toruń
...
Wrocław
...
Kultura darów
...
Inne lekcje zawierające informacje o "Buddyzm tybetański":
233 Życie religijne w XX wieku (plansza 14)
...
105. Zróżnicowanie kulturowe ludności świata (plansza 14)
...
135. Konflikty zbrojne w Azji i ich przyczyny (plansza 12)
część Chin. W 822 r. Tybetańczycy przejęli buddyzm, zreformowali go (lamaizm – Buddyzm tybetański) i uczynili go religią państwową. W 1207 r. Tybet zaatakowali ...
|