Geopolityka – nauka powstała na przełomie XIX i XX wieku, badająca wpływ czynników geograficznych na zjawiska i procesy społeczno-polityczne. Termin ten został stworzony przez Szweda,
Rudolfa Kjelléna
. Po raz pierwszy użył go w swoim artykule naukowym pt. Studier öfver Sveriges politiska gränser, opublikowanym w Sztokholmie na łamach czasopisma "Ymer" w
1899
r. Ten rok uznawany jest za symboliczną datę narodzin geopolityki, jako nauki akademickiej.
Geopolityka dzieli się na geopolitykę akademicką i geopolitykę stosowaną.
Geopolityka akademicka jest interdyscyplinarną nauką, która bada związki i zależności pomiędzy powstawaniem i funkcjonowaniem państw a wpływem na to czynników geograficznych i czasowych. Geopolityka stosowana jest metodą prowadzenia polityki międzynarodowej, opartej przede wszystkim na determinizmie geograficznym. Jej fundamentem jest myślenie w kategoriach przestrzennych. Relacje państw postrzega ona w kategoriach konfliktów interesów i nieustannej rywalizacji o wpływy.
Termin geopolityka może mieć co najmniej pięć znaczeń:
- Nauka o charakterze interdyscyplinarnym badająca zależności między wpływem czynników geograficznych i historycznych na powstawanie i funkcjonowanie państw (ośrodków siły).
- Paradygmat badawczy, podejście naukowe (metoda, wzorzec), charakteryzujący się rozpatrywaniem zjawisk polityki międzynarodowej przez pryzmat kategorii geograficznych (wielkiej przestrzeni), wykorzystywaniem agregowanych wyników badań (złożonych z wielu danych obejmujących kilka-kilkanaście dziedzin wiedzy). W tym znaczeniu geopolityka bywa często postrzegana jako subdyscyplina nauk politycznych.
- Metoda skutecznego wykorzystania wiedzy z zakresu geografii, historii, nauk politycznych, wojskowych i ekonomicznych w celu jak najskuteczniejszej realizacji celów politycznych danego państwa (ośrodka siły). Dla tego znaczenia słowa geopolityka używa się często określenia geopolityka stosowana (w odróżnieniu od geopolityki akademickiej w znaczeniu zawartym w pkt 1).
-
Doktryna
zakładająca konieczność realizacji interesów państwa (ośrodka siły) tylko, lub przede wszystkim, przy użyciu metod i założeń geopolityki. Podstawowym punktem odniesienia jest dla niej Raum-motiv. Głównym założeniem tej doktryny jest ekspansja, poszerzanie pola geopolitycznego. Jednym z terenów eksperymentalnych dla geopolityki w tym rozumieniu jest wojna.
- Jedna z pięciu kategorii określających i badających państwo według teorii stworzonej przez
Rudolfa Kjelléna
, dotycząca jego struktury przestrzennej. Dzieliła się na fizjopolitykę i morfopolitykę [1].
Subdyscyplinami geopolityki są:
Pozostałe definicje
- Geopolityka jest nauką o zastosowaniu zasad geografii w polityce światowej - The Columbia Encyclopedia
1965
- Geopolityka zajmuje się badaniami wzajemnych relacji między naturalnymi elementami geografii a polityką państw - Dictionnaire de Robert
1965
- Geopolityka jest nauką, która bada relację między cechami geograficznymi państwa a jego polityką - Grand Dictionnaire Larousse
1983
- Geopolityka jest zastosowaniem wiedzy geograficznej do polityki światowej - William T. Fox, Geopolitics and International Relations [w:] NATO Adwanced Reaserch Workshop, Bruksela 1983
- Geopolityka współcześnie bada rywalizację między supermocarstwami (układ Wschód-Zachód) o dominację nad strefami peryferyjnymi (układ Północ-Południe) - Peter Taylor, Political geography of the Twentieth Century: a Global Analyzis, Londyn 1993.
- Geopolityka zajmuje się zmiennymi układami sił na niezmiennej przestrzeni -
Leszek Moczulski
, Geopolityka Potęga w czasie i przestrzeni, Warszawa 1999.
- Geopolityka to doktryna polityczna głosząca, że zjawiska, procesy i fakty polityczne są wyznaczane przez warunki geograficzne - Słownik Języka Polskiego PWN [2].
Geneza
Geopolityka narodziła się pod koniec XIX wieku. Oprócz wyżej wspomnianego Rudolfa Kjellena do ojców geopolityki zalicza się także:
Fryderyka Ratzela
,
Alfreda Mahana
,
Halforda Johna Mackindera
oraz
Karola Haushofera
, którzy tworzyli na przełomie XIX i XX wieku.
Ratzel, niemiecki wybitny geograf, stworzył geopolityczne podwaliny pod niemiecką koncepcję Mitteleuropy. Powiązał ściśle dążenia polityczne z determinantem geograficznym. Mahan, amerykański admirał, stworzył koncepcję przewagi potęgi morskiej nad lądową. Jego koncepcje odnoszące się do amerykańskiej supremacji są nadal stałym elementem kształcenia oficerów i dyplomatów w
Stanach Zjednoczonych
.
Mackinder, brytyjski geograf, jest autorem najsłynniejszej koncepcji geopolitycznej związanej z ukutymi przez niego pojęciami: World Island (Światowa Wyspa) i
Heartland
(Obszar Centralny; pierwotnie Pivot Area – Obszar Osiowy). Jego zdaniem to na Światowej Wyspie (obejmującej
Eurazję
i
Afrykę
) rozgrywały się najważniejsze wydarzenia dziejowe. Na tym obszarze wyznaczył rejon krytyczny – Heartland, usytuowany w jego środkowo-północnej. Geopolityczne prawo Mackindera sprowadzało się w skrócie do stwierdzenia: Kto panuje nad
Wschodnią Europą
, panuje nad Obszarem Centralnym; kto panuje nad Obszarem Centralnym, panuje nad Światową Wyspą; kto panuje nad Światową Wyspą, panuje nad światem.
Haushofer, niemiecki generał, był twórcą koncepcji geopolitycznej zakładającej podział świata na cztery regiony geopolityczne rozciągające się południkowo: amerykańską, niemiecką, rosyjską i japońską. Założyciel najsłynniejszego pisma geopolitycznego Zeitschrift für Geopolitik[3].
Ojcowie geopolityki dali początek geopolityce klasycznej, do wybitniejszych przedstawicieli której można zaliczyć m.in.:
Nicholasa Spykmana
(koncepcja
Rimlandu
), Aleksandra de Seversky’ego czy Saula Cohena.
Geopolityka polska
W Polsce geopolityka akademicka narodziła się bardzo wcześnie, bo na przełomie XIX i XX wieku. Ojcem geopolityki polskiej był
Eugeniusz Romer
, którego sztandarowe dzieła takie jak Rola rzek w historii i geografii narodów (
1901
), czy Ziemia i państwo. Kilka uwag geopolitycznych (
1939
) po dziś dzień nie straciły swojej aktualności. Polska geopolityka wyłoniła się z naukowego sporu między Eugeniuszem Romerem oraz
Wacławem Nałkowskim
. Ten ostatni stworzył tezę badawczą o przejściowym charakterze ziem polskich, zarówno w znaczeniu komunikacyjnym jak i kulturowym. Romer odniósł się do niej bardzo krytycznie, wskazując na pomostowy charakter ziem polskich, usytuowanych między Morzem Bałtyckim a Morzem Czarnym.
Do wybitniejszych akademickich geopolityków polskich zaliczają się także m.in.:
Michał Janiszewski
, Maria Kiełczewska,
Ignacy Matuszewski
,
Leszek Moczulski
,
Jerzy Niezbrzycki
(ps. Ryszard Wraga),
Andrzej Piskozub
,
Władysław Studnicki
,
Zygmunt Wojciechowski
. Natomiast najwybitniejszym polskim przedstawicielem geopolityki stosowanej był Marszałek
Józef Piłsudski
.
W Polsce działa Polskie Towarzystwo Geopolityczne, Instytut Geopolityki, Europejskie Centrum Analiz Geopolitycznych, odbywają się zjazdy geopolityków[4].
Czasopismo
Geopolityka. Półrocznik Instytutu Geopolityki - czasopismo naukowe założone przez Leszka Sykulskiego, prezesa Instytutu Geopolityki. Redaktorem naczelnym jest dr Robert Potocki, z-cą red. nacz. - dr Radosław Domke.
Zobacz też
Przypisy
- ↑ L. Sykulski, Geopolityka. Słownik terminologiczny, PWN, Warszawa 2009, s. 31-32,
- ↑ Z. Lach, J. Skrzyp, Geopolityka i geostrategia, Wydawnictwo AON, Warszawa 2007, s. 194-196
- ↑ L. Moczulski, Geopolityka. Potęga w czasie i przestrzeni, Bellona, Warszawa 1999, s. 17-35
- ↑ aon.edu.pl:
III Zjazd Geopolityków Polskich
. [dostęp 31.10.2010].