Nowomowa (
ang.
newspeak) –
sztuczny język
obowiązujący w
totalitarnym
państwie opisanym przez
George’a Orwella
w powieści
1984
. Nowomowa charakteryzuje się tendencją do eliminacji jak największej liczby „niepotrzebnych” lub niekorzystnie (z punktu widzenia ideologii państwowej) nacechowanych wyrazów przez zastąpienie ich sztucznymi, ale poprawnymi ekwiwalentami, np. w celu zlikwidowania wyrazu zły (ang. bad) zastąpiono go wyrazem bezdobry (ang. ungood). Ma to na celu strywializowanie języka (ogłupienie ludności) oraz wyeliminowanie nieprawomyślności przez takie przekonstruowanie języka, by niemożliwe stało się sformułowanie w myśli czegokolwiek, co godziłoby w panujący
reżim
– zarówno poprzez mowę, jak i myśli (tzw.
myślozbrodnia
).
Pojęcie nowomowy używane jest również jako określenie wypowiedzi, które posługując się stałym zestawem typowych dla siebie określeń, de facto nie niosą żadnej treści, zubażają język bądź wypaczają lub fałszują
rzeczywistość
.
Nowomowa w PRL
Nowomową określany jest też język
PRL-owskiej
propagandy
, np. stosowanie militarnego słownictwa w odniesieniu do
gospodarki
.
Przykład nowomowy PRL-owskiej: Kontekst polityki światowej ożywił nadzieje sił rewizjonistycznych i odwetowych na przekreślenie wyników agresywnej wojny hitlerowskiej. Nadzieje te wstępnie nabierają kształt postulatu zjednoczenia Niemiec, ale nauki historii są dostatecznie wymowne i jednoznaczne (fragment tez dla
Edwarda Gierka
do planowanej rozmowy z
kardynałem
Stefanem Wyszyńskim
).
W okresie
stanu wojennego w Polsce
w latach 1981-1982, środowiska opozycyjne wydały drukiem poradnik[1], będący w założeniach satyrą na ustrój PRL, który zawierał zasady tworzenia komunistycznej nowomowy i pozwalał np. na skonstruowanie kilkunastogodzinnego przemówienia, zawierał on 4 zbiory (A, B, C, D) ze zdaniami, wybranymi m.in. z przemówień działaczy
PZPR
. Dowolne łączenie zdań z każdego zbioru po kolei tworzyło gotowe formułki (bez merytorycznej treści i znaczenia), np.
Zbiór A | Zbiór B | Zbiór C | Zbiór D |
---|
Koleżanki i koledzy | realizacja nakreślonych zadań programowych | zmusza nas do przeanalizowania | istniejących warunków administracyjno-finansowych |
z drugiej strony | zakres i miejsce szkolenia kadr | spełnia istotną rolę w kształtowaniu | dalszych kierunków rozwoju |
podobnie | stały wzrost ilości i zakres naszej aktywności | wymaga sprecyzowania i określenia | systemu powszechnego uczestnictwa |
Nie zapominajmy jednak, że | aktualna struktura organizacji | pomaga w przygotowaniu i realizacji | postaw uczestników wobec zadań stawianych przez organizacje |
w ten sposób | nowy model działalności organizacyjnej | zabezpiecza udział szerokiej grupy w kształtowaniu | nowych propozycji |
Praktyka dnia codziennego dowodzi, że | dalszy rozwój różnych form działalności | spełnia ważne zadanie w wypracowywaniu | kierunków postępowego wychowania |
Wagi i znaczenia tych problemów nie trzeba szerzej uzasadniać, ponieważ | stałe zabezpieczenie informacyjno-propagandowe naszej działalności | umożliwia w większym stopniu tworzenie | systemu szkolenia kadry odpowiadającego potrzebom |
Różnorakie i bogate doświadczenia | wzmocnienie i rozwijanie struktur | powoduje docenianie wagi | odpowiednich warunków aktywizacji |
Troski organizacji, a szczególnie | konsultacja z szerokim aktywem | przedstawia interesującą próbę sprawdzenia | modelu rozwoju |
wyższe założenia ideowe, a także | rozpoczęcie powszechnej akcji kształtowania postaw | pociąga za sobą proces wdrażania i unowocześniania | form oddziaływania |
Przykłady:
- "praktyka dnia codziennego dowodzi, że stałe zabezpieczenie informacyjno-propagandowe naszej działalności zabezpiecza udział szerokiej grupy w kształtowaniu odpowiednich warunków aktywizacji"
- "koleżanki i koledzy, nowy model działalności organizacyjnej wymaga sprecyzowania i określenia postaw uczestników wobec zadań stawianych przez organizacje"
- "wyższe założenia ideowe, a także rozpoczęcie powszechnej akcji kształtowania postaw przedstawia interesującą próbę sprawdzenia systemu szkolenia kadry odpowiadającego potrzebom"
Nie brakowało również zabawnych zwrotów, tworzonych na potrzeby urzędników i biurokracji. Najbardziej znane przykłady:
- trójkąt męski – slipki
- podgardle dziecięce – śliniak
- pedałowiec biurowy – kosz na śmieci
- zawieralnik niewyjściowy blokujący – zasuwka do drzwi
- zwis męski ozdobny – krawat
- zwis sufitowy – żyrandol
- upiór dzienny – liczba sztuk odzieży wypranych w ciągu jednego dnia przez pralnię
- stołokulotoczny wskaźnik ekranowy / manipulator stołokulotoczny –
mysz komputerowa
(kulkowa, innych nie było w użyciu)
- krążek lustrometryczny –
płyta CD
- migawka pozycjowskaźna –
kursor
Nowomową określane są również pojęcia i zwroty nagminnie stosowane przez biurokrację (takie jak np. wszechznaczeniowy
projekt
). Biurokratyczne pustosłowie ma jednak swoje źródła jeszcze w
żargonie
biurowym państw zaborczych, zwłaszcza
Austrii
.
Bibliografia
Zobacz też
Przypisy