Aleksander III Wielki (Ἀλέξανδρος ὁ Μέγας Aleksandros ho Megas) zwany też Aleksandrem Macedońskim (
gr
. Ἀλέξανδρος ὁ Τρίτος ὁ Μακεδών Aleksandros ho Tritos ho Makedon); ur.
19
,
20
albo
26
lipca
356 p.n.e.
[1] w
Pelli
, zm.
10 czerwca
323 p.n.e.
w
Babilonie
– król
Macedonii
z dynastii
Argeadów
w latach
336
-
323 p.n.e.
Jest powszechnie uznawany za wybitnego
stratega
i jednego z największych zdobywców w historii ludzkości. Okres panowania Aleksandra wyznacza granicę między dwiema epokami historii starożytnej:
okresem klasycznym
i
epoką hellenistyczną
.
Jego ojciec -
Filip II
zreformował państwo macedońskie i zdołał podporządkować sobie większość Grecji. W
336 p.n.e.
Aleksander odziedziczył silne państwo oraz dobrze zorganizowaną i doświadczoną armię. Po ujarzmieniu zbuntowanych greckich
polis
, kontynuwał plany ekspansji pozostawione przez Filipa - w
334 p.n.e.
zaatakował rządzoną przez
Persów
Azję Mniejszą
, rozpoczynając serię kampanii trwających 10 lat. Złamał potęgę
imperium perskiego
w wyniku serii zwycięstw (najsłynniejsze odniósł pod
Issos
i
Gaugamelą
) i do
327 p.n.e.
opanował całe państwo. W tym samym roku ruszył na
Indie
, lecz pomimo odnoszonych zwycięstw został zmuszony do odwrotu w wyniku niezadowolenia w armii. Zmarł w wieku 33 lat w
Babilonie
w trakcie przygotowań do kolejnych wypraw wojennych, pozostawiając imperium, którego rozpiętość ze wschodu na zachód wynosiła 5 tys. km. Po jego śmierci rozgorzały walki pomiędzy dowódcami macedońskiej armii tzw.
Diadochami
, które doprowadziły do podziału ogromnego państwa na kilka królestw.
Wczesne lata
Aleksander był najstarszym synem króla Macedonii i twórcy potęgi tego państwa,
Filipa II
. Matką przyszłego zdobywcy była córka króla
Epiru
- księżniczka
Olimpias
. Młody
książę
został wszechstronnie wykształcony m.in. przez samego
Arystotelesa
, który zaszczepił w nim zainteresowanie filozofią, medycyną i naukami przyrodniczymi. W naukach pobieranych w
Mieza
, Aleksandrowi towarzyszyli jego przyjaciele:
Ptolemeusz
,
Hefajstion
,
Harpalos
,
Filotas
(syn Parmeniona) i
Kassander
(syn Antypatra). Podobno Aleksander był pełen wyobraźni, odważny i gwałtowny. Marzył o wielkich czynach, którymi przyćmiłby sławę
Achillesa
i
Heraklesa
. Już jako 12-letnie (lub 9-letnie wg innych źródeł) dziecko miał ujarzmić wierzchowca, z którym nie radzili sobie najlepsi jeźdźcy. Aleksander zauważył, że koń boi się własnego cienia i gdy wsiadł na niego, tak nakazał ustawić mu łeb, by ten nie widział ziemi.
Bucefał
(gr. Boukephalos, "głowa wołu") – tak młody książę nazwał rumaka – towarzyszył Aleksandrowi i służył mu w bitwach przez 20 lat, sam władca zaś uznawał go za jednego ze swych najbliższych przyjaciół.
Pierwszy raz Aleksander dowodził wojskiem w wieku 15 lat, gdy północnym granicom Macedonii zagroziło jedno z
trackich plemion
. Trzy lata później młody książę dowodził
jazdą
macedońską w
bitwie pod Cheroneą
(
338 p.n.e.
), gdzie miał za zadanie zniszczyć najlepszy oddział armii
tebańskiej
(tzw.
Święty Zastęp
). Zadanie wykonał bezbłędnie, a zwycięstwo nad wojskami ateńsko-tebańskimi zapewniło Filipowi hegemonię w Grecji.
Władzę objął w
336 p.n.e.
po zamordowaniu Filipa II przez byłego kochanka króla,
Pauzaniasza
. Według oficjalnej wersji mordercę, który został zabity podczas ucieczki, przekupił król Persji
Dariusz III
. Podejrzenie o spisek padło jednak na Aleksandra i
Olimpias
, których pozycja była zagrożona przez nowe małżeństwo Filipa. Po ojcu Aleksander odziedziczył silną Macedonię, kontrolującą od niedawna znaczną część
Grecji
, dobrze zorganizowaną
armię
oraz ideę podboju
Persji
, która od dwóch stuleci była największym zagrożeniem dla Grecji.
Gdy wkrótce po objęciu przez Aleksandra władzy, na wieść o jego śmierci w walce z
Trakami
zbuntowało się greckie miasto
Teby
(
335 p.n.e.
), młody król błyskawicznie je zdobył. Około sześciu tysięcy mieszkańców zostało wymordowanych, a 30 tysięcy sprzedano w niewolę. Miasto zrównano z ziemią. Ów pokaz siły schłodził buntownicze zamiary innych greckich państw.
Zajęcie Anatolii
Wyprawa Aleksandra Wielkiego W roku
334 p.n.e.
Aleksander zostawił w Macedonii z częścią wojsk
regenta
Antypatra
i wyruszył na podbój Persji na czele 47 tysięcy żołnierzy – Macedończyków, Greków, Traków i Ilirów. Wyprawa według oficjalnej propagandy miała na celu wyzwolić greckie miasta w Anatolii oraz pomścić krzywdy, jakich doznała Grecja podczas perskich najazdów na początku V w. p.n.e. Pierwsza bitwa z perskimi wojskami miała miejsce
nad rzeką Granik
. Król Macedonii zwyciężył. Po bitwie wysłał do pracy w kopalniach dwa tysiące wziętych do niewoli greckich najemników, którzy służyli w perskiej armii. Według niektórych źródeł wielu najemników zostało zamordowanych zaraz po bitwie.
Przez kilkanaście kolejnych miesięcy opanował
Anatolię
, zajmując bez walki wiele polis. Poważniejszy opór stawiły jedynie
Milet
i
Halikarnas
, w których broniły się perskie garnizony wspierane przez mieszkańców. Z reguły zabraniał swojej armii rabunków, od miast żądał umiarkowanych danin i pozostawiał na zdobytych terenach niezmienioną administrację. W trakcie podboju Anatolii Aleksander zawitał do miasta
Gordion
, gdzie rozsupłał legendarny
węzeł
. Zrobił to bardzo prosto: wyjął miecz i rozciął go. Wedle legendy ten, kto tego dokona, miał zostać panem Azji.
Po opanowaniu dzisiejszej zachodniej
Turcji
Aleksander skierował się ze swoją armią do
Fenicji
(dzisiejszy
Liban
). Chciał zająć wszystkie perskie porty nad
Morzem Śródziemnym
, by uniemożliwić wrogom inwazję na Grecję. Przeciwko niemu ruszył z
Mezopotamii
król Persji
Dariusz III
, prowadząc potężną armię, w której służyło między innymi 30 000 greckich najemników. Obie armie spotkały się w pobliżu
Issos
. Wyrównaną
bitwę
rozstrzygnęła brawurowa szarża macedońskiej jazdy prowadzona przez samego Aleksandra, która zmusiła perskiego władcę do ucieczki. Pozbawiona dowódcy perska armia rozpadła się. Korzystając z chaosu, Macedończycy zabili tysiące swych wrogów (starożytni mówili o stu tysiącach, ale niechybnie mocno przesadzili). Wojska Aleksandra miały stracić jedynie 302 zabitych. W zdobytym obozie wroga Aleksander pojmał między innymi: matkę Dariusza - królową Sisygambis, jego żonę -
Statejrę I
oraz córki:
Statejrę II
i
Drypetis
, które – co podkreślali starożytni pisarze – Aleksander traktował bardzo dobrze. Po bitwie macedoński władca przeszedł przez Fenicję i dotarł do jej największego miasta – położonego na przybrzeżnej wyspie
Tyru
, który nie otworzył przed nim swoich bram. Rozpoczęło się oblężenie, trwające aż osiem miesięcy. Przełom nastąpił dopiero, gdy na stronę Aleksandra przeszły okręty z
Fenicji
i
Cypru
, które dotychczas walczyły dla perskiego króla. Po zdobyciu miasta 8 000 jego mieszkańców zostało zamordowanych, a 30 000 sprzedano w niewolę.
Następnie Aleksander musiał zdobyć bronioną przez perski garnizon
Gazę
, po czym dotarł do
Egiptu
.
Król Górnego i Dolnego Egiptu
Od 525 roku p.n.e., kiedy to król perski
Kambyzes II
pokonał Psametyka III, Egiptem rządzili Persowie. Po zwycięstwie i zdobyciu
Tyru
i
Gazy
(jesienią 332 roku p.n.e.) Aleksander przekroczył w
Peluzjum
granice Egiptu, gdzie entuzjastycznie witany był jako wyzwoliciel. Następnie Aleksander wraz z wojskami skierował się w górę Nilu, w kierunku
Memfis
. Perski
satrapa
Egiptu Sabakes poległ pod Issos, a jego następca Mazakes, rezydujący w Memfis, po krótkich negocjacjach poddał miasto bez walki. Oddał Aleksandrowi pałac i wypłacił ze skarbca sumę około 800 talentów. W świątyni Ptaha, w Memfis, kapłani prawdopodobnie wprowadzili Aleksandra na tron faraonów, nadając mu tytuł Króla Dolnego i Górnego Egiptu. Następnie na śródziemnomorskim wybrzeżu, na zachód od kanopijskiego ujścia
Nilu
, Aleksander założył najsłynniejsze z wielu miast nazwanych swoim imieniem –
Aleksandrię
. Egipska
Aleksandria
stała się później siedzibą władców z dynastii
Ptolemeuszy
oraz jednym z najważniejszych miast
starożytnego
świata. Na wiosnę 331 roku p.n.e. Aleksander opuścił Egipt, powierzając administrację państwem dwóm byłym
nomarchom
- Doloaspisowi i Petisisowi, pozostawiając dowództwo sił wojskowych Macedończykom. Był to pierwszy w historii rozdział władzy cywilnej i wojskowej.
Bitwa pod Gaugamelą, opanowanie Mezopotamii i Persji
W roku
331 p.n.e.
na czele 40 000 piechoty i 7000 jazdy Aleksander wyruszył w głąb
Azji
. Pod
Gaugamelą
w
Asyrii
na jego drodze stanął Dariusz III w asyście 40 000 konnych oraz 16 000 ciężkich piechurów wspartych słoniami, rydwanami i ogromnymi rzeszami lekkozbrojnej piechoty. Według ostrożnych szacunków armia perska liczyła około 200 tysięcy ludzi. Bitwę raz jeszcze rozstrzygnęła szarża ciężkiej macedońskiej jazdy –
hetajrów
– która wdarła się w lukę między perskimi oddziałami i ruszyła prosto na Dariusza. Ten już po raz drugi musiał ratować się ucieczką. Armia perska znowu poszła w rozsypkę. Po tym zwycięstwie Aleksander zajął
Babilon
i zdobył skarbiec perski w
Suzie
zagarniając bajeczne skarby perskiego władcy.
Kolejna armia perska przegrała z macedońskimi zdobywcami w
330 p.n.e.
, gdy próbowała zablokować drogę do stolicy Persji,
Persepolis
. Po zdobyciu miasta
1 października
zostało ono splądrowane i spalone. W pościgu za uciekającym Dariuszem armia Aleksandra dotarła w okolice dzisiejszego
Teheranu
, a później ruszyła w kierunku
Afganistanu
. W końcu Aleksander dogonił Dariusza, który konał od ran zadanych mu przez zdradzieckiego
satrapę
Baktrii
-
Bessosa
, który ogłosił się nowym królem Persji. Nie zakończyło to jednak kampanii. Aleksander postanowił pojmać morderców Dariusza i wyruszył ich śladem na wschód, gdzie
Bessos
rozpoczął rządy pod imieniem Artakserksesa IV.
Walki w Baktrii i Sogdianie
Przez kolejne lata Aleksander prowadził ciężkie walki w
Baktrii
i
Sogdianie
(obecne tereny
Uzbekistanu
i
Afganistanu
). Pojmał w końcu Bessosa i innych zabójców Dariusza. By zdławić ciągłe bunty, założył w tych prowincjach liczne Aleksandrie, w których osiedlał weteranów i kolonistów z Grecji. Ostatecznie podporządkował sobie te prowincje zawierając małżeństwo z
Roksaną
, księżniczką
baktryjską
. W tym samym czasie doszło do pierwszych konfliktów z częścią macedońskich arystokratów, którym nie podobało się przejmowanie przez Aleksandra perskich obyczajów i coraz większa rola Persów w otoczeniu macedońskiego króla. Ofiarą gniewu Aleksandra padł m.in.
Parmenion
, który został oskarżony o zdradę, najważniejsza osoba w armii po Aleksandrze, a zarazem jego najwierniejszy przyjaciel.
Kampania w Indiach
Po zakończeniu podboju Sogdiany żądny dalszych zwycięstw Aleksander ruszył w roku
327 p.n.e.
na
Indie
. W wyprawie uczestniczyło już wtedy około 120 tysięcy ludzi – macedońskich, greckich i azjatyckich żołnierzy oraz kupców, tragarzy, niewolników, kurtyzan i żon. Była to najcięższa część kampanii. Mieszkańcy ziem nad
Indusem
okazali się twardym przeciwnikiem, a klimat (m.in. częste deszcze) dawał się we znaki wojskom Aleksandra. Rozdrażnieni żołnierze urządzali prawdziwe rzezie miejscowej ludności. Nad rzeką
Hydaspes
macedoński król pokonał wojska indyjskiego księcia
Porusa
, który miał aż 200
słoni bojowych
. Było to już ostatnie wielkie zwycięstwo Aleksandra. W Indiach Północnych Aleksander wywarł takie wrażenie na
Hindusach
, że przez pewien czas był czczony jako
bóstwo
. Zamieszkujący
Himalaje
Gurkhowie
wywodzą pochodzenie swoich noży
kukri
od greckich mieczy
kopis
, w które uzbrojeni byli żołnierze Aleksandra. Zmęczone niekończącą się wojną wojsko odmówiło dalszego marszu. Wielki zdobywca musiał wrócić na zachód. W drodze powrotnej podczas szturmu na jedno z indyjskich miast Aleksander sam rzucił się na mury, by pociągnąć niechętnych wojaczce żołnierzy do szturmu. Swojej brawury mało nie przypłacił życiem, gdy indyjska strzała zraniła go w płuco. Maszerując z Indii do Persji ruszył z częścią sił przez pustynną Gedrozję. Marsz zakończył się śmiercią tysięcy ludzi z braku wody i jedzenia.
Ostatni rok
W
324 p.n.e.
Aleksander zorganizował w
Suzie
olbrzymie wesele
: nakłonił wielu dostojników macedońskich do małżeństwa z przedstawicielkami arystokracji perskiej. Sam poślubił dodatkowo dwie córki królów perskich: Parisatis (córkę
Artakserksesa III
) i
Statejrę II
(córkę
Dariusza III
) - miał już 3 żony.
Hefajstion
poślubił siostrę Statejry II -
Drypetis
. Wokół tej uroczystości powstało mnóstwo teorii w nowożytnej historiografii, starającej się zgłębić motywy i cele macedońskiego króla. W oczach wielu historyków Aleksander coraz szybciej przekształcał się w despotę i tracił kontakt z rzeczywistością. W świetle najnowszych badań ten sąd wydaje się jednak zbyt pochopny. Podczas wyprawy Aleksandra do Baktrii, Sogdiany i Indii wielu satrapów, sądząc, że nigdy już stamtąd nie powróci, nadużywało władzy przez niesubordynację, zły zarząd, a nawet grabież królewskich pieniędzy (vide
Harpalos
). Po powrocie króla ze wschodu wielu
satrapów
podejrzanych o spisek (np. niedostarczenie zapasów dla maszerującej przez Gedrozję armii) zostało skazanych na śmierć lub też zdjętych ze stanowiska, co być może było jedynym sposobem, by opanować poważny kryzys imperium, jaki wówczas nastąpił.
W roku
333 p.n.e.
wyrocznia
w Egipcie ujawniła Aleksandrowi, że jest synem samego
Zeusa
. Aleksander z czasem zaczął wierzyć, że jest
półbogiem
, a pod koniec swego życia nabrał przekonania, że jest wręcz bogiem i wysłał list nakazujący greckim miastom uznania jego boskości. Te uczyniły to, ale nie obyło się bez drwin pod adresem króla.
Stan Aleksandra pogorszył się latem 324 p.n.e. w
Ekbatanie
po śmierci jego najbliższego przyjaciela, współpracownika, a według części źródeł, także kochanka –
Hefajstiona
. Na pogrzeb i grobowiec wydał gigantyczną fortunę i zaczął jeszcze bardziej nadużywać
alkoholu
. Innym wieloletnim ukochanym Aleksandra miał być, podarowany mu w hołdzie przez perskiego generała, eunuch Baboas[2]. Te wieloletnie homoseksualne związki romantyczne Aleksandra miały być powodem troski o możliwość spłodzenia następcy. Pisał o tym już w starożytności rzymski historyk
Kwintus Kurcjusz Rufus
(Quintus Curtius)[3]. Obawy te okazały się bezzasadne, gdyż Aleksander miał być ojcem urodzonego już po jego śmierci Aleksandra IV.
Po kilkunastu dniach choroby, Aleksander zmarł. Absolutnie nie można wykluczyć, że został otruty przez obawiających się kolejnej fali
czystek
dowódców jego armii (wlana trucizna do wina). Kilka miesięcy po jego śmierci
Roksana
urodziła mu syna - pogrobowca,
Aleksandra IV
. Inne teorie mówią, że przyczyną śmierci Aleksandra mogło być niezamierzone przedawkowanie stosowanej wówczas jako
lek
białej ciemiężycy
, która w mniejszych dawkach działa jako lekarstwo, lecz w większych - zabija.
Mimo że nie rządził swoim wielkim imperium zbyt długo, efekty jego podbojów były ogromne. Zakładane przez niego greckie
kolonie
spowodowały rozprzestrzenienie się helleńskiej
kultury
na ogromnych obszarach, co spowodowało powstanie kultury
hellenistycznej
. W kilka lat po jego śmierci imperium zostało podzielone w wyniku
wojen diadochów
– dowódców armii Aleksandra Wielkiego. Założone przez nich królestwa na wiele lat zdominowały
Bliski Wschód
.
Dzieje Aleksandra są nam znane dzięki przekazom
Flawiusza Arriana
,
Plutarcha
,
Diodora Sycylijskiego
,
Pompejusza Trogusa
za pośrednictwem epitomy
Marka Junianusa Justynusa
oraz
Kwintusa Kurcjusza Rufusa
.
Mapa imperium Aleksandra Macedońskiego Zobacz też
Literatura
Opracowania:
- A. R. Burn: Alexander the Great and the Hellenistic World. London: 1964.
- Paul Cartledge: Aleksander Wielki. tłum. A. Klingofer. Warszawa: 2005. ISBN 83-11-1010-3.
- E. Dąbrowa: Gaugamela 331 r. p.n.e.. Warszawa: 1988. .
- Witold Dzięcioł: Aleksander Wielki. Londyn: 1965.
- Peter Green: Aleksander Wielki. tłum. A. Konarek. Warszawa: Wydawnictwo W.A.B., 2004. .
- N. G. L. Hammond: Starożytna Macedonia. tłum. A.S. Chankowski. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1999. .
- N. G. L. Hammond: Geniusz Aleksandra Wielkiego. tłum. J. Lang. Poznań: Axis, 2000. .
- J. Modrzejewski: Aleksander Macedoński. Warszawa: 1958.
- Krzysztof Nawotka: Aleksander Wielki. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 2007. .
- J. M. Olbrycht: Aleksander Wielki i świat irański. Rzeszów: 2004.
- J. Rzepka: Monarchia macedońska. Zgromadzenie i obywatelstwo u schyłku epoki klasycznej i w epoce hellenistycznej. Warszawa: 2006.
- Bogdan Żurawski: Śladami Aleksandra Macedońskiego. Warszawa: 1985.
Źródła:
- Flawiusz Arrian, Wyprawa Aleksandra Wielkiego, Wrocław 2004.
- Kwintus Kurcjusz Rufus, Historia Aleksandra Wielkiego, tłum. L. Winniczuk, Warszawa 1976.
- Plutarch z Cheronei, Żywoty sławnych mężów: Aleksander Wielki, tłum. M. Brożek, Wrocław 1976.
- Plutarch z Cheronei, O szczęściu czy dzielności Aleksandra, tłum. K. Nawotka, Wrocław 2003.
Przypisy