Gerlach
GerlachLudwik Greiner, autor pierwszych dokładnych pomiarów Gerlacha z roku 1837 Gerlach lub Gierlach, rzadziej Garłuch (
słow.
Gerlachovský štít, Gerlachovka,
niem.
Gerlsdorfer Spitze, Gerlach,
węg.
Gerlachfalvi-csúcs, 2655 m
n.p.m.
) – najwyższy szczyt
Tatr
i całych
Karpat
, położony na
Słowacji
, w bocznej grani
Tatr Wysokich
. TopografiaMasyw Gerlacha składa się z kilku wierzchołków. Grań rozpoczyna się od strony północno-zachodniej wierzchołkiem
zwornikowym
z
granią główną
–
Zadnim Gerlachem
(Zadný Gerlach, 2616 m), którego zbocza obniżają się do
Przełęczy Tetmajera
(Gerlachovské sedlo), za którą wznosi się główny wierzchołek (2655 m). Dalej w grani znajdują się
Wyżnie Gerlachowskie Wrótka
, wierzchołek
Pośredniego Gerlacha
,
Pośrednie Gerlachowskie Wrótka
,
Gerlachowska Czuba
i
Niżnie Gerlachowskie Wrótka
. Grzbiet kończy się południowo-wschodnim szczytem
Małego Gerlacha
(Kotlový štít, 2601 m). Z wierzchołka Małego Gerlacha odchodzą dwa boczne ramiona obejmujące
Gerlachowski Kocioł
(Gerlachovský kotol). Masyw Gerlacha góruje nad dolinami: Szczyt ten, nazwany przez
Mieczysława Karłowicza
królem tatrzańskim (
Franciszek Henryk Nowicki
przyznał mu "berło gór"), jest dostępny jedynie dla wytrawnych turystów. Najczęściej uczęszczane wejście jest poprowadzone z Doliny Wielickiej przez Wielicką Próbę, dostępny jest także z Doliny Batyżowieckiej przez tzw. Batyżowiecką Próbę – oba szlaki są silnie
eksponowane
(wejścia turystyczne tylko w okresie letnim w towarzystwie przewodnika). Bazą wypadową jest zwykle
hotel górski "Śląski Dom"
. RoślinnośćMimo surowych warunków klimatycznych i bardzo krótkiego sezonu wegetacyjnego, w rejonie samego wierzchołka można jeszcze znaleźć stanowiska 15 gatunków roślin naczyniowych, w tym:
dzwonka alpejskiego
,
wrotycza alpejskiego
,
goryczki przeźroczystej
,
omiegu kozłowca
,
situ skuciny
i
pierwiosnki maleńkiej
. HistoriaPierwsze wejścia turystyczne nie są dokładnie odnotowane. Przypuszczalnie na szczycie byli w
1855
dwaj polscy wybitni botanicy Zygmunt Bośniacki i ks. Wojciech Grzegorzek. Najprawdopodobniej już w 1834 r. na szczycie stanęli – podczas polowania na
kozice
–
Johann Still
, Martin Spitzkopf-Urban, Gelhof i dwóch nieznanych koziarzy. Na pewno weszli na niego austriaccy inżynierowie prowadzący prace kartograficzne w 1868 r. Pierwszy turysta na Gerlach został wprowadzony w końcu lat 60. XIX wieku przez Stilla. Pierwszymi Polakami na szczycie byli ksiądz
Józef Stolarczyk
z przewodnikami Wojciechem Gąsienicą Kościelnym, Wojciechem Giewontem,
Wojciechem Rojem
i
Szymonem Tatarem
22 września 1874 r. W roku 1875 zanotowano już sześć wejść, intensywnie zwiedzany szczyt zaczął być po 1876. Zimą szczyt zdobyli pierwsi
Janusz Chmielowski
,
Károly Jordán
i
Klemens Bachleda
w dniu 15 stycznia 1905 r. Przed pomiarami przeprowadzonymi w latach 1837–1838 przez leśniczego Ludwika Greinera za wyższe od Gerlacha uznawano powszechnie
Łomnicę
,
Krywań
i
Lodowy Szczyt
. Wyniki badań przeprowadzonych metodą
triangulacji
wykazały wysokość Gerlacha równą 2640,54 m (w rzeczywistości 2655 m), Łomnicy: 2624,73 m (2634 m), Lodowego Szczytu: 2594,71 m (2627 m). Krywań już wcześniej został uznany za niższy od Łomnicy. Greiner opublikował wyniki w 1839 w drukowanych przez królewsko-węgierską drukarnię uniwersytecką "Gemeinnützigen Blättern zur Belehrung und Unterhaltung", później jeszcze dwa razy w innych miejscach. Były to mało poczytne czasopisma, więc Łomnica jeszcze przez długi czas uchodziła za najwyższy szczyt tatrzański. Encyklopedia Powszechna
Samuela Orgelbranda
z 1867 podaje wysokości: Łomnica 2696 m, Lodowy Szczyt 2655 m,
Wysoka
2465 m, Gierlachowski Szczyt 2307 m[1]. W 1997 na szczycie ustawiono metalowy krzyż. Gerlach należy do
Korony Europy
. Nazwa- Zmiana nazwy na przestrzeni lat
Pierwotna nazwa szczytu pochodzi od nazwiska
komesa
Gerlacha ze
Spiskiej Soboty
, bądź jego syna, występującego w dokumencie z 1326 r.[2] Rdzeń tego imienia wcześniej pojawił się w nazwie niemieckospiskiej wsi Gerlsdorf (dziś po słowacku Gerlachov, po polsku
Gierlachów
), położonej na północny zachód od Spiskiej Soboty. Wraz z coraz większym zainteresowaniem Tatrami nizinne nazwy przenosiły się na okoliczne szczyty. W ten sposób ustaliła się niemiecka nazwa Gerlsdorfer Spitze, węgierska Gerlachfalvi-csúcs oraz słowacka Gerlachovský štít oraz skrócona Gerlach. W późniejszych latach Gerlach po wielokroć stawał się obiektem politycznych rozgrywek. Oto lista znanych oficjalnych i nieoficjalnych nazw góry: Gerlach z Doliny Wielickiej Lata | Nazwa |
---|
do
1896
| Gerlach (po słowacku i
polsku
), Gierlach (pol.), Gerlsdorfer Spitze, Gerlachspitze (po
niemiecku
), Gerlachfalvi csúcs (węg., oficjalnie)- forma Gerlach pierwszy raz pojawiła się w roku 1717 u J. Buchholtza
| 1896–
1919
| Franz-Joseph-Spitze (niem.), Ferenc József csúcs (węg.), Štít Františka Jozefa (słow.), Štít Františka Josefa (po
czesku
)- tłum. na polski: Szczyt
Franciszka Józefa
– zmiana nazwy w 1896 r. z okazji 1000-lecia Państwa Węgierskiego
| 1919–
1923
| Gerlach, Gerlachovka (słow.) | od 1923 | Štít Legionárov (słow.), Štít legionářů (cz.), Legionáriusok csúcsa (węg.)- tłum. na polski: Szczyt Legionistów – zmiana nazwy dla upamiętnienia pomocy czeskich i słowackich legionistów przy powstaniu państwa
czechosłowackiego
; nazwa nie przyjęła się, ok. 1932 góra na pewno była znów nazywana Gerlachem
| do
1939
| Gerlach, Gerlachovka (słow.)- w okresie międzywojennym w Polsce szczyt bywał też zwany Szczytem Polskim
| 1939–
1945
| Slovenský štít (słow.), Slowakische Spitze (niem.), Szlovák csúcs (węg.)- tłum. na polski: Słowacki Szczyt
| 1945–
1949
| Gerlach, Gerlachovka (słow.) | 1949–
1959
| Stalinov štít (słow.), Stalinův štít (cz.)- po polsku: Szczyt
Stalina
– zmiana nazwy w 1949
| od 1959 | Gerlachovský štít (słow., cz.), Gerlsdorfer Spitze lub Gerlachspitze (niem.), Gerlach lub Gierlach (pol.), Gerlachfalvi csúcs (węg.) |
- Polska nazwa
Wskutek wieloletnich zawirowań w nazewnictwie nie można wskazać jedynej poprawnej nazwy w języku polskim. W powszechnym użyciu funkcjonują dwie: Gierlach oraz Gerlach, rzadziej występują też formy Gerlachowski Szczyt, Garłuch, Garłuchowski Szczyt, a także Kotłowy Szczyt, Kocioł. Szczyt pojawił się w polskim piśmiennictwie dopiero w wieku XIX.
Stanisław Staszic
używał w swoich dziełach zarówno formy Gierlach, jak i formy Gerlach. Forma Gerlach pojawiała się też u Łapczyńskiego (1866), ks. Sutora (1878) i
Chałubińskiego
(1879). Formę Garłuch forsował
Walery Eljasz-Radzikowski
, doszukując się w niej słowiańskiego pochodzenia od słowa gardło. Jako drugą formę proponował on Gerlach[3]. Niejednomyślność co do wskazania prawidłowej formy występuje także wśród badaczy tatrzańskiej historii i etymologii.
Witold Henryk Paryski
i
Zofia Radwańska-Paryska
w
Wielkiej Encyklopedii Tatrzańskiej
wskazują Gierlach jako jedyną poprawną formę, podkreślając błędność nazwy Garłuch[4]. Nazwy Gierlach używa konsekwentnie w swoich przewodnikach także
Józef Nyka
[5]. Za formą Gerlach opowiada się jednak również wielu znawców Tatr, w tym
Władysław Cywiński
[6]. Także słowniki i encyklopedie są niejednomyślne i pojawiają się w nich, opatrzone różnymi kwalifikatorami (rzadko, dawniej), różne nazwy[7][8][9]. Kontrowersje wzbudza też odmiana nazwy szczytu. Najczęściej stosowana forma
dopełniacza
to Gierlacha, Gerlacha, ale występuje też odmiana Gierlachu, Gerlachu. Przypisy- ↑ Bolesław Chwaściński: Z dziejów taternictwa. O górach i ludziach. Warszawa: Sport i Turystyka, 1988, ss. 22-23. .
- ↑ por. Grzegorz Barczyk, Ryszard Jakubowski (red.), Adam Piechowski, Grażyna Żurawska: Bedeker tatrzański. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2000. . , s. 374-375
- ↑ Andrzej Z. Górski. Moje śledztwa lingwistyczne. „Tatry”. 1 (27), zima 2009, ss. 70-72. Tatrzański Park Narodowy.
ISSN
0867-4531
.
- ↑
Gierlach
- ↑ por. np. Józef Nyka, Monika Nyczanka: Tatry Słowackie : przewodnik. Latchorzew: Trawers, 2005. .
- ↑ Grzegorz Barczyk, Ryszard Jakubowski (red.), Adam Piechowski, Grażyna Żurawska: Bedeker tatrzański. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2000. . , s. 374-375
- ↑ Słownik poprawnej polszczyzny, PWN, Warszawa 1995, , s. 177
- ↑ Encyklopedia powszechna, PWN, Warszawa 1974, t. 2, s. 48
- ↑ Mała encyklopedia powszechna, PWN, Warszawa 2000, , s. 254 i 256
Bibliografia Zobacz też Linki zewnętrzne
Inne hasła zawierające informacje o "Gerlach":
Karpaty Zachodnie
...
Bitwa stalingradzka
Zobacz też
Front wschodni
Bitwa na Łuku Kurskim
Fontanna Barmalei
Linki zewnętrzne
Bitwa o Stalingrad
BibliografiaHeinrich Gerlach Zdradzona armia, Bellona, 2004Tadeusz Konecki Stalingrad 1942-43, Alma-Press, 2006Aleksander M. Samsonow ...
1990
III
2005
SekretarzgeneralnyNATO
1988
Manfred Wörner
(
Niem.
)
1994
PrezydentNiemiec
1984
Richard von Weizsäcker
1994
KanclerzNiemiec
1982
Helmut Kohl
(
CDU
)
1998
Norwegia
1957
Olaf V
1991
PremierNorwegii
1989
Jan P. Syse
19901990
Gro Harlem Brundtland
1996
Przewodn.RadyPaństwaNRD
1989
Manfred Gerlach
19901990
Sabine Bergmann-Pohl
1990
SekretarzgeneralnyONZ
1982
Javier Pérez de Cuéllar
(Peru)
1991
Papież
1978
Jan Paweł II
2005
PrezydentParagwaju
1989
gen. Andrés Rodríguez
1993
PrezydentPeru
1985
Alan García Pérez
19901990
Alberto ...
1989
Wörner
(
Niem.
)
1994
PrezydentNiemiec
1984
Richard von Weizsäcker
1994
KanclerzNiemiec
1982
Helmut Kohl
(
CDU
)
1998
Norwegia
1957
Olaf V
1991
PremierNorwegii
1986
Gro Harlem Brundtland
19891989
Jan P. Syse
1990
Przewodn.RadyPaństwaNRD
1976
Erich Honecker
19891989
Manfred Gerlach
1990
1989
Egon Krenz
1989
SekretarzgeneralnyONZ
1982
Javier Pérez de Cuéllar
(Peru)
1991
Papież
1978
Jan Paweł II
2005
PrezydentParagwaju
1954
gen. Alfredo Stroessner Mattianda
19891989gen. Andrés ...
Doświadczenie Sterna-Gerlacha
Doświadczenie Sterna-Gerlacha
Mechanika kwantowa
Zasada nieoznaczoności Heisenberga
Równanie Schrödingera
WstępAparat matematycznyTło
Mechanika klasyczna
· Stara teoria kwantów · ...
Cmentarz Obrońców Lwowa
I, ranny 15.I na Persenkówce, †24 I 1919, odzn. I odc. Orlętaułan Gerlach Franciszek, lat 20, †16 IV 1919 w Winnikach, OrlętaKrypta 2POLEGLI LISTOPAD ...
Hanower
Haendel
(
1685
-
1750
) pojechał z królem do
Londynu
.W
1734
elektor i jego minister
Gerlach Adolph von Münchhausen
założyli
uniwersytet w Getyndze
(tak zwana:
Georgiana
). Szybko ...
Wisła
...
Korona Europy
...
Tatry Wschodnie
...
Inne lekcje zawierające informacje o "Gerlach":
207. Krainy geograficzne Polski. Karpaty (plansza 7)
...
203. Ukształtowanie powierzchni Polski (plansza 10)
Gerlach – najwyższy szczyt Tatr
Ukształtowanie powierzchni Polski
W pasie wyżyn i gór ...
Zróżnicowanie rzeźby Polski (plansza 16)
przez terytoria Czech, Polski, Słowacji, Węgier, Ukrainy, Rumunii i Serbii. Najwyższy szczyt Gerlach ma wysokość 2655 m n.p.m., natomiast w Polsce najwyższym szczytem są ...
|