Powstanie listopadowe – polskie
powstanie narodowe
przeciw
Rosji
, które wybuchło w nocy z
29 listopada
na
30 listopada
1830
, a zakończyło się
21 października
1831
[5]. Zasięgiem swoim objęło
Królestwo Polskie
i część
prowincji zabranych
(
Litwę
,
Żmudź
i
Wołyń
).
W rocznicę wybuchu powstania obchodzony jest
Dzień Podchorążego
.
Geneza
Główną przyczyną wybuchu powstania listopadowego było nieprzestrzeganie przez carów rosyjskich postanowień
konstytucji z 1815 roku
.
Aleksander I
w 1819 roku zniósł wolność prasy i wprowadził
cenzurę prewencyjną
. W
1821
zawieszono wolność zgromadzeń i zakazano działalności
masonerii
. W
1822
skazano
Waleriana Łukasińskiego
, przywódcę
Wolnomularstwa Narodowego
. W
1823
Rosjanie
rozbili sieć tajnych stowarzyszeń w
prowincjach zabranych
.
Mikołaj Nowosilcow
rozpoczął prześladowanie członków towarzystw
filomatów
i
filaretów
. W
1825
car zlikwidował jawność obrad sejmowych.
Jednocześnie wzmogły się prześladowania polskich organizacji niepodległościowych. W
1827
nastąpiły aresztowania członków
Towarzystwa Patriotycznego
.
Sąd sejmowy
, wydając łagodne wyroki na podejrzanych i oczyszczając ich z zarzutu zdrady stanu, pośrednio potwierdził, że występowali oni w dobrej wierze przywrócenia przestrzegania zapisów konstytucji 1815 roku. Polska opinia publiczna straciła też wtedy ostatecznie złudzenia co do prawdziwych zamierzeń cara
Mikołaja I
.
Dotychczas łudzono się jeszcze, że Rosja wypełni zobowiązanie zawarte w akcie końcowym
kongresu wiedeńskiego
, gdzie car zobowiązywał się do przeprowadzenia tzw. rozszerzenia wewnętrznego (chodziło o przyłączenie do Królestwa prowincji zabranych w granicach z
1772
).
W lipcu i sierpniu
1830
wybuchły zwycięskie rewolucje
we Francji
i w
Belgii
, które doprowadziły do podważenia systemu
Świętego Przymierza
.
17 października
car rozkazał przygotowanie
mobilizacji alarmowej
wojska
polskiego
i
rosyjskiego
.
21 października
ks.
Franciszek Ksawery Drucki-Lubecki
otrzymał polecenie przygotowania finansów Kongresówki na wypadek wojny[6].
24 listopada
Kongres Narodowy w
Brukseli
zdetronizował króla
Niderlandów
i ogłosił faktyczną niepodległość Belgii.
28 listopada
dotarła do Królestwa Polskiego wieść o upadku prorosyjskiego rządu
Wielkiej Brytanii
ks.
Artura Wellingtona
. Jednocześnie już
23 listopada
członkowie
sprzysiężenia Podchorążych
byli ostrzeżeni o ich dekonspiracji i przygotowanych aresztowaniach. Wydawać by się mogło, że nadszedł ostatni dogodny moment do przeprowadzenia powstania.
Wybuch
Warszawska Straż Bezpieczeństwa
Powstanie listopadowe 5 złotych 1831
W roku
1828
w
warszawskiej
Szkole Podchorążych Piechoty
zawiązało się
sprzysiężenie
pod dowództwem podporucznika
Piotra Wysockiego
przeciwko wodzowi naczelnemu
wojsk Królestwa Polskiego
i dowódcy sił rosyjskich stacjonujących w zachodnich guberniach Rosji,
wielkiemu księciu Konstantemu
, który był bratem
cesarza Rosji
i
króla Polski
Mikołaja I
. Był on powszechnie znienawidzony za stworzenie systemu tajnej policji i donosicielstwa, a także za publiczne poniżanie polskich oficerów.
Bunt wybuchł nocą z
29
na
30 listopada
1830
[7]. Sygnałem do insurekcji miał być pożar
browaru
na
Solcu
. Grupa 24 spiskowców, złożona głównie z młodych inteligentów (m.in.
Ludwik Nabielak
,
Seweryn Goszczyński
), opanowała
Belweder
– rezydencję wielkiego księcia. Jednakże Konstanty zdołał się przed napastnikami ukryć. Podobno zbiegł z pałacu przebrany w kobiece ubrania. Powstańcy tylko dzięki pomocy 15 000
pospólstwa
i
plebsu
warszawskiego zdobyli wówczas
Arsenał
. Zamordowali sześciu przeciwnych powstaniu generałów i wysoko postawionych wojskowych[8]. Następnego dnia, wraz z uzbrojoną ludnością cywilną, opanowali stolicę. W ten sposób spisek wojskowy przekształcił się w powstanie. Wielki książę Konstanty z częścią wiernych mu generałów i wojsk wycofał się z
Warszawy
do koszar na
Wierzbnie
, nie podejmując działań przeciwko powstańcom (w
1831
r. zmarł na
cholerę
).
30 listopada
Rada Administracyjna
powołała
Straż Bezpieczeństwa
, dowodzoną przez
Piotra Łubieńskiego
, której zadaniem było rozbrojenie zrewoltowanej ludności cywilnej Warszawy. Broń odbierano powstańcom, zakazano też używania rewolucyjnych kokard granatowo-biało-czerwonych, wprowadzając w ich miejsce białe.
Po nieudanych próbach rozbrojenia powstańców przez Radę Administracyjną, (kierowaną przez księcia
Franciszka Ksawerego Druckiego-Lubeckiego
) będącą cywilną władzą Królestwa, nastąpiła eskalacja ruchu powstańczego.
1 grudnia
powstało
Towarzystwo Patriotyczne
, kierowane przez
Maurycego Mochnackiego
, które domagało się podjęcia natychmiastowej akcji zbrojnej przeciwko wojskom rosyjskim stacjonującym w Królestwie. Ulegając tym naciskom Rada Administracyjna dokooptowała do swojego składu polityków Towarzystwa, co z kolei wywołało sprzeciw żywiołów konserwatywnych. W celu spacyfikowania nastrojów
3 grudnia
1830
rozwiązano Radę Administracyjną i wyłoniony został
Rząd Tymczasowy
, którego prezesem został książę
Adam Jerzy Czartoryski
. Wodzem Naczelnym rząd mianował
gen. Józefa Chłopickiego
. Ten
5 grudnia
ogłosił się dyktatorem powstania usiłując jednocześnie doprowadzić do rokowań z
carem
. W tym celu zaproponował
mediację
Prus
w sporze z Rosją.
Powrót wojsk polskich z Wierzbna 3 grudnia 1830, obraz Marcina Zaleskiego
Książę Drucki-Lubecki udał się do
Petersburga
, by tam na czele polskiej delegacji rozpocząć rokowania z carem. Powołując na powierzone jej instrukcje
sejmowe
delegacja ta miała się domagać od Mikołaja I respektowania postanowień konstytucji z 1815 roku, rozciągnięcia jej postanowień na
Litwę
,
Wołyń
i
Podole
, zwołania Sejmu z udziałem posłów z
ziem zabranych
, natychmiastowego opuszczenia terytorium Królestwa Polskiego przez wojska rosyjskie.
13 grudnia
car wydał
ukaz
o przeprowadzeniu mobilizacji korpusu interwencyjnego pod dowództwem
feldmarszałka
Iwana Dybicza
, który miał stłumić powstanie[9].
17 grudnia
Mikołaj I wydał manifest do Polaków, w którym nakazywał przywrócenie Rady Administracyjnej w jej składzie pierwotnym i skoncentrowanie wojsk polskich w okolicach
Płocka
.
Jednakże sytuacja w Królestwie uległa dalszej radykalizacji.
20 grudnia
Sejm wydał manifest, w którym ogłosił powstanie narodowe przeciw
Rosji
, przedstawiając opinii międzynarodowej przyczyny jego wybuchu. Zaręczona wolność osobista zgwałcona, zapełniono więzienia, wojenne sądy postanowione na osoby cywilne, rozciągnięto sromotne kary na obywateli, których całą winą było, że ducha i charakter narodowy ratować od zepsucia i zguby zamierzali. O ile Rosja zaatakuje Królestwo wróg nasz nad jedną tylko pustynią więcej panowanie swoje roztoczy.
21 grudnia
dyktator Józef Chłopicki rozwiązał Rząd Tymczasowy i w jego miejsce powołał
Radę Najwyższą Narodową
.
29 grudnia
dyktator powołał
Komisję Rozpoznawczą
, do rozpatrzenia spraw osób podejrzanych o
szpiegostwo
[10].
Detronizacja cara Mikołaja I 25 stycznia 1831
17 stycznia
, wobec fiaska rokowań z Mikołajem I, który zażądał bezwarunkowej kapitulacji powstańców gen. Chłopicki złożył dyktaturę. Radykalne
Towarzystwo Patriotyczne
kierowane przez
Joachima Lelewela
zdobyło wówczas decydujący głos w sejmie, który
25 stycznia
1831
r. na wniosek posła
Romana Sołtyka
podjął
uchwałę o detronizacji
Mikołaja I
, co było równoznaczne z zerwaniem unii personalnej i aktem niepodległości Królestwa. Poseł
Jan Ledóchowski
wybiegł wtedy na środek sejmu i zawołał "Wyrzeknijmy więc wszyscy: nie ma Mikołaja!". Adam Czartoryski podpisując ten dokument miał powiedzieć: "Zgubiliście Polskę". W odpowiedzi bowiem granice Królestwa Polskiego przekroczyła 115 tys. armia rosyjska z 336 działami pod wodzą feldmarszałka
Iwana Dybicza
, który uzyskał od cara nieograniczoną władzę nad ośmioma województwami Królestwa Polskiego.
30 stycznia
1831
sejm powołał w miejsce rozwiązanej Rady Najwyższej Narodowej
Rząd Narodowy
. W jego składzie znaleźli się: książę
Adam Jerzy Czartoryski
,
Wincenty Niemojowski
,
Stanisław Barzykowski
,
Teofil Morawski
i
Joachim Lelewel
.
Wojna polsko-rosyjska
5 lutego
1831 roku armia rosyjska wkroczyła w granice Królestwa. 7 stycznia doszło do pierwszych starć zbrojnych: jeden z plutonów
1 pułku ułanów
rozpędził w
Siedlcach
straż przednią nieprzyjaciela. W tym samym dniu
3 pułk ułanów
wyparł z
Węgrowa
dwa pułki rosyjskie[11].
Po początkowych odosobnionych sukcesach polskich pod
Stoczkiem
14 lutego
i
Wawrem
, doszło do rosyjskiej próby szturmu na Warszawę. Jednak nierozstrzygnięta
bitwa pod Olszynką Grochowską
25 lutego
1831
roku, podczas której ciężko ranny został Chłopicki, uniemożliwiła te plany i przyniosła stronie polskiej sukces taktyczny.
Po bitwie dyktaturę objął generał
Jan Skrzynecki
, który obawiał się podjąć kontrofensywy. Zgodził się na to dopiero pod koniec marca. Śmiały plan opracowany przez generała
Ignacego Prądzyńskiego
przyniósł sukcesy w bitwach pod
Wawrem (II)
,
Dębem Wielkim
i
Iganiami
. Potem Skrzynecki przerwał jednak kontrofensywę. Dopiero w maju zgodził się na nowy plan
Prądzyńskiego
przewidujący rozbicie rosyjskich pułków gwardyjskich operujących w rejonie
Łomży
i
Ostrołęki
. W wyniku zwlekania wodza przewagę uzyskały wojska rosyjskie. Rosjanie wygrali
26 maja
bitwę pod Ostrołęką
, co załamało morale polskich żołnierzy. Skrzynecki tym razem znów zwlekał z atakiem na dziesiątkowane przez
cholerę
wojska rosyjskie. Dopiero
11 sierpnia
złożony został z urzędu.
Wprowadzenie do Warszawy jeńców i sztandarów zdobytych pod Wawrem i Dębem Wielkim, obraz Marcina Zaleskiego
15 sierpnia
Towarzystwo Patriotyczne
podjęło próbę dokonania zamachu stanu. Tłum warszawski zamordował więzionych na
Zamku Królewskim
zdrajców. Chaos opanował wówczas generał
Jan Krukowiecki
, który stanął na czele rządu z niemal dyktatorską władzą.
Tymczasem wojska rosyjskie, dowodzone po śmierci Dybicza przez feldm.
Iwana Paskiewicza
6 września
, po okrążeniu Warszawy od strony wschodniej, dalekim marszem przez mosty pod
Włocławkiem
zaatakowały miasto od zachodu. Po utracie
Woli
, gdzie podczas rosyjskiego szturmu zginął gen.
Józef Sowiński
, dowództwo powstania, nie widząc możliwości dalszej obrony stolicy, poddało ją. Kilka tygodni później nastąpił rozpad sejmu, Rządu Narodowego i wojska, którego znaczna część przekroczyła granice
Prus
i
Galicji
.
Wojna partyzancka
Na początku
1831
gen. Ignacy Prądzyński opracował dla sztabu generalnego plan koordynacji polskich działań partyzanckich. Zakładał on sformowanie dużej liczby małych oddziałów leśnych, rekrutowanych ze straży bezpieczeństwa, gwardii ruchomej i pułków wojewódzkich. Całe Królestwo Polskie zostało podzielone na siedem stref działań, do których skierowano poszczególne ugrupowania powstańcze.
W swoim założeniu małe, niezwykle mobilne i nieuchwytne oddziały partyzanckie, miały operować na tyłach Rosjan, przerywając ich komunikację, nękając izolowane mniejsze oddziały nieprzyjaciela. W razie zagrożenia miały podlegać rozproszeniu i ponownie zbierały się w wyznaczonym miejscu.
W czasie kampanii 1831 8-tysięczne oddziały partyzanckie związały w
województwie augustowskim
i
płockim
dużą liczbę wojsk rosyjskich prawego skrzydła. Mobilizowane po lewej stronie
Wisły
były natychmiast przerzucane na tyły armii rosyjskiej.
W Augustowskim operował oddział Michała Godlewskiego w sile ok. 1 tys. ludzi. Tam też działał najliczniejszy oddział majorów Karola Szona i Antoniego Puszeta w sile 4 tys. żołnierzy, rozbity
22 kwietnia
w
bitwie
pod
Mariampolem
. W
Puszczy Kurpiowskiej
działali partyzanci ppłk
Józefa Zaliwskiego
.
Obok nich istniały wydzielone oddziały strzelców celnych podpułkownika
Michała Kuszlla
, majora
Eustachego Grothusa
i mjr
Stanisława Krzesimowskiego
, które składały się wyłącznie ze
strzelców wyborowych
[12]. W razie potrzeby łączyły się one z armią regularną, stanowiąc wsparcie piechoty liniowej.
Władze wojskowe rosyjskie z całą bezwzględnością zwalczały
partyzantkę
litewską
. Oficerów, wziętych z bronią w ręku rozstrzeliwano, szlachtę oddawano pod sądy wojenne i skazywano na konfiskatę majątków i
zesłanie
. Chłopów karano chłostą, zsyłano do batalionów syberyjskich, wsie sprzyjające powstańcom palono. Przy poparciu rządu
starowierzy
napadali na dwory i rabowali je. Władzom pomagała także ludność
żydowska
[13].
Powstanie listopadowe na Litwie, Żmudzi i Białorusi
Po wybuchu powstania w Królestwie władze rosyjskie wprowadziły
1 grudnia
1830
stan wojenny
w
guberni wileńskiej
,
grodzieńskiej
,
mińskiej
i w
obwodzie białostockim
. Aresztowano potencjalnych przywódców powstania na tych terenach, skonfiskowano broń pozostającą w rękach prywatnych, uwięziono i
zesłano
na
Syberię
podejrzanych o przygotowywanie wystąpień zbrojnych. W
Wilnie
powołano tzw. Komitet Główny, starający się utrzymywać kontakty z władzami powstańczymi w
Warszawie
i tworzącymi się tajnymi komitetami powiatowymi. W lutym
1831
na
Żmudzi
miało miejsce wrzenie chłopstwa, związane z poborem rekruta do wojska rosyjskiego. W marcu powstanie rozprzestrzeniło się na poszczególne powiaty litewskie. Powstanie na Litwie związało w kluczowym momencie wojny 30 000 żołnierzy rosyjskich, przywracając tym samym równowagę strategiczną sił w Królestwie. W maju na Grodzieńszczyznę wkroczył korpus gen.
Dezyderego Chłapowskiego
. W czerwcu gen.
Antoni Giełgud
podjął nieudaną próbę zdobycia Wilna.
Wobec niepowodzenia opanowania głównych centrów komunikacyjnych i zdobycia portu w
Połądze
, gdzie miał być wyładowany transport broni, zakupionej w
Wielkiej Brytanii
, oddziały wojska polskiego podzieliły się w lipcu na trzy operujące oddzielnie korpusy. Zepchnięte przez wojska rosyjskie korpusy gen. Chłapowskiego (dowodzony przez Giełguda) i gen.
Franciszka Rohlanda
zmuszone zostały do przekroczenia granicy z
Królestwem Prus
. Jedynie korpus gen.
Henryka Dembińskiego
przedarł się do Królestwa. Poszczególne
oddziały partyzanckie
utrzymały się w puszczach litewskich do listopada
1831
[14].
Reakcje państw ościennych
Reakcja Prus
Królestwo Prus
było zdecydowanie wrogie powstaniu w Królestwie Kongresowym. Już w grudniu 1830 zmobilizowano pruską armię obserwacyjną pod dowództwem
feldmarszałka
Augusta Neidhardta von Gneisenau
z szefem sztabu generałem
Carlem von Clausewitzem
, której zadaniem było rozciągnięcie kordonu wojskowego pomiędzy Prusami i Kongresówką. Zmobilizowano
landwehrę
wielkopolską
, którą przerzucono na zachód poza
zabór pruski
do
Wittenbergi
.
Sekwestrem
objęto gotówkę
Banku Polskiego
, zdeponowaną w bankach pruskich. Wydano zakaz wysyłania do Królestwa amunicji, broni, żywności, lekarstw i środków opatrunkowych. Według ustaleń Banku Polskiego Prusy wraz z
Cesarstwem Austriackim
i innymi państwami niemieckimi zatrzymały bądź skonfiskowały 50 tysięcy karabinów, 3 tysiące par pistoletów, 4 tysiące szabel, 40 tysięcy luf karabinowych, 22 tysiące zamków, 51 tysięcy funtów prochu, 355 tysięcy funtów saletry zakupione we
Francji
i
Wielkiej Brytanii
na potrzeby powstania.
Oddziały polskie zmuszone do przekroczenia granicy pruskiej były natychmiast rozbrajane i internowane. Władze pruskie odesłały od razu do Rosji oddział kozaków, który na początku powstania schronił się w ich granicach. Pozwoliły na swobodny ruch kurierów, broni i amunicji przez swoje terytorium. Zezwoliły na zakup w
Gdańsku
żywności i paszy dla armii rosyjskiej.
Reakcja Austrii
Postępowanie Austrii było bardziej ambiwalentne. Władze austriackie wydały zakaz wywozu broni i amunicji do Królestwa, konfiskując 20 tysięcy karabinów i 8 tysięcy szabel zamówionych w
Wiedniu
. We
Lwowie
działała rosyjska agencja wywiadowcza, z Wiednia przesyłano do
Petersburga
przejęte listy i wiadomości, ułatwiano sprowadzanie z
Galicji
materiałów do budowy mostów dla wojsk rosyjskich.
Z drugiej strony jednak Austriacy sprzedawali powstańcom stare karabiny, nie do końca przestrzegali także przepisów dotyczących internowania oddziałów polskich wchodzących w ich granice. Z Galicji cały czas napływała dla powstańców broń, amunicja i lekarstwa. Gubernator Galicji książę August Longin von Lobkowitz utrzymywał cały czas kontakt we Lwowie z przedstawicielem powstańczym Izydorem Pietruskim, ułatwiając mu wysyłanie materiałów i ludzi do Kongresówki, dając także nadzieję mediacji austriackiej[15].
Polityka zagraniczna powstania
Od samego początku władze powstańcze próbowały uzyskać uznanie międzynarodowe dla swojego wystąpienia. W dążeniach tych powoływały się na postanowienia
kongresu wiedeńskiego
, którego ustalenia wobec
Polski
były ich zdaniem przez Rosję złamane. Polscy wysłannicy w
Londynie
i
Paryżu
bezskutecznie próbowali uzyskać uznanie powstańców przez
Wielką Brytanię
i
Francję
za stronę walczącą. Rządy państw zachodnich uległy presji rosyjskich przedstawicieli dyplomatycznych i uznały powstanie listopadowe za wewnętrzną sprawę
Imperium Rosyjskiego
.
Pewne znaczenie wypadki w Królestwie Polskim wywarły na obrady konferencji londyńskiej, zajmującej się sprawą
Belgii
. Zajęta tłumieniem powstania Rosja, przestała sprzeciwiać się przyznaniu niepodległości tego państwa. Mocarstwa zachodnie natomiast zażądały jedynie zachowania neutralności przez
Prusy
i
Austrię
i ich nieinterwencji po stronie rosyjskiej w celu stłumieniu powstania. Neutralność ta była i tak łamana przez Prusy, które formalnie neutralne, udzielały schronienia rosyjskim maruderom, zaopatrując armię rosyjską w broń i furaż. Posunęły się nawet do zbudowania dla Rosjan mostu w
Osieku
, po którym korpus Paskiewicza przedarł się do Warszawy od zachodu.
Austriacy natomiast internowali przebijający się z
Wołynia
korpus gen.
Józefa Dwernickiego
. Jednak mimo wszystko było to maksimum tego, co osamotniona na arenie międzynarodowej dyplomacja powstańcza mogła uzyskać.
Finis Poloniae, 1831, obraz Dietricha Montena, przedstawiający przekroczenie granicy z
Prusami
przez rozbite oddziały powstańcze
Upadek powstania
Do upadku powstania i przegrania wojny w dużym stopniu przyczynili się niewierzący w możliwość zwycięstwa i w gruncie rzeczy lojalistycznie nastawieni wobec cara arystokratyczni przywódcy polityczni
Adam Jerzy Czartoryski
,
Bonawentura Niemojowski
oraz nieudolni dowódcy: generałowie
Józef Chłopicki
,
Jan Skrzynecki
,
Jan Krukowiecki
,
Henryk Dembiński
i
Maciej Rybiński
. Powstał nawet na ten temat wierszyk:
- Chłop nas zdradził,
- skrzynka przyskrzyniła,
- kruk oko wydziobał,
- ryba zatopiła.
Nie można też zapominać o przewadze militarnej
Rosji
, nie dającej żadnych nadziei na prowadzenie wojny w dłuższym okresie.
Do upadku przyczyniły się także brak większego wsparcia ze strony ludności chłopskiej, wobec negatywnego stanowiska szlacheckich, konserwatywnych władz powstańczych do uwłaszczenia i likwidacji pańszczyzny na wsi.
Nie doczekali się też powstańcy pomocy z zewnątrz, a przeciwnie, zarówno papież
Grzegorz XVI
w
encyklice
Cum primum
, jak i rządy większości państw europejskich, napiętnowali powstańców jako "wichrzycieli" i zdrajców prawowitej władzy.
Skutki
- polityczne: w lipcu
1831
powołano
Komisję Rządu Tymczasowego
pod prezesurą gen.
Franciszka Ksawerego Dąbrowskiego
, która na terenach zajętych przez wojska rosyjskie przeprowadziła likwidację administracji powstańczej[16]. Jesienią
1831
roku Rosjanie powołali
Rząd Tymczasowy
pod prezesurą
Fiodora Engela
, którego zadaniem była
pacyfikacja
i militaryzacja Królestwa, administracja została podporządkowana naczelnikom wojennym; naczelnie komenderujący czynną armią generał-gubernator Królestwa Polskiego
feldmarszałek
Iwan Paskiewicz
[17]
22 listopada
1831
wydał z rozkazu
cesarza
Mikołaja I
postanowienie unieważniające "na zawsze" wszystkie uchwały i rozporządzenia "Rządu Rewolucyjnego"[18]; w
1832
roku nastąpiło znaczne ograniczenie autonomii Królestwa Polskiego: zastąpienie konstytucji
Statutem Organicznym
, wcielenie armii polskiej do rosyjskiej, zniesienie polskiego sejmu i samorządów, postępująca
rusyfikacja
administracji, namiestnikiem królestwa został
Iwan Paskiewicz
.
- kulturalne: likwidacja polskiego szkolnictwa wyższego, obniżenie jakości szkolnictwa średniego, spadek ilości szkół elementarnych, wprowadzenie języka rosyjskiego jako dodatkowego do szkół średnich.
- gospodarcze: nałożono wysoką
kontrybucję
, zbudowano na koszt Polski
Cytadelę
z silnym garnizonem rosyjskim, wprowadzono barierę celną na granicy polsko-rosyjskiej, po
1840
roku wprowadzono rosyjski system monetarny oraz system miar i wag, oraz ilości.
- demograficzne: interwencyjna armia rosyjska przywlokła ze sobą epidemię cholery, dziesiątkującą ludność Królestwa, w wyniku powstania około 11 tysięcy osób opuściło kraj (zobacz:
Wielka Emigracja
), w następnych latach sporą ilość mężczyzn z Królestwa wcielono do armii rosyjskiej.
- W ramach represji do specjalnych batalionów tzw. kanonistów
Armii Imperium Rosyjskiego
wcielono
dzieci polskie[19].
Dowództwo powstania
Naczelni wodzowie
Źródła[22]
Szefowie sztabu głównego
Kwatermistrzowie generalni
Generałowie dyżurni
Dowódcy jazdy
Dowódcy piechoty
Źródła[23]
Bitwy powstania listopadowego
Bitwa pod Ostrołęką 1831 na obrazie Karola Malankiewicza
Walki odwrotowe (ofensywa rosyjska na Warszawę)
Ofensywa Dwernickiego
Ofensywa Prądzyńskiego (na szosie brzeskiej)
Ofensywa Sierawskiego
Bitwy ugrupowań partyzanckich
Wyprawa Chrzanowskiego
Wyprawa na gwardie cesarskie
Wyprawa Jankowskiego
Inne
-
bitwa pod Sokołowem Podlaskim
–
21 kwietnia
1831
, zwycięstwo wojsk polskich
-
bitwa pod Kuflewem
–
25 kwietnia
1831
, bitwa nierozstrzygnięta
-
I bitwa pod Mińskiem Mazowieckim
–
26 kwietnia
1831
, bitwa nierozstrzygnięta
- bitwa pod Uchaniami –
11
-
12 czerwca
1831
-
I bitwa pod Wilnem
–
19 czerwca
1831
, przegrana przez wojska polskie
- bitwa pod Szawlami –
8 lipca
1831
, przegrana przez wojska polskie
-
III bitwa pod Kałuszynem
–
10 lipca
1831
wygrana
-
II bitwa pod Mińskiem Mazowieckim
–
14 lipca
1831
, bitwa nierozstrzygnięta
- bitwa pod Iłżą –
9 sierpnia
1831
, zwycięstwo wojsk polskich
- bitwa pod Gniewoszowem –
9 sierpnia
1831
, przegrana przez wojska polskie
- II bitwa pod Wilnem –
17 sierpnia
1831
, przegrana przez wojska polskie
-
bitwa pod Rogoźnicą
–
29 sierpnia
1831
, zwycięstwo wojsk polskich
-
szturm Warszawy
– 6-7 września 1831, zajęcie miasta przez Rosjan (m.in. obrona
reduty Ordona
i
reduty Wolskiej
)
Przypisy
- ↑ Okońska A., Marcin Zaleski : malarz Warszawy, Warszawa 1990, s. 48–51, 77.
- ↑
Stefan Kieniewicz
,
Andrzej Zahorski
,
Władysław Zajewski
, Trzy powstania narodowe,
Warszawa
1992
, s. 273
- ↑ Ibidem, s.274
- ↑ z dostępnych informacji wynika, że straty pewne to ponad 21 tys. ludzi (suma zabitych podana przy poszczególnych bitwach), jednak nie wszystkie bitwy mają tę statystykę
- ↑ Tego dnia poddała się twierdza w
Zamościu
ostatni punkt oporu powstańców
- ↑ Nigdy nie udowodniono, że Mikołaj I zamierzał wówczas interweniować w Europie zachodniej. Co więcej konstytucja Królestwa Polskiego zabraniała używania armii polskiej poza jego granicami. Bardziej prawdopodobne jest, że już wówczas liczył się z wybuchem powstania w Polsce. Nie można nawet wykluczyć, że powstanie to zostało sprowokowane przez Rosję, która mogła wykorzystać dogodną sytuację międzynarodową do zniszczenia autonomii Królestwa.
- ↑ Powstanie wybuchło w najmniej sprzyjających okolicznościach, gdy Rosjanie ogłosili i rozpoczęli już przeprowadzanie mobilizacji alarmowej.
- ↑ w grupie zamordowanych byli generałowie
Stanisław Trębicki
,
Maurycy Hauke
,
Stanisław Potocki
,
Ignacy Blumer
,
Józef Nowicki
oraz pułkownik
Filip Meciszewski
- ↑ Już
7 grudnia
Mikołaj I wydał rozkaz wkroczenia w granice Królestwa Polskiego korpusu gen.
Grigorija Rosena
.
- ↑
Franciszka Ramotowska
, Władze centralne Powstania Listopadowego 1830/1831 r., w: Archiwum Akt Dawnych w Warszawie, przewodnik po zasobie t. II Epoka porozbiorowa,
Warszawa
1998
, s. 347.
- ↑ E. Callier, Bitwy i potyczki stoczone przez wojsko polskie w roku 1831, Drukarnia Dziennika Poznańskiego, Poznań 1887, ss. 1-2
- ↑ formacje podobne do
jegrów
, złożone z myśliwych – obytych z
odprzodową bronią
gwintowaną
, umożliwiającą prowadzenie precyzyjnego ognia powyżej 100 m. W ówczesnym wojsku stosowano odprzodową
broń gładkolufową
np. karabin wz. 1777 i jego rosyjskie wersje np. wz. 1809, w celu szybszego ładowania – zob.
ładunek
.
- ↑
Wacław Tokarz
Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831,
Warszawa
1993
, s. 231.
- ↑ Jacek Feduszka, Powstanie Listopadowe na Litwie i Żmudzi, w: Teka Kom. Hist. OL PAN,
2004
, 1, s. 110–160;
Stefan Kieniewicz
,
Andrzej Zahorski
,
Władysław Zajewski
, Trzy powstania narodowe,
Warszawa
1992
, s. 224-229;
Wacław Tokarz
, Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831,
Warszawa
1993
, s. 226-232.
- ↑
Wacław Tokarz
, Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831,
Warszawa
1993
, s. 105-107.
- ↑
Franciszka Ramotowska
, Rząd Tymczasowy Królestwa Polskiego (Engla), w: Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, przewodnik po zasobie, t. II, Epoka porozbiorowa,
Warszawa
1998
, s. 153.
- ↑ Ibidem, s. 152-153
- ↑ Ibidem
- ↑ Solidarność 1830, Niemcy i Polacy po Powstaniu Listopadowym,
Warszawa
2005
, s. 159-161.
- ↑ 20,0 20,1 20,2 20,3 pełniący obowiązki
- ↑ Od
25 września
sprawował też najwyższą władzę cywilną
- ↑ Ireneusz Ihnatowicz, Andrzej Biernat Vademecum do badań nad historią XIX i XX wieku,
Warszawa
2003
, s. 483.
- ↑ Marek Tarczyński, Generalicja powstania listopadowego, Wyd. MON, 1988.
Zobacz też
Bibliografia
- Diariusz sejmu z r.1830-1831, wyd. M. Rostworowski,
Kraków
,
1907
- Wybór źródeł do powstania listopadowego, oprac. J. Dutkiewicz,
Wrocław
1957
- Powstanie listopadowe 1830-1831. Dzieje wewnętrzne. Militaria. Europa wobec powstania, pod red. W. Zajewskiego,
Warszawa
1980
-
Edmund Callier
Bitwy i potyczki stoczone przez wojsko polskie w roku 1831..., 1887
- Tomasz Chludziński, Szlakami powstania listopadowego,
Warszawa
1985
- Tadeusz Edward Domański, Epoka Powstania Listopadowego,
Lublin
2000
- Z. Gołba, Rozwój władz Królestwa Polskiego w okresie powstania listopadowego,
Wrocław
1971
- Romuald Kaczmarek, Skoro już – to należało się bić. Powstanie Listopadowe , "Najwyższy Czas!" ,
1996
, nr 49, s. 21
-
Stefan Kieniewicz
,
Andrzej Zahorski
,
Władysław Zajewski
Trzy powstania narodowe: kościuszkowskie, listopadowe i styczniowe, Warszawa 1994
- Henryk Kocój, Niemcy a Powstanie Listopadowe,
Warszawa
1970
-
Jerzy Łojek
, Szanse powstania listopadowego: rozważania historyczne,
Warszawa
1986
;
-
Tomasz Łubieński
, Bić się czy nie bić? O polskich powstaniach, wyd. 3,
Kraków
1989
-
Franciszka Ramotowska
Władze Centralne Powstania Listopadowego 1830/1831 r., [w:] Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie. Przewodnik po zasobie, t. 2, Epoka porozbiorowa, pod red. F. Ramotowskiej,
Warszawa
1998
, s. 337 – 366;
- W. Rostocki, Rola wodzów naczelnych w powstaniu listopadowym. Studium historyczno-prawne,
Wrocław
1955
- Marek Tarczyński, Generalicja powstania listopadowego,
Warszawa
1980
- Feliks Wrotnowski,
Powstanie na Wołyniu, Podolu i Ukrainie w roku 1831, Paryż 1837-1838
-
Xięga Pamiątkowa w 50-letnią rocznicę powstania roku 1830; zawierająca spis imienny dowódzców i sztabs-oficerów tudzież oficerów, podoficerów i żołnierzy Armii Polskiej w tymż roku krzyżem wojskowym "Virtuti Militarii" ozdobionych, 1881
- Aleksander Zaborowski,
Wojna na Litwie w roku 1831
- Janina Znamirowska,
Liryka Powstania Listopadowego
Warszawa
1930
Linki zewnętrzne