Wieszcz – poeta natchniony, poeta
prorok
. Słowo to istniało już w
staropolszczyźnie
, wiążąc się jednak nie z określoną
postawą
artysty
, lecz z funkcją przewidywania przyszłości, czyli wieszczenia[1].
W czasach przedromantycznych
W czasach przedromantycznych wieszcz oznaczał piewcę określonego tematu (np.
Homer
– wieszcz
Troi
), albo wskazywał na pochodzenie twórcy, np.
Kochanowski
– wieszcz z
Czarnolasu
.
W przypadku Kochanowskiego określenie to wiązało się z pojęciem poeta vates, które występowało w dobie
humanizmu
, ale nie miało kontynuacji
historycznoliterackiej
, jednakże w pewnej mierze uświadomił je sobie Kochanowski, pisząc:[2]
|
Niezwykłym i nie leda piórem opatrzony polecę precz, poeta, ze dwojej złożony natury: ani ja już przebywać na ziemi więcej będę; a więtszy nad zazdrość, ludnemi miasty wzgardzę (...) nie umrę ani mię czarnymi Styks niewesoła zamknie odnogami swymi. (...) Już mi w ptaka białego wierzch się głowy mieni; po palcach wszędy nowe piórka się puszczają, a z ramion sążeniste skrzydła wyrastają. Terazże, nad Ikara prędszy przeważnego, puste brzegi nawiedzę Bosfora hucznego i Syrty Cyrynejskie, Muzom poświęcony ptak (...) (Jan Kochanowski, Pieśń XXIV) |
W okresie romantyzmu
Właściwa popularność terminu rozpoczęła się w dobie wczesnego
romantyzmu
. Dokonało się to w nawiązaniu do tradycji ludowego wieszczka (postać
Wernyhory
),
mitu
pieśniarza ludowego (
bardowie
celtyccy
,
Bojan
ze
Słowa o wyprawie Igora
),
sybillińskich
elementów poezji łacińskiej (gł.
Wergiliusza
), które podjął m.in.
Jan Paweł Woronicz
(
poemat
Świątynia Sybilli, wyd. w 1818 r.).
Romantyczne
przeświadczenie o nadrzędnej roli poety, połączone z poczuciem odpowiedzialności za naród i jego przyszłe losy historyczne sprawiło, że zaczęto w okresie
Wielkiej Emigracji
nadawać słowu wieszcz to szczególne znaczenie, które ma ono wyłącznie w
języku polskim
i w polskiej świadomości zbiorowej.
Dziady drezdeńskie
i
Księgi narodu i pielgrzymstwa polskiego
przyniosły praktyczną realizację zasady wieszczenia przyszłości, a nowe użycie słowa wieszcz usankcjonował ostatecznie
Adam Mickiewicz
, oświadczając w 1842 roku:[3]
|
Nie nazywajcie mnie krytykiem, ale wieszczem : przyznaję się do tego charakteru. |
Po czym zaczęła się kształtować koncepcja tzw. trzech wieszczów, jako najwyższych artystów narodu, utrwalona ostatecznie w latach 1860–70.
Trójca wieszczów
Pierwszym i najwyższym z owej trójcy był
Adam Mickiewicz
, kolejno opinia ogółu dokonała
kooptacji
najpierw
Zygmunta Krasińskiego
, następnie
Juliusza Słowackiego
. Tzw. trójca wieszczów wyznaczała do końca XIX wieku najwyższe zadania sztuki narodowej w społeczeństwie pozbawionym
niepodległości
państwowej[3].
Spór o Krasińskiego i Norwida
Określenie wieszcz bywało rozciągane na takich twórców, jak
Jan Matejko
czy
Stanisław Wyspiański
. Z początkiem
XX wieku
termin ten zaczął jednak ulegać dewaloryzacji. Coraz częściej zdawano sobie sprawę z jego anachronicznego, choć doniosłego charakteru.
W okresie
1918
–
1939
historycy literatury
coraz dobitniej odmawiali
Zygmuntowi Krasińskiemu
miejsca w trójcy wieszczów ze względu na niższą od
Mickiewicza
i
Słowackiego
rangę twórczą jego dorobku.
Pojawiały się próby wprowadzenia na jego miejsce innego poety romantycznego, mianowicie
Cypriana Kamila Norwida
. Były to jednak próby czysto teoretyczne, ponieważ sam Norwid nie uznawał romantycznego pojęcia wieszcz, a ponadto w warunkach odzyskanej niepodległości koncepcja trzech wieszczów narodowych stawała się kategorią czysto historyczną, a wobec tego nienadającą się do poprawek czy zmian.
Niemniej oddziaływanie jej na polską świadomość narodową po
rozbiorach Polski
było poważne, a pojęcia: wieszcz, trójca wieszczów, trzech wieszczów tworzą tak terminologiczny, jak i ideowy wyróżnik, określający funkcję wielkiej literatury romantycznej w społeczeństwie polskim[3].
W znaczeniu potocznym
Wieszcz – osoba, która potrafi wieszczyć, czyli przewidywać przyszłość; wróżbita; jasnowidz (np. wieszcz
Tejrezjasz
, wieszczka
Kasandra
).
Zobacz też
Przypisy
- ↑
Kazimierz Wyka
, hasło: Wieszcz, w:
Wielka Encyklopedia Powszechna PWN
, t.12, wyd. 1, Warszawa: PWN, 1969, s.300
- ↑ Tamże, s.301.
- ↑ 3,0 3,1 3,2 Tamże.
Bibliografia