Panorama okolic
Soch
widzana z Bukowej Góry (310 m n.p.m.) w Roztoczańskim Parku Narodowym
Roztocze[1] (
343.2
) – kraina geograficzna łącząca
Wyżynę Lubelską
z
Podolem
, wyraźnie wypiętrzony wał wzniesień, szerokości 12-32 km i długości około 180 km, przebiegający z północnego zachodu, od
Kraśnika
, na południowy wschód do
Lwowa
. Roztocze oddziela Wyżynę Lubelską i
Wyżynę Wołyńską
od
Kotliny Sandomierskiej
i Kotliny Naddniestrzańskiej.
Najwyższe wzniesienie Roztocza osiąga 414 m
n.p.m.
[2] (poza granicami Polski), w Polsce najwyższe wzniesienia to Długi Goraj (391,5 m n.p.m.) i
Wielki Dział
(390,4 m n.p.m.).
Na Roztoczu z uwagi na niepowtarzalne walory przyrodnicze utworzono
Roztoczański Park Narodowy
, Parki Krajobrazowe oraz rezerwaty (m.in.
Sołokija
czy
Nad Tanwią
).
Budowa geologiczna i rzeźba
Roztocze zbudowane jest ze skał powstałych w kredzie – margli, opok i wapieni. Na nich zalegają utwory młodsze – osadzone w warunkach płytkiego morza piaski, piaskowce wapniste i wapienie. W epoce lodowcowej na region nasunął się lądolód skandynawski – wskazują na to gliny morenowe, głazy narzutowe.
Roztocze pod względem zróżnicowania rzeźby i budowy geologicznej można podzielić na 3 mezoregiony:
-
Roztocze Zachodnie
składa się głównie z lessów; lekko sfałdowane wierzchowiny i kontrastujące z nimi zbocza silnie porozcinane dolinami i wąwozami, ciągnącymi się nawet do kilku kilometrów i głębokości powyżej 20 m
-
Roztocze Środkowe
zbudowane głównie z piasków i wapieni, o dużym zróżnicowaniu krajobrazowym; w przełomach rzek występują skalne progi (szypoty); wewnętrzne partie wzgórz są płaskimi monotonnymi wierzchowinami urozmaiconymi izolowanymi wzgórzami ostańcowymi (np.
Wapielnia
– 386 m n.p.m. lub Kamień z charakterystycznym zwieńczeniem skałkami)
-
Roztocze Wschodnie
zbudowane z utworów trzeciorzędowych, o urozmaiconej rzeźbie; występują wzgórza ostańcowe i największe względne różnice wysokości
Wody powierzchniowe i podziemne
Grzbietem Roztocza biegnie lokalny (w części - również kontynentalny)
dział wodny
między
dorzeczami
Bugu
i
Wieprza
(po stronie północnej) oraz
Sanu
i
Dniestru
(po stronie południowej). Rzeki przyjmują tu charakter górskich potoków o wartkim nurcie. Wewnętrzne partie Roztocza cechuje prawie zupełny brak wód powierzchniowych i głębokie zaleganie wód podziemnych. W strefie krawędziowej występują źródła szczelinowe o dużej wydajności i stałej temperaturze 9 °C.
Klimat
Klimat Roztocza zbliżony jest do kontynentalnego. Opady są umiarkowane (600-650 mm rocznie) i występują zazwyczaj w czerwcu i lipcu, natomiast w sierpniu obserwuje się największe nasłonecznienie.
Flora
Flora regionu jest zróżnicowana w zależności od rzeźby, gleb i klimatu. Występują lasy liściaste lipowo-grabowe i bukowo-jodłowe (Roztocze Zachodnie), bory jodłowe (Roztocze Środkowe), bory sosnowe (Roztocze Środkowe i
Południowe
). Wielkie zasługi dla zachowania pierwotnej przyrody miało utworzenie w XVI w. zwierzyńca obok dzisiejszego miasta
Zwierzyniec
. Fauna obok pospolitych gatunków obejmuje rzadkie gryzonie, ptaki, płazy i gady.
Parki narodowe i krajobrazowe na terenie Roztocza
W Polsce:
Na Ukrainie:
Historia Roztocza
W średniowieczu Roztocze zamieszkiwane było przez zachodniosłowiańskich
Lędzian
i znajdowało się na pograniczu Małopolski i Rusi, na obszarze tzw.
Grodów Czerwieńskich
. W wyniku walk polsko-ruskich większa jego część znalazła się w XI wieku w granicach Rusi. Jego lędziccy mieszkańcy zostali wysiedleni przez Jarosława Mądrego lub ulegli zruszczeniu.
Peryferyjne i pokryte gęstymi lasami Roztocze było słabo zaludnione. Dopiero po przyłączeniu Rusi Czerwonej przez Kazimierza Wielkiego nastąpił stopniowy napływ osadników z Małopolski, Lubelszczyzny i Mazowsza. W okresie Rzeczypospolitej Obojga Narodów Roztocze znajdowało się w granicach województw:
lubelskiego
,
bełskiego
i
ruskiego
. Zamieszkiwane było głównie przez ludność polską (na zachodzie) i ukraińską (na wschodzie), w miasteczkach liczni byli
Żydzi
, występowali także
Niemcy
,
Ormianie
i
Wołosi
. Rozwój regionu hamowały powtarzające się najazdy tatarskie.
Po rozbiorach Roztocze znalazło się w granicach Austrii (
Królestwo Galicji i Lodomerii
). W 1809 roku jego północną część włączono do
Księstwa Warszawskiego
, a następnie
Królestwa Polskiego
w ramach
Cesarstwa Rosyjskiego
. W okresie
powstania styczniowego
było bazą polskich oddziałów partyzanckich (m.in.
partii "Lelewela"
).
Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 roku Roztocze wchodziło w skład województwa
lubelskiego
i
lwowskiego
.
Podczas kampanii wrześniowej na terenie Roztocza wojska niemieckie rozbiły liczne oddziały polskie, zmierzające w stronę Lwowa (
Bitwa pod Tomaszowem Lubelskim
). Kraina ponownie została podzielona przez granicę, tym razem niemiecko-radziecką (powstała tzw.
Linia Mołotowa
). W czasie okupacji Roztocze było terenem działania polskich oddziałów partyzanckich, toczących boje z Niemcami (
Powstanie zamojskie
) oraz ukraińskimi nacjonalistami (
Partyzanckie walki polsko-ukraińskie w latach 1944-1945
). Ostatecznie Roztocze podzielono między Polskę a ZSRR. W latach 1944-1947 usunięto z polskiej części ludność ukraińską (
przesiedlenia do ZSRR
, później
Akcja Wisła
), a polską z ukraińskiej (
Wysiedlenie Polaków ze Lwowa
).
Przypisy
- ↑ Pierwszą wzmiankę o Roztoczu podał
Stanisław Staszic
w zapiskach z podróży w 1799 roku. Nazwa Roztocze pojawiła się dopiero pod koniec XIX wieku w opracowaniach geografów i geologów galicyjskich (B. Gustawicz 1881). Określenie to wywodzi się od gwarowego słowa roztoka, oznaczającego dział wodny. Prace A. M. Łomnickiego (1884-1898) przyczyniły się do wyodrębnienia Roztocza jako odrębnej krainy. Badania prowadzone na przełomie XIX i XIX wieku dotyczyły wyłącznie jego południowej części, znajdującej się wówczas w granicach Galicji, stąd też pierwotnie stosowano nazwę Roztocze Lwowsko-Tomaszowskie. Jan Buraczyński (red.), Roztocze. Środowisko przyrodnicze, Lublin 2002, s. 11-16, 71-74, , .
- ↑ Według nowszych publikacji najwyższe wzniesienia Roztocza to:
Czartowska Skała
(409,0 m n.p.m.) i
Wysoki Zamek
(409,5 m n.p.m.). Jan Buraczyński (red.), Roztocze. Środowisko przyrodnicze, Lublin 2002, s. 192, .
Linki zewnętrzne
Bibliografia
- Jan Buraczyński (red.), Roztocze. Środowisko przyrodnicze, Lublin 2002, .
- Jan Buraczyński, Roztocze. Dzieje osadnictwa, Lublin 2008, .