Łemkowie
ŁemkowieЛемко | Nazwa polska | Łemkowie | Populacja | 6000 (dane oficjalne w Polsce). Poza tym kilkaset tys. Łemków (Rusinów) mieszka na Słowacji, Ukrainie, w USA, Kanadzie, Rumunii i Serbii. | Rejon |
Polska
,
Słowacja
,
Ukraina
,
Rosja
,
Rumunia
,
Serbia
,
Stany Zjednoczone
,
Kanada
Łemkowszczyzna
oraz
Ziemie Odzyskane
| Język |
ukraiński
,
rusiński (gwara łemkowska)
,
polski
,
słowacki
| Religia |
prawosławie
,
grekokatolicyzm
| Grupa |
Ukraińcy
,
Rusini
|
Najstarsza zachowana fotografia Łemka z roku
1870
Grupy narodowe na obszarze Podkarpacia (
Galicja
Środkowa,
1876
) Tereny zamieszkiwane przez Łemków wg prof. R. Reinfussa Łemkowie (l.poj. Łemko, kobieta to Łemkynia) –
wschodniosłowiańska
,
rusińska
grupa etniczna
(
grupa etnograficzna
) zamieszkująca historyczny region
Galicji
,
Zakarpacia
oraz północną część
Słowacji
. Liczebność w PolsceWg ostatniego
spisu powszechnego
z
2002
w
Polsce
żyje ok. 6 tysięcy Łemków, z czego około dziesięciu procent mieszka na
Łemkowszczyźnie
. Do Polski przyjeżdżają Łemkowie z wielu krajów na różnego rodzaju festiwale, gdyż mają silne poczucie odrębności. Sami Łemkowie szacują swoją liczbę na dziesięciokrotnie większą niż w spisie, czyli około 60 tys. PochodzenieNajbardziej uznaną w Polsce teorią powstania tej
grupy etnicznej
, posiadającej własny język, kulturę i obyczaje, jest teoria tzw. migracji wołoskich. Zakłada ona, iż począwszy od
XII wieku
wzdłuż głównego grzbietu Karpat, z terenów dzisiejszej
Rumunii
rozpoczęła się wędrówka pasterzy wołoskich (
kolonizacja wołoska
). Ludność ta mieszała się po drodze z ludami ruskimi zamieszkującymi tereny dzisiejszej
Ukrainy
, czemu sprzyjała wspólnota religijna. Na terytorium dzisiejszej Polski migracje te dotarły na przełomie
XIII
i
XIV wieku
. W swojej wędrówce na zachód pasterze ci doszli aż do terenów
Beskidu Śląskiego
, tzw. osadnictwo na
prawie wołoskim
, jednak im dalej wkraczali oni na terytoria polskie, tym większy wpływ miały na nich obyczaje i wpływy ludności zamieszkującej te tereny. Grupy, które dotarły najdalej na zachód, nie zdołały zachować odrębności etnicznej i kulturowej. Między wiekami
XV
i
XVII
, gdy migracje ostatecznie ustały, zaczęły zmieniać się obyczaje ludów napływających. Ostatecznie z pasterzy-wędrowców przekształcili się w osiadłych rolników. W końcu
XVI wieku
istniała już większość wsi, które widać na
XX
-wiecznych mapach. Sami Łemkowie nazywali siebie Rusnakami. Nazwa "Łemko" pojawiła się w początkach
XIX wieku
i pochodzi od charakterystycznego dla ich języka słowa "łem" (tylko). Pierwotnie używali jej tylko ich sąsiedzi –
Bojkowie
, lecz wkrótce nazwa ta się przyjęła.
Wincenty Pol
określał Łemków[1]również mianem "
Czuchońców
". Drugą teorią o pochodzeniu Łemków jest tzw. teoria białochorwacka. Zakłada ona, że Karpaty były nieprzerwanie zamieszkane przez ludność słowiańską przynajmniej od V w., o czym świadczy m.in. gród w Trzcinicy przy ujściu Ropy do Wisłoki sprzed VII w. Dopiero w VII stuleciu w wyniku napływu ludności zachodniosłowiańskiej, lub naturalnej ekspansji w kierunku żyźniejszych ziem, ludność chorwacka zajęła tereny Dalmacji. Świadczą o tym zapiski dzieła De administrando imperio cesarza bizantyjskiego
Konstantyna Porfirogenety
, który w rozdziale XXX odnotowuje ich przybycie ze swej ojczyzny
Białej Chorwacji
, położonej wg słów autora pomiędzy Węgrami (Turcją),
Białą Serbią
a
Bawarią
(wszystkie próby dokładniejszej lokalizacji są spekulacjami). Ta nota była wielokrotnie krytykowana, ale jak się okazuje, równie często popierana. Za przykład może posłużyć kronika
P. Rittera Vitezovicia
(Kronika aliti spomen vsega svijeta vikov, 1696), który podaje bardzo dokładną lokalizacje wymarszu Chorwatów, miała to być
Babia Góra
. Cześć pisarzy (np. H. Paszkiewicz, P. R. Magocsi) widzi Chorwatów nad
Sanem
, a nawet oddaje im gród
Przemyśl
.
Adam Naruszewicz
w II tomie Historii narodu polskiego od początku chrześcijaństwa nazywał "Chrobacją, czyli Karpacją" województwo krakowskie i Ruś Czerwoną. Większość pierwszych polskich historiografów (J. Potocki, T. Czacki i J. Lelewel) utożsamia Chrobację z Karpatami, ponadto przypisują podbój tejże Chrobremu. Kraina miała obejmować teren od Karpat po Dunaj, a Lelewel wyróżniał do tego Czerwoną Chorwację między Bugiem i Sanem. P. J. Szafarzyk, łączył dwie koncepcje i widział siedziby Chorwatów, które niby "ciągnęły się nieprzerwanie od wschodniej części Halickiego, gdzie Nestor i Kadłubek przypominają Chorwatów ruskich (…) na zachód zapewne po miasto Kraków, w pojedynczych zaś osadach na północ aż do czeskich Karkonoszów". Nestor jednak jako kronikarz bliższy opisywanym przez siebie czasom, jednoznacznie wskazuje Chorwatów jako protoplastów Lachów, a tym samym Polaków, pisząc w swojej
Powieści minionych lat
z 1113 roku w części drugiej "O narodach słowiańskich": "A oto jeszcze ciż Słowianie: Biali Chorwaci i Serbowie, i Chorutanie. Gdy bowiem Włosi naszli na Słowian naddunajskich i osiadłszy pośród nich ciemiężyli ich, to Słowianie ci przyszedłszy siedli nad Wisłą i przezwali się Lachami, a od tych Lachów przezwali się jedni Polanami, drudzy Lachowie Lutyczami, inni — Mazowszanami, inni — Pomorzanami." Chorwaci zapewne byli obecni i silni jeszcze w X i XI w., kiedy to wedle słów kronikarza Nestora, Włodzimierz Wielki wybrał się na zachód z interwencją zbrojną, w tym przeciwko Chorwatom "Ide Volodimer na Ch-rvaty". O tym plemieniu niezbyt pochlebnie wypowiadają się kościelni pisarze zarówno z Kijowa jak i Gniezna, co może świadczyć o ich pogaństwie lub niezależności względem tych metropolii, zakłada się, że Białochorwaci byli chrystianizowani w ramach misji Metodego jeszcze przed chrztem Rusi Kijowskiej. Prawdopodobnie Chorwaci zajmujący długi obszar wzdłuż Karpat zostali rozdzieleni przez silną migrację węgierską i wołoską. Z czasem doszło do asymilacji tych grup, jak i w dużym stopniu przejęcia języka przez arumuńskich Wołochów. Tzw. migracja wołoska od XIII-XIV w. w dużym stopniu była migracją zesłowiańszczonych Wołochów, jak i Słowian opuszczających coraz mniej gościnne Królestwo Węgierskie. Teoria o pochodzeniu białochorwackim jest jedną z podwalin ideologii narodowej karpatorusińskiej. Pierwszy raz została wysunięta przez Słowaka Adama F. Kollára (1718-1783) w dziele Humillium promemoria de ortu, progressu et in Hungaria incolatu gentis Ruthenicae (1749). Kontynuatorami byli m.in.: Ioannik Bazilowicz (1742-1821) oraz Daniel Babil w Historia Diocesana i Ioann Pastelij (1741-1799) w Historia Diocesis Munkatsiensis, jak i De origine Ruthenorum. Obecnie przede wszystkim Paul Robert Magocsi. Trzecie domniemanie, która wydaje się nadto abstrakcyjne, było firmowane przede wszystkim nazwiskiem dwóch Ukraińców: Mykoły Hruszewskiego i J. Tarnowycza. Według nich Białochorwaci zamieszkiwali Małopolskę, aż po Kraków, i należy ich utożsamiać z Rusią Kijowską. Stanowić to ma dowód na etniczny zasięg terytorium rusińskiego. Rusini zostali zepchnięci w góry przez "ekspansywny katolicyzm", a ostali się jedynie w górach, niezbyt atrakcyjnych dla osadnictwa polskiego. Stąd pochodzić ma Łemkowszczyzna i
Ruś Szlachtowska
. Obu powyższym teoriom przeczy jednak sam największy kronikarz Rusi Kijowskiej – Nestor pisząc, iż Chorwaci są protoplastami Lachów i innych plemion polskich. Czwarta teoria proponuje za przodków trackie plemiona, zamieszkiwały one Karpaty jeszcze w czasach starożytnego Rzymu. Ludność ta miała zajmować się głównie pasterstwem górskim, mimo licznych migracji mieli przetrwać na połoninach niezbyt atrakcyjnych dla plemion przybywających w poszukiwaniu nowych terytoriów. Z czasem mieli zasymilować się ze swoimi słowiańskimi sąsiadami. Świadczyć o tym mają wspólne elementy języka (zwłaszcza terminów związanych z pasterstwem), kultury materialnej. Teoria ta jest marginalizowana ze względu na wiele niespójności wewnętrznych założeń teoretycznych. Wreszcie ostatnia częściowo formułowana przez polskich badaczy międzywojnia (zwłaszcza AL. Bartoszczuk), o polskim pochodzeniu mieszkańców bałtyckiego stoku Karpat. Plemiona lechickie, jak i polska migracja czasów Kazimierza Wielkiego, uległy rutenizacji w wyniku pozostania pod wpływem Cerkwi i słowiańskiego obrządku. Zakłada, że zdecydowana większość ludności była pochodzenia polskiego, a tylko część wołoskiego/prawosławnego. W latach 90. XX wieku prof.
Paul Robert Magocsi
oraz prof.
Paul Best
zaliczyli tę mniejszość autochtoniczną do narodu karpatoruskiego, twierdzą oni, że na terenie obecnej
Polski
,
Słowacji
,
Ukrainy
i
Serbii
mieszka około 1 200 000 społeczność o proweniencji karpatoruskiej do której obok Łemków zaliczyli również
Bojków
i
Hucułów
, wobec których nie powiodły się próby ukrainizacji oraz, że ludność ta ma nadal poczucie swojej karpatorusińskiej odrębności narodowej z aspiracjami do stania się czwartym narodem wschodniosłowiańskim, obok
Ukraińców
,
Rosjan
i
Białorusinów
[2]. etniczna prasa w II Rzeczypospolitej JęzykW gwarach łemkowskich, które są podobne do
języka ukraińskiego
, można znaleźć wiele słów pochodzenia
wołoskiego
, które do dziś występują w
języku rumuńskim
, ale też widać bardzo wiele wpływów
polskich
,
słowackich
, a nawet
węgierskich
. Kontrowersyjną kwestią jest, czy gwary łemkowskie stanowią odrębny język, peryferyjne gwary języka ukraińskiego, czy też zachodnią odmianę
języka rusińskiego
. Wyznania religijneLudy osiadłe na Łemkowszczyźnie pierwotnie były
prawosławne
. Tereny te tworzyły południowo-zachodnią część prawosławnej eparchii przemyskiej. Po przyjęciu przez biskupów przemyskich w XVII wieku
unii brzeskiej
cerkiew prawosławna tych terenów zmieniła się w
cerkiew greckokatolicką
. Łemkowie byli więc niemal wyłącznie grekokatolikami (podobnie jak pokrewni im
Rusini
preszowscy i
zakarpaccy
po południowej stronie Karpat). Taki stan rzeczy trwał do tzw.
schizmy tylawskiej
w latach
1926
-
1934
, gdy około 18 tys. Łemków, głównie we wsiach zachodniej części
Beskidu Niskiego
, powróciło do wiary przodków czyli
prawosławia
. Była to reakcja przede wszystkim na ukrainizację Łemków przez duchownych greckokatolickich. Innymi powodami były względy ekonomiczne i wpływy orientacji wszechruskiej na tych terenach. Większość Łemków pozostała jednak wiernymi
ukraińskiej cerkwi greckokatolickiej
. Wskutek tych wydarzeń
Stolica Apostolska
dekretem z
10 lutego
1934
Quo aptius consuleret specjalnie dla Łemków utworzyła odrębną jednostkę jurysdykcyjną –
Apostolską Administrację Łemkowszczyzny
. W jej skład weszło 9 zachodnich dekanatów greckokatolickiej
diecezji przemyskiej
. Po II wojnie światowej miała miejsce następna fala przejść Łemków na prawosławie, co wiązało się z delegalizacją kościoła greckokatolickiego i pozbawieniem przez to jego wyznawców posługi religijnej w obrządku wschodnim. Niewielka[] część Łemków przeszła na obrządek łaciński, co z reguły skutkowało ich szybką polonizacją. Obecnie podział religijny wśród Łemków utrzymuje się nadal, przy czym wiąże się on nieraz z kwestią świadomości narodowej: wśród Łemków kultywujących poczucie przynależności do odrębnego narodu[] przeważa prawosławie, wśród Łemków o orientacji ukraińskiej – grekokatolicyzm.
Takich tablic spotkamy wiele na cerkwiach w Beskidzie Niskim Historia najnowszaŁemkowie padli ofiarą polityki "ukrainizacji" prowadzonej przez
Austro-Węgry
w odpowiedzi na rzekome tendencje moskalofilskie. Lista Łemków, umieszczonych w
Thalerhofie
, opracowana ok. 1930 r. przez o. W. Kuryłłę i zapewne niekompletna wymienia 1915 nazwisk. Dla porównania, kronikarze
Ukraińskich Strzelców Siczowych
wśród 8000 ochotników doliczyli się zaledwie 30 Łemków[3]. Jeszcze w czasie
II wojny światowej
rozpoczęły się, początkowo dobrowolne, wyjazdy Łemków na radziecką
Ukrainę
oraz w głąb
ZSRR
. Z czasem
przesiedlenia
te nabierały charakteru coraz bardziej intensywnego (pod wpływem nacjonalistycznej propagandy ukraińskiej) i wymuszanego (umowa międzypaństwowa między Polską a sowiecką Ukrainą o wymianie ludności). Dopiero jednak
Akcja "Wisła"
za sprawą oskarżenia ludności łemkowsko-rusińskiej o sprzyjanie rebelii wywołanej przez
UPA
w
1947
roku spowodowała wysiedlenie praktycznie całej ludności łemkowskiej (ok. 40%) z terenów tzw.
Łemkowszczyzny
na tzw.
Ziemie Odzyskane
. W wyniku tego procesu rodziny łemkowskie pozostające w Polsce, na Ukrainie czy w Rosji, często ulegały wynarodowieniu – polonizacji lub ukrainizacji. Mimo wielu utrudnień, starsze pokolenie starało się podtrzymywać rodzimą kulturę i język. Stało się to łatwiejsze szczególnie w Polsce po kolejnych "odwilżach", kiedy Łemkowie, począwszy od
1956
roku, mogli starać się o pozwolenie powrotu na swe rdzenne tereny – pod warunkiem jednak, że ich ziemie i domy nie były zajęte przez innych obywateli Polski, którymi zasiedlono tereny Łemkowszczyzny. Tablica ustawiona w 2009 przed wjazdem do Bielanki z nazwą wsi po polsku i łemkowsku 24 listopada 2008 urzędowo wprowadzono pierwszą
dodatkową nazwę
w języku łemkowskim dla wsi w Polsce – dla miejscowości Bielanka przyjęto nazwę Бiлянка. PopulacjaGrób łemkowski w Uściu Gorlickim Obecnie większe skupiska Łemków, którzy identyfikują się z własną grupą znajdują się w miejscowościach, w Polsce: - Województwo małopolskie :
-
Piwniczna Zdrój
,
-
Łosie
,
-
Krynica
,
-
Nowica
,
-
Izby
,
-
Zdynia
,
-
Gładyszów
,
-
Hańczowa
,
-
Uście Gorlickie
(dawniej Uście Ruskie)
-
Bartne
,
-
Bielanka
,
-
Nowy Sącz
,
-
Maszkowice
,
-
Gorlice
,
-
Sękowa
,
-
Pętna
,
-
Małastów
,
-
Radocyna
,
-
Muszyna
,
-
Dubne
,
-
Królowa Górna
(dawniej Królowa Ruska)
-
Bednarka
,
-
Rozdziele
,
-
Wysowa-Zdrój
,
-
Regietów
,
-
Konieczna
,
-
Kunkowa
,
-
Blechnarka
- Województwo podkarpackie, głównie w dolinach
Osławy
i
Osławicy
:
-
Mokre
,
-
Szczawne
,
-
Morochów
,
-
Jaśliska
,
-
Krempna
,
-
Zyndranowa
,
-
Kulaszne
,
-
Łupków
-
Rzepedź
,
-
Turzańsk
,
-
Komańcza
,
-
Sanok
.
Znani Łemkowie-
Bohdan Ihor Antonycz
, poeta i prozaik
-
Dmytro Bortnianski
, kompozytor, śpiewak i dyrygent
-
Emilian Czyrniański
, chemik
-
Olena Duć-Fajfer
, łemkowska działaczka, poetka, pracownik naukowy Uniwersytetu Jagiellońskiego
-
Leon Getz
, malarz i grafik
-
Maksym Gorlicki
, męczennik Cerkwi Prawosławnej, duchowny
-
Jozafat Kocyłowski
, greckokatolicki biskup przemyski, męczennik
-
Nikifor Krynicki
, właśc. Epifaniusz Drowniak, malarz prymitywista
-
Petro Murianka
, poeta piszący w języku łemkowskim
-
Mirosław Nahacz
, pisarz młodego pokolenia
-
Jerzy Nowosielski
, malarz, rysownik, scenograf, filozof i teolog prawosławny
-
Julijan Pełesz
, greckokatolicki biskup stanisławowski i przemyski
-
Toma Polianśkyj
, greckokatolicki biskup przemyski
-
Sylwester Sembratowicz
, Arcybiskup Metropolita Lwowski
-
Ostap Steca
, generał ZSRR i generał brygady LWP
-
Szymon Fedorenko
- polski duchowny prawosławny, protoprezbiter, naczelny kapelan wyznania prawosławnego Wojska Polskiego, zamordowany w Katyniu
-
Włodzimierz Kubijowicz
- – etnograf, geograf, ukraiński działacz narodowy, był promotorem powstania oraz wziął czynny udział w organizowaniu i formowaniu ukraińskiej 14 Dywizji Grenadierów SS.
-
Andy Warhol
, malarz amerykański, syn łemkowskich emigrantów (nazwisko rodowe Warchola)
Zobacz teżPrzypisy- ↑ "gdzie ich nazywano, albo Sanockimi Góralami, albo też Lemkami, od przysłówka Lem, który używają, a który odpowiada co do znaczenia przysłówkowi "tylko" [...], właśnie wśród tych Górali Sanockich czyli jak ich zwać chcą Lemków, leży ponad
Osławą
trzy wioski w niewielkiej odległości od siebie, gdzie w jednej mówią ludzie "Lem" w drugiej "Nem" w trzeciej "Łeż", tem samym tedy prawem można by ich nazywać Lemkami, Memkami, i Łeżkami" [w:] Wincenty Pol. Rzut oka na północne stoki Karpat. Kraków.
1851
str. 127.
- ↑ "Czy w XX w. w Europie Środkowo-Wschodniej powstają nowe narody?". J. Lewandowski [w:] Wokół antropologii kulturowej, pod red. M. Haponiuka i M. Rajewskiego, Lublin 1999, s.42-43
- ↑
I wojna światowa w Karpatach, praca zbiorowa
Bibliografia-
Nestor
,
Powieść minionych lat
.
- Małgorzata Misiak Łemkowie. W kręgu badań nad mniejszościami etnolingwistycznymi w Europie, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2006,
ISSN
0239-6661
- Jerzy Czajkowski Studia nad Łemkowszczyzną, Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku, Sanok 1999,
-
Andrzej Wielocha
O nazwie "Karpaty", w: Płaj. Almanach karpacki, nr 28 (wiosna 2004), ISSN 1230-5898
-
Tadeusz A. Olszański
Refleksje o Łemkowszczyźnie, a raczej o Łemkach, w: Płaj. Almanach karpacki, nr 27 (jesień 2003),
ISSN
1230-5898
Publikacje- Łemkowie jako grupa etnograficzna, Prace i Materiały Etnograficzne 1948 – 49, LVII
- Łemkowie jako grupa etnograficzna, Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku, Sanok 1998
- "Łemkowie Grupa Etniczna czy Naród"?, [The Lemkos: An Ethnic Group or a Nation?], tłumaczenie
Paul Best
.
- "The Lemkos of Poland" – Arrticles and Essays, wydawca
Paul Best
i
Jarosław Moklak
- "The Lemko Region, 1939-1947 War, Occupation and Deportation" – Arrticles and Essays, wydawca
Paul Best
i
Jarosław Moklak
- "Apostolska Administracja Łemkowszczyzny w latach 1934-1944"
- "Moskalofilstwo wśród ludności łemkowskiej w XX w., w: Ukraińska myśl polityczna w XX wieku, "Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace Historyczne", z. 103, Kraków 1993
-
Jerzy Nalepa
, Łemkowie, Wołosi i Biali Chorwaci: uwagi dotyczące kwestii genezy osadnictwa ruskiego na polskim Podkarpaciu, Acta Archaeologica Carpathica, T. 34 (1997/ 1998), s. 135-177.
- Almanach Karpacki "Płaj"
Andrzej Wielocha
- Bieszczady. Słownik historyczno-krajoznawczy.
Stanisław Kryciński
.
1995
- Cerkwie w Bieszczadach,
Stanisław Kryciński
.
1991
,
2005
-
Tadeusz Łopatkiewicz
, Мала сакральна архітектура на Лемківщині, (The Small Sacral Architecture in Lemkivshchyna), Nowy Jork 1993, ss. 490, wyd. The Lemko Research Foundation New York,
Library of Congress
Catalog Card Number: 93-78882 (współautor – Małgorzata Łopatkiewicz)
- Bogumiła Tarasiewicz, Wesele łemkowskie – obrzęd i muzyka. Tradycja a współczesność, Legnica 2009
- Krystyna Pieradzka: Na szlakach Łemkowszczyzny. Wyd. 2.
Krosno
:
Ruthenus
, 2009, s. 232. .
Nagrania-
Pid obłoczkom jawir pochyleny
. Pieśni łemkowskie, Bogumiła Tarasiewicz – mezzosopran, Julian Tatarynowicz – fortepian. Lubuskie Biuro Koncertowe CD 001
Linki zewnętrzne
Inne hasła zawierające informacje o "Łemkowie":
Wrocław
...
Sanok
...
Grupa etniczna
...
Wołosi
...
Bojkowie
...
Dolinianie
...
Huculi
...
Karpatorusini
...
Łemkowie
ЛемкоNazwa polskaŁemkowiePopulacja6000 (dane oficjalne w Polsce). Poza tym kilkaset tys. Łemków (Rusinów) mieszka ...
Jaworzno
...
Inne lekcje zawierające informacje o "Łemkowie":
218. Struktura narodowościowa i etniczna Polski (plansza 8)
Łemkowska chyża we wsi Nowica
Autor: http://pl.wikipedia.org/wiki/Wikipedysta:Mzopw
Struktura narodowościowa i etniczna Polski
Łemkowie są mniejszością narodową żyjącą w rozproszeniu, a ich liczbę szacuje się ...
Struktura ludności w Polsce (plansza 22)
katolickich najliczniejsi są unici, czyli wyznawcy Kościoła Grekokatolickiego (53 tysiące), przeważają ty Łemkowie i Ukraińcy.
Kolejną liczną grupę wyznaniową stanowią ludność Prawosławna (510 tyś.), należący ...
209. Struktura narodowościowa Polski. Grupy etniczne i mniejszości narodowe (plansza 14)
...
|