Set, trzymający symbol nieśmiertelności –
Anch
, grobowiec
Totmesa III
(KV 34)
Set, Σήθ (greckie), Sutekh, Setech (egipskie) – w
mitologii egipskiej
pan burz, pustyń,
Górnego Egiptu
, ciemności i chaosu, także bóstwo o charakterze demonicznym. Przedstawiany jako człowiek z głową wyimaginowanego zwierzęcia złożonego po części z
szakala
,
antylopy oryks
oraz
osła
. Wcześniej występował być może jako bóg wojny i mogło być to bóstwo starsze niż religia egipska. W religii egipskiej jeden z głównych bogów.
Początkowo czczony jako bóg całego państwa w
Górnym Egipcie
przez
Hyksosów
. Przeciwnik
Horusa
, zabójca swego brata,
Ozyrysa
. Począwszy od XXII dynastii, staje się wcieleniem zła. Ostatecznie przedstawiany był jako główny zły i utożsamiany z wężem
Apepem
. Wcześniej jednak przedstawiano go, jak stoi na barce
Re
i przebija włócznią złego Apepa. Znany w całym Egipcie w okresie dynastycznym. W czasach XIX i XX dynastii (ok. 1320-ok. 1085 p.n.e.) czczony również w
Tanis
jako opiekun królestwa. W okresie
Nowego Państwa
jego kult był zwalczany.
Syn bogini
Nut
i boga
Geba
(lub
Re
), brat
Ozyrysa
,
Izydy
i
Neftydy
, także jej mąż. Niektórzy przypisują mu ojcostwo
Anubisa
.
Współcześnie czczony w tzw.
Świątyni Setha
, niewielkiej sekcie, powstałej na skutek rozłamu w
Kościele szatana
. Obecnie znany także jako bohater kultury popularnej.
Pochodzenie imienia
Pierwotne brzmienie imienia Seta jest rekonstruowane jako *Sū́tVẖ/Sū́tVẖ lub *Sūtaḫ. W okresie
Nowego Państwa
uległo skróceniu tracąc końcowe ẖ. W I w. przed Cr. Przybrało formę Sḗt, która zachowała się z języku greckim (Σήθ) i koptyjskim Sēt. Dokładne znaczenie imienia Seta nie jest znane. Zwykle jest wyjaśniane jako „filar stabilności” (co wiąże się z podtrzymywaniem instytucji monarchii) lub „(Ten który) wstrząsa (pustynią)”. Set miał brata Ozyrysa, dwie siostry (
Izyda
i
Neftyda
. Jego matką była bogini nieba
Nut
, a ojcem bóg ziemi
Geb
.
Zwierzę Seta
W sztuce Set był najczęściej przedstawiany jako dziwne zwierzę, nazywane przez egiptologów „zwierzęciem Seta” lub „Tyfonicznym stworem”. Z zakrzywionym ryjem, trójkątnymi uszami, rozwidlonym ogonem i psim ciałem. Set był także przedstawiany jako mężczyzna z głową tego zwierzęcia. Zwierzę Seta nie przypomina żadnego konkretnego istniejącego zwierzęcia, wygląda za to jak pomieszanie osła,
mrównika
i szakala. Zwierzę Seta próbuje się identyfikować z samym osłem lub z osłem, świnią rzeczną, chartem, mrównikiem,
okapi
, żyrafą, elephantulusem. Zwierzę Seta uważane było za zwierzę pustynne. Najstarsze znane przedstawienie Seta pochodzi z grobu z okresu
Nagada
I (okres predynastyczny, ok. 4000-3500 przed. Chr.) Przedstawienie zwierzęcia Seta jest także widoczne na maczecie króla Skorpiona. Także berło
Uas
symbolizujące siłę przedstawiało zwierzę Seta. Było ono atrybutem bóstw, faraonów i kapłanów. Uas było także symbolem władzy nad siłami chaosu. Berło Uas często pojawia się w ikonografii. Znaleziona także pozostałości Uas z fajansu lub drewna.
Konflikt między Horusem a Setem
Mityczny konflikt pomiędzy Setem a
Horusem
,
Ozyrysem
i
Izydą
pojawia się w wielu egipskich źródłach. Najważniejsze z nich to teksty piramid, teksty sarkofagów, Stela
Szabaki
, inskrypcje na murze świątyni Horusa w
Edfu
, papirus Chester Beaty 1 (legenda o zawodach Horusa i Seta) i inne źródła papirusowe. Z autorów klasycznych, najobszerniejszy opis tej walki pozostawił
Plutarch
w swoim dziele „De Iside et Osiride”. Mity najczęściej przedstawiają Ozyrysa jako dobrego władcę i założyciela cywilizacji, szczęśliwego małżonka swojej siostry Izydy. Jego młodszy brat Set knuje podstęp, zabija i ćwiartuje Ozyrysa. Izyda zbiera porozrzucane kawałki ciała męża,
Tot
lub
Anubis
namaszcza je i tworzy archetypiczną
mumię
. Izyda ożywia małżonka który odtąd króluje w królestwie zmarłych. Horus jest synem Ozyrysa, poczętym przez Izydę z ciałem Ozyrysa, lub według niektórych wersji, tylko z kawałkami jego ciała. Horus jako potencjalny konkurent do tronu Egiptu staje się wrogiem Seta. Zaczyna się walka między dwoma bogami (Szerzej patrz:
Horus
). Istnieje przypuszczenie, że mit jest odzwierciedleniem realnych wydarzeń. Według Steli Szabaki,
Geb
, by skończyć spór między Horusem a Setem, podzielił Egipt na dwie połowy: Górny (pustynne południe), który otrzymał Set i Dolny (północny rejon delty
Nilu
) podarowany Horusowi. Jednak później Geb miał zdecydować się oddać cały Egipt Horusowi. Zwolennicy historycznej interpretacji tego mitu, widzą tu wspomnienie możliwego podboju Górnego Egiptu (kraina Seta) przez Dolny (kraj Horusa). Hipoteza ta styka się jednak z pewnym problemem: w rzeczywistości to Górny Egipt objął dominację nad Dolnym. Prosta interpretacja historyczna jest więc wykluczona. Istnieją próby wytłumaczenia tej sprzeczności. Według jednej z nich, zarówno Horus jak i Set byliby czczeni w Górnym Egipcie zjednoczeniem. Mit miałby odzwierciedlać konflikt pomiędzy czcicielami obydwu bóstw. Wiadomo, że w okresie
I dynastii
serechy
królewskie otoczone były przez symbol Horusa. W okresie
II dynastii
za panowania
Peribsena
wizerunek Seta na serechu wyparł na pewien czas Horusa. Tak było aż do czasów panowania
Chasechemui
który połączył w swoim serechu Horusa i Seta. Według niektórych, sugeruje to istnienie jakiejś formy konfliktu ideologicznego. Z drugiej strony, taka zmiana może być wyjaśniona po prostu przez politykę unifikacyjną prowadzoną przez faraonów. Po zjednoczeniu Egiptu zaczęto przedstawiać Seta jako koronującego faraonów wraz z Horusem. Takie przedstawienie symbolizowało władzę faraona zarówno nad Górnym jak i Dolnym Egiptem. Królowe z czasów
I dynastii
nosiły tytuł „Nad którą czuwa Horus i Set”. Faraon czasem był postrzegany jako łączący cechy boskie obu postaci. Dzięki temu, jak wierzono, podtrzymywał porządek świata. Pojawiło się nawet dualne bóstwo Horus-Set. Sami Egipcjanie interpretowali mit o walce między Horusem a Setem jako analogię do toczącej się w naturze „walki” między pustynią (reprezentowaną przez Seta) i terenami żyznymi (reprezentowanymi przez
Ozyrysa
i Horusa).
Protektor i wybawca Ra
Set (po lewej) i Horus (po prawej) adorują Ramzesa II,
Abu Simbel
Jednym z rezultatów zmian religijnych które zaszły po zjednoczeniu kraju, takich jak asymilacja wielkiej Ogdoady i wielkiej Enneady i utożsamienie
Atuma
z
Ra
, była zmiana pozycji Seta w panteonie. Stał się on następcą Ra na ziemi i bohaterem chroniącym bóstwo solarne. Przedstawiany był jako stojący na dziobie barki słonecznej podczas nocnej podróży Ra po świecie podziemnym i przebijający włócznią głównego nieprzyjaciela Ra, ucieleśnienie chaosu – węża
Apopa
. Na niektórych przedstawieniach z okresu późnego, takich jak scena okresu perskiego ze świątyni w Hibis w oazie
Charga
, Set przedstawiany był w tej roli z głową sokoła w stroju Horusa. Jest to bardzo nietypowe przedstawienie. W niektórych przekazach
Anubisa
przedstawiano jako syna Seta. Wynika to z tradycji, że
Neftyda
, żona Seta nie mogąc począć z nim syna (Set był bowiem niepłodny) upodobniła się do Izydy i została zapłodniona przez Ozyrysa. Owocem poczęcia był właśnie Anubis. W mitologii Set posiadał jednak wiele żon, w tym obce boginie, oraz liczne potomstwo. Jego główne żony to Neftyda (Debet He),
Neit
(z którą miał mieć syna
Sobka
, Amtcheret (ich synem miał być
Upuaut
, choć według innych tradycji był synem Anubisa lub Ozyrysa),
Tawaret
, Hetepsabet (opisywana jako żona lub córka Seta), dwie boginie kananejskie
Anat
i
Asztarte
. Obie obce boginie patronowały miłości i wojnie, dziedzinom w których Set słynął.
Set w drugim okresie przejściowym i okresie rammesydzkim
Podczas drugiego okresu przejściowego dużą częścią Egiptu rządziła grupa azjatyckich
Hyksosów
ze swojej stolicy w Delcie –
Awaris
. Wybrali oni Seta (władcę Delty i opiekuna cudzoziemców) na główne bóstwo i swojego partona. Set po raz kolejny stał się naczelnym bogiem. Kult Seta w wykonaniu jednego z hyksoskich władców,
Apofisa
miał przybrać formę monolatrii (nie czcił on żadnego boga poza Setem, którego wybrał na swojego Pana). Gdy
Ahmose I
pokonał Hyksosów i wypędził ich z Egiptu, stosunek Egipcjan do Azjatów stał się wrogi, co znajdowało wyraz w oficjalnej propagandzie dyskredytującej okres panowania Hyksosów. Mimo to kult Seta nadal kwitnął w Awaris. Członkowie egipskiego garnizonu stacjonującego w Awaris weszli nawet częściowo w skład kolegium kapłańskiego Seta. Założyciel
XIXdynastii
,
Ramzes I
pochodził z rodziny wojskowej z Awaris silnie powiązanej z kultem Seta. Część władców z tej dynastii nosiła imię teoforyczne odnoszące się do Seta jak:
Seti I
(„Człowiek Seta”),
Setnacht
(„Set jest potężny”). Jeden z garnizonów wojskowych
Ramzesa II
miał Seta za patrona. Sam Ramzes II wzniósł w Pi-Ramses tzw. Stelę Czterechsetlecia, upamiętniającą 400 rocznicę kultu Seta w Delcie. W okresie
Nowego Państwa
Set był także wiązany z obcymi bóstwami. Szczególnie w Delcie identyfikowany był z
Teszubem
,
hetyckim
bogiem burzy.
Demonizacja Seta
Od
XXII dynastii
następowała stopniowa demonizacja Seta. Został zrównany ze swoim starym wrogiem,
Apopem
a jego przedstawienia w świątyniach zostały zastąpione przez
Sobka
lub
Tota
. Większość współczesnych popularnych koncepcji, że Set był zawsze bóstwem złym i demonicznym, pochodzi z przekazu Plutarcha. Pisał on długo po tym, jak demonizacja bóstwa się już dokonała. Wydawało się, że wcześniejsza demonizacja Seta nastąpiła po okresie hyksoskim, ale pozycja Seta za XIX dynastii dowodzi, że sprawa była bardziej skomplikowana. Obecnie często wiąże się datę demonizacji bóstwa z okresem panowania perskiego. Set był tradycyjnie bogiem obcokrajowców, kojarzono go więc z
Achemenidami
,
Ptolemeuszami
i Rzymianami. Set przedstawiany był często jako krokodyl lub hipopotam. Były to zwierzęta, których lękano się i które uważano za niebezpieczne. Grecy połączyli Seta z
Tyfonem
. Obie postaci symbolizowały siły zła, były władcami burzy, synami Ziemi i atakowały innych bogów. Mimo to, w pewnych rejonach Egiptu Set nadal cieszył się czcią i był postrzegany jako bohater i naczelny bóg.
Miejsca kultu
Set był czczony w świątyniach w
Ombos
(Nubt) blisko Nagady i w Ombos (Nubt) niedaleko
Kom Ombo
, w Oksyrhynchos (Górny Egipt), w oazie
Fajum
. Znamienne jest to że w okresie rammesydzkim Set był czczony także w dużych metropoliach jak Sepermeru. Jego kult sprawowany był tam w świątyni zwanej „Domem Seta, Pana Sepermeru”. Jeden z epitetów określających to miast brzmiał „wrota pustyni”. Wiązało się to zapewne z funkcją Seta jako władcy pogranicza Egiptu. Okręg świątynny Seta w Sepermeru obejmował także mniejszy przybytek zwany „Dom Seta, Potężne Jest Jego Silne Ramię”. Sam Ramzes II zbudował (lub odnowił) kolejny przybytek dla Neftydy nazwany „Domem Neftydy Ramzes-Meriamon”. Świątynie Seta i Neftydy w Sepermeru nie podlegały pod jedną władzę. Posiadały osobną administrację, kapłanów i proroków. Inna podobna świątynia Seta znajdowała się nieopodal Pi-Wayna. Kolejny przykład powiązania kultu Seta z kultem Neftydy notujemy w Su u wejścia do oazy Fajum. Prawdopodobnie najciekawszy przykład związków między świątyniami Seta i Neftydy przedstawia Papirus Boloński. Zawiera on skargę składaną przez Pra'em-haba, proroka :Domu Seta” w niezidentyfikowanej dziś miejscowości Punodżem. Skarży się on na nieprawnie naliczony podatek nałożony na swoją świątynię. Dodaje przy okazji, że jest także odpowiedzialny za „Dom Neftydy” . Niestety, nie znamy żadnej szczególnej teologii która łączyłaby się z poszczególnymi świątyniami Seta i Neftydy. Jest to o tyle ciekawe, że Neftyda była zwykle czczona z Ozyrysem, jako jego małżonka. Gdy nastąpiła demonizacja Seta i wyparcie jego kultu poza główny nurt, kult Neftydy nadal rozkwitał jako element związany z kultem Ozyrysa Jeszcze w okresie późnym o jej statusie świadczyło posiadanie własnego
nomu
. (Nom VII, "Hwt-Sekhem"/Diospolis Parva). Kult Seta przetrwał w enklawach do końca istnienia religii egipskiej na przykład w oazach
Charga
,
Dachla
, Deir rl-Hagar, Mut, Kelles itd. Set był tam czczony jako „Pan Oazy / Miejscowości” a Neftyda czczona była wraz z nim jako „Pani Oazy”. Neftyda była wtedy czczona głównie jako „Pani” w panteonie Ozyrysa, w jego świątyniach i przez jego bractwa kapłańskie. Istniał więc pewnien paradoks: Set był raz czczony z Neftydą w opozycji do Ozyrysa, w opozycji do Ozyrysa, Izydi, Neftydy. Kult Seta utrzymywał też swoją siłę w Awaris przez cały okres rammestydzki. Set był tam czczony jako małżonek fenickiej bogini
Anat
lub
Asztarte
. Neftyda stanowiła tam tylko członkinię haremu boga.
Zobacz też
Bibliografia
- Allen, James P. 2004. "Theology, Theodicy, Philosophy: Egypt." In Sarah Iles Johnston, ed. Religions of the Ancient World: A Guide. Cambridge: Harvard University Press. .
- Bickel, Susanne. 2004. "Myths and Sacred Narratives: Egypt." In Sarah Iles Johnston, ed. Religions of the Ancient World: A Guide. Cambridge: Harvard University Press. .
- Cohn, Norman. 2006. "Kosmos chaos i świat przyszły Starożytne źródła wierzeń apokaliptycznych". Kraków.
- Ions, Veronica. 1982. "Egyptian Mythology." New York: Peter Bedrick Books. .
- Kaper, Olaf Ernst. 1997. Temples and Gods in Roman Dakhlah: Studies in the Indigenous Cults of an Egyptian Oasis. Doctoral dissertation; Groningen: Rijksuniversiteit Groningen, Faculteit der Letteren.
- Kaper, Olaf Ernst. 1997. "The Statue of Penbast: On the Cult of Seth in the Dakhlah Oasis". In
Egyptological Memoirs, Essays on ancient Egypt in Honour of Herman Te Velde
, edited by Jacobus van Dijk. Egyptological Memoirs 1. Groningen: Styx Publications. 231–241, .
- Lesko, Leonard H. 1987. "Seth." In The Encyclopedia of Religion, edited by Mircea Eliade, 2nd edition (2005) edited by Lindsay Jones. Farmington Hills, Michigan: Thomson-Gale. .
- Niwiński, Andrzej. 2001. "Mity i symbole religijne starożytnego Egiptu". Warszawa.
- Osing, Jürgen. 1985. "Seth in Dachla und Charga." Mitteilungen des Deutschen Archäologischen Instituts, Abteilung Kairo 41:229–233.
- Quirke, Stephen G. J. 1992. Ancient Egyptian Religion. New York: Dover Publications, inc., (1993 reprint).
- Stoyanov, Yuri. 2000. The Other God: Dualist Religions from Antiquity to the Cathar Heresy. New Haven: Yale University Press. (paperback).
- te Velde, Herman. 1977. Seth, God of Confusion: A Study of His Role in Egyptian Mythology and Religion. 2nd ed. Probleme der Ägyptologie 6. Leiden: E. J. Brill, .
Linki zewnętrzne