Tezeusz (
gr.
Θησεύς Thēseús) – w
mitologii greckiej
byli dwaj herosi o tym imieniu.
Pierwszy z nich to mityczny syn
Posejdona
i
Ajtry
, formalnie syn
Egeusza
, króla
Aten
. Wychowywany poza domem z obawy przed żądnymi tronu synami swojego stryja
Pallasa
. Jego wejściem w dorosłość było uniesienie głazu, pod którym
Ajgeus
zostawił dla niego miecz i sandały.
Przypisuje mu się siedem prac (analogicznych do dwunastu prac
Heraklesa
), które miał wykonać jeszcze przed przybyciem do Aten.
- Zabicie zbója Perifetesa zabijającego ludzi maczugą (maczugi tej potem sam używał),
- Zabicie
olbrzyma
Sinisa, który naginał sosny, przywiązywał do nich ludzi, puszczał, a drzewa rozrywały ludzi na strzępy,
- Zabicie
Minotaura
,
- Zabicie olbrzymiej dzikiej świni Faji w Krommyon, która zrobiła wiele szkód i zabiła wielu ludzi,
- Zabicie łotra - Skejrona Megareńskiego, który zmuszał ludzi do mycia swoich nóg, a gdy to już zrobili, strącał ich ze skały prosto w paszczę olbrzymiego żółwia,
- Zabicie siłacza Mickuna w zapasach,
- Okaleczenie
Prokrusta
, który zmuszał przechodniów by kładli się w jednym z jego łóżek i jeśli ich nogi wystawały za łóżko obcinał im je, a jeśli były za krótkie naciągał je w stawach, aby je wydłużyć.
W Atenach spotkał swojego ojca Ajgeusa, który nie rozpoznał go, a za namową swojej żony - słynnej w
mitologii greckiej
czarownicy
Medei
(która domyśliła się prawdy o nim) wysłał go na walkę z ogromnym bykiem pustoszącym pola
Maratonu
(miał to być byk, który spłodził wcześniej
Minotaura
). Po pokonaniu byka i wypędzeniu Medei walczył z pretendentami do tronu ateńskiego.
W owym czasie Ateny składały coroczną ofiarę królowi
Krety
Minosowi
, wysyłając siedmiu chłopców i siedem dziewcząt na pożarcie przez Minotaura, mieszkającego w
Labiryncie
potwornego syna Minosa. Tezeusz zgłosił się jako jeden z siedmiu i zabił Minotaura. Następnie wydostał się z Labiryntu przy pomocy
Ariadny
, córki Minosa, która dała mu kłębek nici (Dedal przed ucieczką powiedział jej, aby osoba która wchodzi do labiryntu przywiązała jeden koniec kłębka nici do progu drzwi i go rzuciła, wtedy kłębek potoczy się do miejsca gdzie nocuje Minotaur). Jednak Tezeusz zostawił Ariadnę na wyspie
Naksos
(więcej pod
Ariadna
). Wracając do Aten, zapomniał rozwinąć szkarłatne żagle, co było umówionym z Ajgeusem znakiem zwycięstwa. Ojciec, widząc czarne żagle, rzucił się ze skały w morze.
Tezeusz brał udział w wojnie z
Amazonkami
, zakończonej poślubieniem ich królowej, Antiope. Ich syn -
Hipolitos
stał się potem obiektem namiętności kolejnej żony Tezeusza -
Fedry
, która, odtrącona przez niego, popełniła samobójstwo, oskarżając fałszywie Hipolitosa. Tezeusz wygnał go i dopiero po jego śmierci poznał prawdę. Wątek ten stał się tematem wielu sztuk dramatycznych zarówno autorów antycznych jak i czasów późniejszych, m.in.
Eurypidesa
,
Seneki
, czy
Racine
'a.
Na weselu swojego przyjaciela
Pejritoosa
, na które zostali zaproszeni dzicy
centaurowie
, stoczył z nimi zwycięską walkę. Następnie, po owdowieniu i złożeniu sobie nawzajem z Pejritoosem obietnicy, iż wspierać się będą przy zdobywaniu żon, porwał słynną już wtedy z urody dwunastoletnią
Helenę Trojańską
, której jednak ze względu na jej wiek nie poślubił. Odwdzięczając się Pejritoosowi za pomoc zeszedł z nim do
Hadesu
, by pomóc mu w uwiedzeniu
Persefony
. Przyjęci przez samego Hadesa, który dowiedział się o ich zamiarach, zostali posadzeni i skuci "wężowymi splotami" na tzw. "Krześle Zapomnienia". Tezeusz został dopiero uwolniony przez
Heraklesa
, gdy ten przybył, by porwać psa
Cerbera
, który następnie uciekł z powrotem do Hadesu.
Zginął na wygnaniu w tajemniczy sposób, według najbardziej rozpowszechnionej wersji, miał być zepchnięty ze skały do morza przez króla
Skyros
Likomedesa, który miał zazdrościć mu sławy. Jego grób znaleziono na wyspie Skyros i przewieziono szczątki herosa do Aten. Jego grobowiec-świątynia był azylem dla zbiegłych niewolników i dla biedaków, ściganych za długi. Jego duch miał brać udział w bitwie pod Maratonem.
Tezeusz był jednym z największych mitycznych herosów antycznej Grecji.
Drugim herosem o imieniu Tezeusz był syn
Odyseusza
(Ulissesa, Odysa) i
Penelopy
, inaczej
Telemach
(Telemachos).