Zasięg afrikaans w
Namibii
0–10%
10-35%
35–60%
60–80%
Tablica na pomniku języka afrikaans z napisami w języku afrikaans
Język afrikaans, język afrykanerski (afrikaans, Afrikaanse taal) –
indoeuropejski język
należący do dolnosaksońskiej gałęzi
języków zachodniogermańskich
i jest językiem ojczystym południowoafrykańskich
Koloredów
oraz białych
Afrykanerów
. Powstał na styku kultur w
Kolonii Przylądkowej
z
XVII
-wiecznych dialektów niderlandzkich pod wpływem języka
malajskiego
i
portugalskiego
oraz miejscowych języków ludów hotentockich (Khoi,
Hotentoci
).
Niderlandzkim
- językiem urzędowym holenderskiej
Kompanii Wschodnioindyjskiej (VOC)
- mówili funkcjonariusze, żołnierze Kompanii oraz europejscy osadnicy, przybywający na tereny dzisiejszej
Republiki Południowej Afryki
od połowy
XVII wieku
, a pochodzący głównie z
Holandii
i
Niemiec
oraz w mniejszym stopniu z
Francji
i
Skandynawii
. Koloniści ci dali początek
Burom
, czyli przodkom dzisiejszych
Afrykanerów
. Językiem malajskim i portugalskim posługiwała się na Przylądku większość sprowadzanych
niewolników
. W ten sposób afrikaans ukształtował się na styku języków, kultur, ras i religii jako język codziennej komunikacji i aż do końca
XIX
wieku traktowany był pogardliwie jako mowa Hotentotów, Koloredów oraz niewykształconych farmerów z prowincji. Podstawowy zasób słownictwa w afrikaans, ok. 90%, pochodzi z
języka niderlandzkiego
, lecz wykazuje on także wpływy leksykalne malajskiego, portugalskiego, a od XIX wieku także elementy przejęte z
języka angielskiego
oraz murzyńskich
języków bantu
.
W trakcie migracji ludności wykształciły się trzy podstawowe
dialekty
:
- przylądkowy afrikaans (Kaapse Afrikaans) - na terenie pomiędzy
Kapsztadem
,
Stellenbosch
a Graaf-Reinet
- afrikaans znad Rzeki Pomarańczowej zwanej
Oranje
(Oranjerivier-Afrikaans) - w płn. części
Kraju Przylądkowego
- afrikaans znad wschodniej granicy (Oosgrens-Afrikaans) - w okolicach Graaf-Reinet i na wschód od tego miasta
Dość specyficznym dialektem tego języka jest
Oorlans
Do końca
XIX wieku
afrikaans funkcjonował na równi z językiem niderlandzkim i uzupełniał go w niższych rejestrach, ale w niepodległych państwach burskich (
Transwal
,
Orania
) urzędowym był nadal niderlandzki. Pozostał on też językiem kościoła reformowanego. Od lat 40. XIX wieku zafrykanizowane formy niderlandzkiego były coraz częściej używane w prasie, a od lat 70. datują się pierwsze próby kodyfikacji i emancypacji afrikaans, co miało bezpośredni związek z agresywną anglicyzacją oraz uzyskiwaniem świadomości narodowej przez Afrykanerów. Po podboju republik burskich przez Wielką Brytanię (tzw.
wojny burskie
) język afrikaans stał się podstawowym elementem afrykanerskiej tożsamości narodowej i nastąpiła jego szybka standaryzacja i rozwój: w
1925
r. stał się obok angielskiego, na równi z niderlandzkim,
językiem urzędowym
w
Związku Południowej Afryki
, a potem w Republice Południowej Afryki oraz w
Namibii
, w praktyce jednak szybko wyparł język niderlandzki. Obecnie jest jednym z 11 urzędowych języków RPA; używany jest też powszechnie w Namibii.
Afrikaans jako
językiem ojczystym
ok. 6,2 mln mieszkańców RPA, z czego większość stanowią Koloredzi, oraz dodatkowo 4 mln jako jednym z dwóch języków ojczystych (łącznie ok. 26% populacji RPA). Najwięcej użytkowników afrikaans skupia się w stolicy kraju –
Pretorii
oraz w
Bloemfontein
, a także na całym obszarze Kraju Przylądkowego, czyli w zachodniej części RPA. Ze współczesnych prowincji RPA największym udziałem mówiących językiem afrikaans cechują się:
- Północna Prowincja Przylądkowa (Noord-Kaap) – 70%
- Zachodnia Prowincja Przylądkowa (Wes-Kaap) – 54%
- Wschodnia Prowincja Przylądkowa (Oos-Kaap) – 30%
- Zachodni
Transwal
(Wes-Transvaal) – 22%
- Mpumalanga (region stołeczny) – 21%
- Oranje – 16%
- Wschodni Transwal (Oos-Transvaal) – 12%
W pozostałych dwóch prowincjach (
KwaZulu-Natal
oraz Północny Transwal) udział mówiących językiem afrikaans jest bardzo mały. Afrikaans jest również językiem ojczystym ok. 130 tys. mieszkańców Namibii, w tym 25% ludności stolicy kraju –
Windhuku
, ok. 25 tys. mieszkańców
Botswany
oraz kilku tysięcy osób w
Malawi
. Afrikaans pełni, choć w ograniczonym przez znajomość jęz. angielskiego zakresie, funkcję
lingua franca
w regionie Afryki Południowej – jest ważnym językiem komunikacji na terenie RPA, Namibii, Botswany i
Zambii
.
Język afrikaans a język niderlandzki
Gramatyka
Język niderlandzki | Język afrikaans | Uwagi |
van | van | "od" (odpowiednik angielskiego of) |
voor | vir | "dla" |
Język niderlandzki | Język afrikaans | Uwagi |
ander | ander | "inny" |
Język niderlandzki | Język afrikaans | Uwagi |
ik | ek | "ja" |
- Odmiana czasownika:
- Odmiana czasownika "być" (niektóre formy):
Język niderlandzki | Język afrikaans | Uwagi |
is | is | czas teraźniejszy, liczba pojedyncza, 3. osoba |
Język niderlandzki | Język afrikaans | Uwagi |
en | en | "i" |
slechts | mar net 'n | "tylko" |
Język niderlandzki | Język afrikaans | Uwagi |
-lijke | -like | Tworzenie przymiotnika lub przysłówka (odpowiednik niemieckiego -lich): hol. mogelijke - afrik. moontlike |
Afrikaans w Polsce
Prof. dr hab. Jerzy Koch jest kierownikiem Zakładu Współczesnej Literatury Niderlandzkiej i Afrikaans Uniwersytetu Wrocławskiego oraz kierownikiem Zakładu Studiów Niderlandzkich i Południowoafrykańskich Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu. Jest autorem książek:
- Wenus Hotentocka i inne rozprawy o literaturze południowoafrykańskiej (Warszawa 2008)
- Historia literatury południowoafrykańskiej. Literatura afrikaans. XVII-XIX wiek (Warszawa 2004)
- Outsider onder de zijnen. Vormen van xenofanie in de Afrikaanse roman ("Outsider wśród swoich. Formy ksenofanii w powieści afrikaans") (Wrocław 2002).