Tuchola (
kaszb.
Tëchòla,
niem.
Tuchel) to
miasto
borowiackie
w
woj. kujawsko-pomorskim
, w
powiecie tucholskim
, siedziba
gminy miejsko-wiejskiej Tuchola
. Położone na skraju
Borów Tucholskich
– "stolica" Borów Tucholskich.
W latach 1975-1998
miasto administracyjnie należało do
woj. bydgoskiego
.
Według danych z
31 grudnia
2004
miasto liczyło 13957 mieszkańców.
Osiedla Tucholi
os. Kopernika, os. Mickiewicza, os. Leśne, os. Rudzki Most, os. Nad Kiczą, os. Pocztowa, os. Piastowska, os. Cegielniana, os. LOP, Stare Miasto, Centrum,
Części miasta:
Koślinka
,
Miejski Rów
,
Międzylesie
,
Nad Brdą
,
Piszczek
,
Plaskosz
,
Rudzki Most
.
Historia
Najprawdopodobniej Tuchola, pełniła pierwotnie rolę osady handlowej dla grodu
kasztelańskiego
w
Raciążu
, o czym świadczy pierwotny, owalny kształt rynku (charakterystyczny dla osad słowiańskich) sprzed pożaru 1781 roku oraz wielkość osady w momencie konsekracji kościoła w
1287
roku[2]. W XIII wieku, Tuchola zaczęła przejmować strategiczną rolę grodu w Raciążu i dotychczasowego ośrodka lokalnej władzy. Z osady o charakterze handlowym bardzo szybko przekształciła się w silne centrum terytorialne stając się siedzibą lokalnych władz.
Wg części historyków miasto założył książę gdański
Sambor I gdański
[3], inni wskazują
Mściwoja II
[4]. Pewnym jest, że to właśnie ten drugi zaprosił do Tucholi
arcybiskupa gnieźnieńskiego
Jakuba Świnkę
celem konsekracji kościoła „ad consecrandam ecclesiam In Thuchol”[2]. Miało to miejsce
9 października
1287r
[5] . W chwili wystawienia stosownego dokumentu Tuchola pojawiła się na widowni dziejowej jako jedna z większych osad w południowo-zachodniej części
Pomorza Gdańskiego
.
Prawdopodobnie pierwszą lokację miasta, jeszcze na prawie polskim otrzymała Tuchola już w XIII wieku. Jednak znany potwierdzony na piśmie przywilej lokacyjny dla Tucholi wystawiono w
Malborku
, dnia 22 lipca
1346
r. Wielki mistrz
Heinrich Dusemer von Arfberg
nadał miastu
przywilej prawa chełmińskiego
. Ówczesna Tuchola składała się z dwóch zasadniczych części, tj. miejskiej i zamkowej. Zabudowa wewnątrz miasta była głównie drewniana a do murowanych obiektów zaliczała się gotycka
fara
pw. Św. Bartłomieja oraz ratusz. Murowany prawie w całości był również kompleks zamkowy. Tak miasto jak i zamek otaczały mury obronne i system fos.[4]
W
1330
Tuchola stała się siedzibą
komtura
, który władał komturstwem o znacznym terytorium. Oprócz szerokich okolic Tucholi w granicach komturii znalazły się
Brusy
,
Swornegacie
,
Leśno
,
Wiele
,
Piechowice
k/
Kościerzyny
oraz
Odry
czy
Łąg
. Z czasów komturstwa swą nazwę wywodzi także miejscowość
Wdzydze Tucholskie
położona nad brzegiem
J. Wdzydze
[6].
Kampania wojenna
1410
roku rozpoczęta największą bitwą średniowiecznej Europy, pod
Grunwaldem
, znalazła swój finał w Tucholi. Po bitwie miasto i zamek poddały się bez walki Polakom i zostały obsadzone załogą pod wodzą
Janusza Brzozogłowego
[2]. We wrześniu Krzyżacy sprowadzili posiłki z Brandenburgii, które zajęły miasto, ale załoga zamku broniła się nadal. Tuchola była rejonem koncentracji wojsk krzyżacko-brandenburskich, przed
bitwą pod Koronowem
. Po przegranej bitwie Krzyżacy podstępem wymusili poddanie się zamku, wykorzystując do tego celu grupę rycerzy udających Polaków[2].
5 listopada
1410 roku wojska polskie podeszły pod miasto od południa i zaatakowały gromadzące się w okolicach tucholskiego zamku siły krzyżackie. W wyniku ataku rozbito krzyżackie szeregi uniemożliwiając ich powtórną koncentrację, nie zdobyto jednak zamku. Jak podawał Długosz podczas tej bitwy więcej krzyżaków zginęło w wodach Jeziora Zamkowego i okolicznych bagnach niż od mieczy wojsk polskich.
Po zawarciu drugiego
pokoju toruńskiego
w
1466
r. Tuchola, weszła w skład polskich
Prus Królewskich
i stała się siedzibą powiatu, trzeciego co do wielkości w
województwie pomorskim
. Administracyjnie powiat objął dawne komturstwo i stał się
królewszczyzną
wchodząc do majątku jako tak zwane „
dobra stołowe
” królów polskich. W
XV
i
XVI wieku
Tuchola przechodziła okres prosperity; w
1570
roku miasto liczyło 123 domy w mieście i 73 na przedmieściach, 8 składów kupieckich i posiadało murowany kościół[2].
„
Potop szwedzki
” zapoczątkował upadek miasta. W
1655
miasto bez walki zajęli Szwedzi, którzy wycofali się również bez walki jesienią
1656
roku, jednak w latach 1656-
1659
dochodziło do ataków szwedzkich (w sumie 5), które co prawda zostały odparte, ale znacznym zniszczeniom uległa okolica miasta jak i (wg podań ludowych) sam zamek, w którym eksplodował magazyn prochu i amunicji[7]. Ponadto w
1657
roku miasto spustoszyła zaraza, a w
1685
roku poważny pożar dopełnił dzieła zniszczenia i do połowy
XVIII wieku
miasto nie odbudowało zniszczeń[2].
W
1772
roku wraz z
I rozbiorem
Tuchola została włączona do
Prus
. Zlikwidowano powiat tucholski i przyłączono go do
powiatu chojnickiego
. Tuchola była wówczas jednym z najmniejszych miast na Pomorzu i liczyła 108 domów i 490 mieszkańców[8].
17 maja
1781
r. Jan Filip Voigt podpalił zabudowania przykościelne w celu zdobycia zgromadzonych tam kosztowności[9]. Spłonęła wówczas gotycka fara pw. Św. Bartłomieja, ratusz i większa część zabudowy miasta[3]. Planowano wówczas przeniesienie miasta do pobliskiej osady
Rudzki Most
(obecnie dzielnica miasta) lecz mieszkańcy postanowili pozostać na dawnym miejscu[4].
Po pożarze miasto zostało w ciagu kilku lat odbudowane[9], a następnie weszło w stadium szybkiego rozwoju. W
1804
roku Tuchola liczyła już 1251 osób oraz była liczącym się centrum wytwórstwa tkackiego. W czasie
wojen napoleońskich
w latach 1806/1807 miasto leżało na drodze przemarszu wojsk francuskich i kwaterowały w nim oddziały francuskie, polskie, pruskie i rosyjskie. W
XIX wieku
następował dalszy wzrost liczby ludności (2582 w
1865
roku, 3048 w
1903
roku), a w
1875
utworzono ponownie
powiat tucholski
[8]. W
1914
w Tucholi założony został niemiecki obóz jeniecki, w którym przebywali głownie jeńcy rosyjscy i rumuńscy ale także francuscy, angielscy i włoscy. Obóz ten był używany później przez Polaków jako obóz dla
internowanych
w Polsce żołnierzy
ukraińskich
, oraz radzieckich jeńców z
wojny polsko-radzieckiej
. W
1922
obóz został zlikwidowany, a rok później jego pozostałości rozebrano[10].
Zgodnie z ustaleniami
traktatu wersalskiego
Prusy Zachodnie, a co za tym idzie również Tuchola, zostały zwrócone Polsce i
29 stycznia
1920
roku do miasta wkroczyło Wojsko Polskie oraz przywrócono polską administrację. W okresie międzywojennym następował dalszy rozwój gospodarczy i ludnościowy miasta – liczba ludności wzrosła o blisko 20% i w
1938
roku Tucholę zamieszkiwało 5813 osób[11].
Od
2 września
1939
do
15 lutego
1945
miasto znajdowało się pod okupacją niemiecką, podczas której nie poniosło większych strat materialnych. Tuchola była jednak sceną masowych rozstrzeliwań ludności polskiej – w dniach
24 października
–
10 listopada
1939 w Rudzkim Moście żołnierze Wehrmachtu i członkowie
Selbstschutzu
rozstrzelali 325 Polaków – głównie przedstawicieli lokalnej inteligencji, ziemiaństwa i działaczy niepodległościowych[11].
Zabytki
Pierwotny układ urbanistyczny – krzyżujące się prostopadle uliczki i duży
rynek
pośrodku czytelny jest do dnia dzisiejszego. Zabudowa miejska wraz z przylegającym od zachodu zamkiem komturskim wpisana została w owalny pierścień murów miejskich wzniesionych w XIV wieku. Kamienno – ceglany mur wzmocniony był 15
basztami
i posiadał trzy bramy: Świecką, Chojnicką oraz Zieloną. Do zamku, który składał się z 3 części: zamku niskiego (podzamcza), zamku średniego (przedzamcza) i zamku wysokiego prowadziła brama i furta zamkowa. Na zachód od zamku zlokalizowane było zamkowe gospodarstwo „Kaltenberg” (Kałdowo). Nad miastem górowała bryła gotyckiej fary pw. Św. Bartłomieja.
W wyniku licznych wojen i wielkiego pożaru miasta w 1781 roku średniowieczna i nowożytna zabudowa uległa znacznemu zniszczeniu. Mieszkańcy rozebrali dawne budynki i mury miejskie, a materiał rozbiórkowy posłużył do wzniesienia nowych domów. Do dzisiaj zachowały się we fragmentach mury miejskie i zamkowe oraz nieliczne piwnice gotyckie.
W nazwach niektórych ulic miejscowa tradycja zachowała ich dawne znaczenie (np. Starofarna, Staromiejska, Rzeźnicka, Studzienna, Rycerska).
Kościół pw. św. Jakuba Apostoła
Obecnie na terenie Tucholi znajduje się 6 zabytków architektury[12]:
Ponadto ze starszej zabudowy zachowały się:
- kościół poewangelicki z 1837-38 pw. św. Jakuba Apostoła
- dworzec kolejowy z 1883
- 2 domy pracowników kolejowych z początku XX w.
- budynek gospodarczy przy dworcu kolejowym z początku XX w.
- pozostałości zamku krzyżackiego z XIV w. w przyziemiu starostwa
- kościół parafialny pw. Bożego Ciała z 1935
- dawny młyn zamkowy
- zabudowa z XIX i XX w.
- plebania z końca XIX w.
- kapliczka szpitalna z 1902
- kapliczka z 2 poł XIX w.
- kapliczka z 1889
- sąd z początku XX w., przebudowany
- Technikum Leśne z 1875
- szkoła z 1876
- poczta z początku XX w.
- hotel z początku XX w.
- magazyn zbożowy z początku XX w.
- dom młynarza z XIX/XX w.
- dom młynarza z początku XX w.
Administracja
Do pełnienia urzędu Burmistrza Tucholi na kadencję przypadającą na lata 2006 – 2010 wybrany został Tadeusz Henryk Kowalski, pokonał on w II turze Jarosława Górala zdobywając ponad 71% głosów. Stanowisko Zastępcy Burmistrza od dnia 11 grudnia 2006 sprawuje Jan Świerczyński, poprzednio Wicedyrektor Zespołu Szkól Licealnych i Technicznych. Sekretarzem miasta jest Jadwiga Krajecka. Radą Miejską kieruje Paweł Cieślewicz] przy pomocy wiceprzewodniczących: Andrzeja Jerosławskiego oraz Ryszarda Tecława
Burmistrzowie Tucholi od 1994 roku:
- Edmund Leon Kowalski 1994 – 1998;
- Bogumił Urbański 1998 – 2001 (tragicznie zmarły burmistrz[]);
- Krzysztof Joppek 2001 – 2002;
- Edmund Leon Kowalski 2002 – 2006;
- Tadeusz Kowalski (od 2006 r.)
Przewodniczący Rady Miejskiej w Tucholi od 1994 roku:
-
Zbigniew Grugel
1994 – 1998;
- Maria Bereda 1998 – 2002;
- Ryszard Wojciechowski 2002 – 2006;
- Paweł Cieślewicz 2006 – ?
Sport
W Tucholi istnieją dwa kluby piłkarskie Tucholanka MLKS i TKP (Tucholski Klub Piłkarski).
Transport
Drogowy
Przez Tucholę przebiegają następujące drogi wojewódzkie :
Niedaleko, w
Świeciu nad Wisłą
krzyżują się ważne drogi –
DK 1
oraz
DK 5
.
Kolejowy
Przez Tucholę przechodzą dwie linie kolejowe:
Linia kolejowa nr 208
(
Działdowo
–
Chojnice
) oraz
linia 241
(Tuchola –
Koronowo
). Ze
stacji kolejowej w Tucholi
odjeżdżają pociągi do kilku miast w Polsce :
Sławni tucholanie
-
Jan Cervus
(Tucholczyk, Jelonek) – prawnik, wydał w 1540 „Księga o prawie miejskim”. Zmarł w 1557.
-
Bartłomiej Nowodworski
(1544 – 1624) – dworzanin Stefana Batorego i Zygmunta III, kawaler maltański, fundator oświaty. Patron LO w Tucholi, tzw.
Nowodworka
.
-
Piotr Jacek Pruszcz
(1605 – 1668) – autor książek: „Forteca monarchii całego Królestwa Polskiego duchowna” oraz „Klejnot stołecznego miasta Krakowa”.
- Michałko – rotmistrz, organizator partyzantki w czasach Potopu Szwedzkiego. Postać opisana przez Henryka Sienkiewicza w dziele pt. "Potop".
-
Louis Lewin
(1850-1929) farmakolog i toksykolog.
- Karl Lehmann (1858-1918) rektor uniwersytetu w Rostock.
- Joachim von Delbrück (1886-1951) pisarz, krytyk i redaktor.
-
Bruno Binnebesel
(1902-1944) duchowny katolicki, ofiara narodowego socjalizmu.
-
Tadeusz Zwiefka
(ur.
28 grudnia
1954
) – dziennikarz, od
2004
poseł do
Parlamentu Europejskiego
.
Ciekawostki
Dwa miecze – legendarne „
nagie miecze
”, które
Wielki Mistrz Krzyżacki
Ulrich von Jungingen
podarował pod
Grunwaldem
Królowi Polskiemu
Władysławowi Jagielle
pochodziły z Tucholi!
Komtur Tucholski
Heinrich von Schwelborn zawsze woził przed sobą dwa miecze na znak swego rzekomego męstwa. Zabrakło mu go jednak pod Grunwaldem gdzie uciekł z pola walki. Zginął haniebnie dogoniony przez pogoń i ścięty przez harcowników w miejscowości
Falknowo
koło
Susza
.[13]
„Michałko” i „Potop"
– swoje miejsce w historii znalazł też bohater znany jako Michałko, o którym w 1657 roku pisano: „W tym czasie Szwedów w Prusach nikt nie niepokoił z wyjątkiem pewnego Michałka, syna chłopa pruskiego który u Szwedów najpierw służył jako żołnierz i kapral a później więziony był w klasztorze w
Pelplinie
. Zorganizował on po ucieczce duży oddział chłopski, który zaczął zdobywać na Szwedach pokaźne łupy. Ponieważ znał on bardzo dobrze wszystkie drogi i ścieżki leśne, wracał zawsze bezpiecznie do Tucholi,
Chojnic
lub
Człuchowa
. Patrolował ze swymi chłopami okolice, wyrządzając wiele szkód i uprowadzając wielu Szwedów. Pojawiał się zazwyczaj nagle tam, gdzie się go najmniej spodziewano, po czym natychmiast uchodził.”
Przypisy
- ↑
Dane Głównego Urzędu Statystycznego: Ludność. Stan i struktura w przekroju terytorialnym (Stan w dniu 31 XII 2009 r.)
. [dostęp 19.10.2010].
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 Karol Górski: Tuchola – zarys monograficzny. Toruń: Towarzystwo Naukowe w Toruniu, 1962, ss. 47-58, seria: Prace popularnonaukowe.
- ↑ 3,0 3,1 Karol Hempel: Monografia Wielkiego Pomorza i Gdyni. Toruń-Lwów: "Polska Niepodległa", 1939, s. 143.
- ↑ 4,0 4,1 4,2
Tuchola przed wiekami
. [dostęp 2010-01-03].
- ↑ Max Perlbach: Pommerellisches Urkundenbuch. Danzig: 1882, s. 380.
- ↑ Romuald Frydrychowicz: Geschichte der Stadt, der Komthurei und Starostei Tuchel. Berlin: 1879, ss. 11-29.
- ↑ Romuald Frydrychowicz: Geschichte der Stadt, der Komthurei und Starostei Tuchel. Berlin: 1879, ss. 30-45.
- ↑ 8,0 8,1 Jerzy Wojtowicz: Tuchola – zarys monograficzny. Toruń: Towarzystwo Naukowe w Toruniu, 1962, ss. 59-75, seria: Prace popularnonaukowe.
- ↑ 9,0 9,1 Romuald Frydrychowicz: Geschichte der Stadt, der Komthurei und Starostei Tuchel. Berlin: 1879, ss. 45-60.
- ↑ Zbigniew Karpus, Waldemar Rezmer: Tuchola /1914-1923/. Toruń: Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Rada Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa, 1997, seria: Obozy jeńców i internowanych na ziemiach polskich 1914-1924. .
- ↑ 11,0 11,1 Janusz Wierzba: Tuchola – zarys monograficzny. Toruń: Towarzystwo Naukowe w Toruniu, 1962, ss. 77-108, seria: Prace popularnonaukowe.
- ↑
Zabytki architektury
. [dostęp 2010-01-03].
- ↑ Adam Paluśkiewicz. Dwa miecze czyli tucholskie zapiski Jana Długosza. Tuchola 2004.
Bibliografia
Zobacz też
Linki zewnętrzne