Kościół Świętej Trójcy w Rypinie
Muzeum Ziemi Dobrzyńskiej w Rypinie
Fara – widok od strony rynku
Rypin –
miasto
powiatowe we wschodniej części
województwa kujawsko-pomorskiego
, w
powiecie rypińskim
.
Położone na szlaku wiodącym z
Kujaw
na
Warmię
i z
Pomorza
na
Mazowsze
. Leży w północno-wschodniej części historycznej
ziemi dobrzyńskiej
nad rzeką
Rypienicą
– dopływem
Drwęcy
. Geograficznie obszar otaczający Rypin należy do
Pojezierza Dobrzyńskiego
. Ze względu na duże skupiska jezior na południowym zachodzie, okolice nazywane są Szwajcarią Dobrzyńską.
W latach 1975-1998
miasto administracyjnie należało do
województwa włocławskiego
.
Struktura powierzchni
Według danych z roku 2002[2] Rypin ma obszar 10,96 km², w tym:
- użytki rolne: 65%
- użytki leśne: 4%
Miasto stanowi 1,87% powierzchni powiatu.
Demografia
Według danych z 31 grudnia 2009[3] miasto miało 16 568 mieszkańców.
Dane z 31 grudniaa 2009[4]:
Opis | Ogółem | Kobiety | Mężczyźni |
---|
jednostka | osób | % | osób | % | osób | % |
populacja | 16,568 | 100 | 8706 | 52,4 | 7862 | 47,6 |
gęstość zaludnienia (mieszk./km²) | 1511,6 | 794,3 | 717,3 |
Według danych z roku 2002[5] średni dochód na mieszkańca wynosił 1319,01 zł.
Komunikacja
Przez Rypin przebiegają drogi wojewódzkie:
Historia
Rypin jest jednym z najstarszych polskich miast. Pierwsze informacje o nim pochodzą z
1065
r. Już w
XI
w. miasto stało się stolicą odrębnej jednostki terytorialnej, zwanej
kasztelanią
, a od
XIV
w. –
powiatu
. W ciągu tysiąclecia swych dziejów Rypin czterokrotnie pozbawiany był swej pozycji miasta stołecznego północnej części
ziemi dobrzyńskiej
. Dochodziło do tego z różnych przyczyn w latach
1236
-
1300
(
rozbicie dzielnicowe
),
1797
-
1866
(
Rozbiory Polski
),
1916
-
1918
(
I wojna światowa
),
1975
-
1998
(po
gierkowskiej
reformie administracyjnej). Podczas
okupacji niemieckiej
w latach
1942
-
1945
niem.
Rippin.
Pierwotny gród rypiński zlokalizowany był na terenie obecnej wsi
Starorypin
i wielokrotnie padał ofiarą najazdów plemion bałtyckich (Prusów i
Litwinów
), a od końca
XIII
w. –
Krzyżaków
. Ośrodek w Starorypinie w początkach XIV wieku posiadał murowany kościół bożogrobców NMP i Św. Piotra i Pawła. Prawdopodobnie między 1323 a 1326 rokiem otrzymał także prawa miejskie. Do całkowitej ruiny doprowadził miasto najazd krzyżacki z
1329
r. Odbudowa miasta nastąpiła już na nowym, łatwiejszym do obrony, miejscu. Centrum nowego Rypina stało się wzgórze nad
Rypienicą
, w pobliżu jeziora (obecnie ulice: Rynek,
Jana Pawła II
,
Gdańska
,
Kilińskiego
,
21 stycznia
). Przywilej lokacyjny dla Rypina odnowił
24 czerwca
1345
r. Władysław, książę dobrzyński. W
XIV
wieku Rypin był otoczony murami obronnymi z dwiema bramami:
sierpecką
na południu i drugą – przed mostem na
Rypienicy
. W mieście znajdował się kościół św. Trójcy i nieopodal
zamek
. W okresie
XIV
XV
w. Rypin trzykrotnie trafiał w ręce krzyżackie. Dopiero po
II pokoju toruńskim
(
1466
) miasto – wraz z całą ziemią dobrzyńską – wróciło do
Rzeczypospolitej
. Rypin pod koniec XVI w. liczył około 900 mieszkańców i posiadał 3 kościoły: parafialny
św. Trójcy
,
św. Ducha
oraz sw. Wojciecha. Spokojny rozwój trwał do
XVII
w., gdy
najazdy szwedzkie
zrujnowały Rypin, tak jak wiele innych miast. Nie oszczędziła go także
wojna północna
z lat
1700
-
1721
. Ponownie miasto odżyło po tych wydarzeniach ok. połowy
XVIII
w. Niewątpliwy wpływ na to miało osiedlanie się
Żydów
, którzy rozwijali miejscową gospodarkę.
Po
II rozbiorze Polski
, w
1793
r., Rypin znalazł się w granicach państwa pruskiego, by w
1807
r. trafić do utworzonego przez
Napoleona
Księstwa Warszawskiego
, a po
kongresie wiedeńskim
– do
Królestwa Polskiego
.
W
XIX
w. w Rypinie i okolicach miało miejsce wiele zdarzeń, znanych w skali historii Polski: wyjście wojsk polskich generała
Macieja Rybińskiego
po upadku powstania listopadowego, początki tzw.
partyzantki Zaliwskiego
w
1833
r. czy też wydarzenia
powstania styczniowego
i ostatnich tygodni życia jednego z jego przywódców – gen.
Zygmunta Padlewskiego
. W czasie I wojny światowej, od
1915
r. Rypin znajdował się pod władzą niemiecką. Odzyskanie przez Polskę niepodległości w
1918
r. doprowadziło do wyzwolenia spod niemieckiej okupacji. W Rypinie odrodziły się polskie władze lokalne, a od stycznia
1919
r. gród nad
Rypienicą
ponownie stał się stolicą powiatu, będącego częścią
województwa warszawskiego
.
Okres
II Rzeczypospolitej
był czasem rozkwitu miasta. Rozbudowano
infrastrukturę
: szpital
św. Marcina
(obecnie dra Franciszka Dłutka), Szkoła Podstawowa im.
J. Piłsudskiego
(obecnie SP nr 1),
gimnazjum
(obecnie Zespół Szkół nr 1 im. ks.
Czesława Lissowskiego
), stadion miejski (obecnie boisko Gimnazjum im. Józefa Wybickiego). Rozwijała się
gospodarka
, powstały:
Spółdzielnia Mleczarska ROTR
, Bank Spółdzielczy, Spółdzielczy Młyn Rolniczy. Swoje struktury miały w Rypinie liczne organizacje ogólnopolskie i stowarzyszenia lokalne. Działo się to wszystko w warunkach wielonarodowości i wielokulturowości miasta, co obrazują świątynie w nim istniejące: kościół katolicki św. Trójcy, kościół ewangelicko-augsburski,
synagoga
,
cerkiew prawosławna
. W
1928
r. Rypin wizytował
prezydent RP
Ignacy Mościcki
.
Do ludzi, którzy zapisali się w historii miasta należą: burmistrz Józef Budzanowski, księża
Czesław Lissowski
i Stanisław Gogolewski, działacze gospodarczy Władysław Żochowski,
Jan Rudowski
, Kazimierz Gorczyński oraz znany historyk, poseł na Sejm RP IV i V kadencji prof. Mirosław Krajewski.
W wyniku reformy administracyjnej z
1938
r., Rypin znalazł się w
województwie pomorskim
.
II wojna światowa
, a szczególnie jej początek i koniec, to okres bardzo dramatyczny dla miasta i jego mieszkańców. Już we wrześniu
1939
na Rypin spadły bomby, ale najgorsze wydarzyło się później, gdy setki mieszkańców miasta i powiatu poddano akcji eksterminacyjnej. W październiku 1939 w Rypinie, formacje
SS
, policji niemieckiej i
Selbstschutzu
rozstrzelały kolejno grupy Polaków i Żydów – na ul. Warszawskiej 1000 osób, na cmentarzu żydowskim 48 osób (w tym 1 kobietę), w lasku Rusinowo 22 osoby, oraz na boisku sportowym 22 osoby[6]. Rypiński "Dom Kaźni" stał się miejscem męczeńskiej śmierci nauczycieli, księży, urzędników, ziemian, Żydów, a lasek w
Rusinowie
k/Rypina (ok. 150 rozstrzelanych Polaków i Żydów[6]) i las w Raku k/
Skrwilna
(ok. 1450 zamordowanych Polaków[6], w tym uczniowie gimnazjum w
Grudziądzu
) – ich zbiorową mogiłą. W
powiecie rypińskim
egzekucje, wykonywane przez żandarmerię niemiecką,
Gestapo
i oddziały Jagdkommando, miały miejsce ponadto w miejscowości
Księte
(8 Polaków, zamordowanych w styczniu
1942
),
Linne
(2 Polaków rozstrzelanych w styczniu
1944
),
Okalewko
(8 Polaków rozstrzelanych
29 sierpnia
1944), oraz
Czumsk Duży
(22 Polaków zamordowanych w sierpniu 1944)[6].
Mimo tych represji, od wiosny
1940
działał w Rypinie i okolicach ruch oporu
Polskiego Państwa Podziemnego
i jego formacji zbrojnych:
Związku Walki Zbrojnej
, a później
Armii Krajowej
. W mieście stacjonował 4 Zapasowy Batalion
Luftwaffe
(niem. Feldersatz-Bataillon der Luftwaffe 4), a w pobliżu miasta znajdował się poligon
Luftwaffe
(niem. Luftwaffen-Übungsplatz Rippin). W styczniu
1945
Niemcy
opuścili Rypin i w mieście powstały struktury przyszłej władzy komunistycznej. Wielu mieszkańców, związanych z ruchem oporu, zostało wywiezionych na wschód lub osadzonych w specjalnych obozach. W okolicach Rypina do
1947
-
48
roku działały resztki oddziałów poakowskich.
Okres
PRL
to dla Rypina czas, gdy miasto do
1975
roku było stolicą powiatu i wtedy lokowano w nim ważne inwestycje, np. Fabrykę Akcesoriów Meblowych, Zespół Szkół Ekonomicznych, rozbudowano Szpital Powiatowy. Po likwidacji powiatów Rypin stracił na znaczeniu i w systemie centralnego planowania zmniejszył się napływ środków inwestycyjnych.
Ważnym wydarzeniem było powołanie w
1982
r., przez biskupa płockiego, drugiej parafii rzymskokatolickiej. W
1990
r. poświęcono nowy kościół pw.
Najświętszego Serca Jezusowego
(parafia św. Stanisława Kostki).
Upadek
komunizmu
w
1989
r., powstanie
III Rzeczypospolitej
i odrodzenie prawdziwego samorządu terytorialnego, gminnego w
1990
r. i powiatowego w
1998
r., stworzyły nowe szanse rozwoju
miasta
.
Społeczność
Miasto Rypin obecnie liczy 16 950 mieszkańców. Z końcem
1998
r.
gminę miejską
zamieszkiwało 16 971 osób, gęstość zaludnienia wynosiła 1697 osób na km² powierzchni. Obecnie obserwuje się systematyczny spadek ludności miejskiej, a od
1978
do 1998 r. przybyło w mieście 5447 osób. Cechą charakterystyczną ludności Rypina jest liczebna przewaga kobiet nad mężczyznami. Współczynnik ten w kolejnych latach wykazuje jednak tendencję malejącą.
W Rypinie urodził się Joseph Frank Zelazny, ojciec klasycznego pisarza
fantasy
i
science-fiction
Rogera Zelaznego
. W Rypinie urodzili się także aktorzy:
Ewa Decówna
, Renata Kretówna,
Rafał Cieszyński
i
Zbigniew Suszyński
.
Edukacja
Przedszkola
- Przedszkole nr 1,
- przedszkole nr 2,
- Przedszkole nr 3 im. Niezapominajka.
Szkoły Podstawowe
- Szkoła Podstawowa nr 1 im. majora Henryka Sucharskiego, ul. 3 Maja 3,
- Szkoła Podstawowa nr 3 im. Jana Pawła II, ul. Młyńska 12,
- Szkoła Podstawowa w w Zespole Szkół Nr 5 im. ks. Jana Twardowskiego, ul. Młyńska 12,
Gimnazja
- Gimnazjum Miejskie w Zespole Szkół Miejskich im. Józefa Wybickiego, ul. Sportowa 24,
- Gimnazjum Powiatowe w Zespole Szkół Nr 1 im. ks. Czesława Lissowskiego, ul. Tadeusza Kościuszki 51,
- Gimnazjum Specjalne w Zespole Szkół Nr 5 im. ks. Jana Twardowskiego, ul. Młyńska 12.
Szkoły ponadgimnazjalne
- Zespół Szkół Nr 1 w Rypinie im. ks. Czesława Lissowskiego, ul. Tadeusza Kościuszki 51
- Liceum Ogólnokształcące,
- Gimnazjum Powiatowe,
- Policealne Studium Zawodowe Technik Informatyk,
- Liceum dla Pracujących.
- Zespół Szkół Nr 2 im. Unii Europejskiej, ul. Dworcowa 11
- Technikum: Ekonomiczne, Handlowe, Informatyczne, Spedytorskie,
- Liceum Profilowane: profil ekonomiczno-administracyjny, profil socjalny, profil zarządzania informacją,
- Liceum Ogólnokształcące: profil mundurowy
- Szkoła Policealna,
- Technikum Uzupełniające,
- Zasadnicza Szkoła Zawodowa.
- Zespół Szkół Nr 3 im. Bogdana Chełmickiego, ul. Nowy Rynek 20
- Technikum: Technik turystyki wiejskiej, Technik informatyk, Technik żywienia i gospodarstwa domowego, Technik Agrobiznesu, Technik żywienia i gospodarstwa domowego, Technik organizacji reklamy,
- Liceum profilowane: profil usługowo – gospodarczy, profil rolniczo – spożywczy,
- Zasadnicza Szkoła Zawodowa: zawód rolnik, zawód mechanik – operator pojazdów i maszyn rolniczych.
- Zespół Szkół Nr 5 im. ks. Jana Twardowskiego, ul. Młyńska 12
- Zasadnicza Szkoła Zawodowa,
- Szkoła Muzyczna I Stopnia.
- Zespół Szkół Miejskich im. Józefa Wybickiego, ul. Sportowa 24
Turystyka, sport, kultura
Rypin posiada dobrze rozwiniętą bazę noclegową, gastronomiczną i rekreacyjno-sportową. Turyści mogą zwiedzić Muzeum Ziemi Dobrzyńskiej, pracownię witraży Elżbiety, Andrzeja i Bartosza Bednarskich, miejsca historyczne oraz zabytki architektoniczne. Centrum rekreacyjno-sportowe, jakim jest Miejski Ośrodek Sportu i Rekreacji, organizuje wypoczynek oraz umożliwia uprawianie wielu dyscyplin sportowych. W mieście w roku 1922 powstał klub sportowy R.K.S.
Lech Rypin
, grający obecnie w III lidze. Awans wywalczył w pierwszym sezonie 2008 roku. Po 10 latach wrócił na to stanowisko. Podobny sukces zdarzył się w 1998 roku. Przy Muzeum Ziemi Dobrzyńskiej działa bractwo rycerskie zarządzane przez Andrzeja Szalkowskiego(dyrektor muzeum) i Kamila Poczatenko.
Zabytki i atrakcje turystyczne w Rypinie
- Kościół rzymskokatolicki pw.
Najświętszego Serca Jezusa Chrystusa
parafii św.
Stanisława Kostki
. Wewnątrz kościoła znajduje się witraż o powierzchni 212 m² przedstawiający Ostatnią Wieczerzę. Jest to jeden z największych sakralnych witraży w Europie. W lewej nawie kościoła znajduje się witraż o tej samej wielkości, co witraż główny. Przedstawia abstrakcyjną wizję stworzenia świata. W prawej nawie umieszczony jest mniejszy witraż, ukazujący symbolicznie Ducha Świętego. W tylnej części prawej nawy zbudowany jest witraż tej samej wielkości co dwa największe, przedstawiający wizję Sądu Ostatecznego.
-
Kościół Świętej Trójcy w Rypinie
wzniesiony został w II ćwierci XIV w. prawdopodobnie przez krzyżaków. Zbudowany jest w stylu gotyku niemieckiego. Szczyty i kruchta zachodnia to
styl neogotycki
. Świątynia jest murowana, w cegłach widoczne są liczne wgłębienia (wyżłobione palcami przez pątników w ramach pokuty). Od zachodu znajduje się neogotycka kruchta. Wnętrze nakryte jest pozornym sklepieniem kolebkowym pochodzącym z 1821 r. Kościół był odnawiany po raz ostatni w
1995
r. Wokół kościoła ogrodzenie z bramą z 1839 r. i neogotycka dzwonnica z 1925 r.
- Kościół
ewangelicko-augsburski
. Wybudowany w
1888
r. w tzw. Grodzie Templariuszy. Neogotycki, wykonany według projektu Stappelmanna. Wnętrze kościoła zdobi bogata
polichromia
, rzeźbiona
ambona
i trzyczęściowy ołtarz. Wyposażony jest w stylowe ławki i
empory
. Wieżę zdobi zegar sprowadzony z
Pragi
w
1911
r.
-
Kaplica św. Barbary w Rypinie
zbudowana przed
1694
r. Drewniana konstrukcja zrębowa na podmurówce kamiennej. Dach wielopołaciowy kryty
gontem
, na nim wieżyczka zwieńczona daszkiem namiotowym. Ostatnimi czasy odkryto i odrestaurowano polichromie.
- W Rypinie można zobaczyć kamieniczki z przełomu
XIX
i
XX
w., średniowieczną siatkę ulic i charakterystyczny prostokątny rynek, na którym usytuowany jest obelisk upamiętniający nadanie praw miejskich w
1345
r.
- Fragment muru obronnego usytuowany w sąsiedztwie kościoła świętej Trójcy. Zachowany fragment posiada 29 metrów długości, 5 metrów wysokości i 1,1 m grubości. Zbudowany jest z cegły na fundamencie kamiennym i pochodzi z tego samego okresu co kościół św. Trójcy.
- Gmach "Zgody" zbudowany w latach 1913 – 1917 w stylu przypominającym neobarok, na stalowych palach wbitych w ziemię.
- Magistrat o skromnych cechach neoklasycystycznych zbudowany w 1917 roku. Początkowo służył (do 1925 r.) jako miejska elektrownia.
- Młyn przemysłowy zbudowany w 1900 r.
- Dawny szpital, a obecnie muzeum. W latach okupacji siedziba SS. Zbudowany w 4 ćw. XIX w.
- Neoklasycystyczny gmach starostwa zbudowany w
1930
roku, obecnie Urząd Miasta.
- Najstarszy drewniany budynek w mieście przy ulicy Kościuszki 31, z połowy XIX wieku.
- Ogrodzenie dawnego kościoła św. Ducha z 1868. Materiał, z którego wykonane jest ogrodzenie, pochodzi z rozbiórki ruin kościoła NMP i Św. Piotra i Pawła w Starorypinie.
- Na łąkach nieopodal rypińskiej fary do niedawna czytelne jeszcze były fragmenty średniowiecznych fos.
Nieistniejące obiekty sakralne i obronne
-
Brama sierpecka
zbudowana w 1 poł. XIV wieku, przez krzyżaków, rozebrana na rozkaz niemieckich władz okupacyjnych, przez miejscowych żydów w grudniu
1939
r.
-
Drewniany kościół św. Ducha
z
1823
r. na miejscu starszych kościołów bożogrobców (najstarszy 1349), rozebrany w 1940 r.
- Synagoga Żydowska w Rypinie
-
Cerkiew Prawosławna w Rypinie
z 1900 r. w dwudziestoleciu międzywojennym funkcjonowała jako kościół szkolny, rozebrana w 1937 r.
-
Zamek
, zbudowany przed 1348 rokiem
- Ratusz miejski, rozebrany w 1867 roku
Religia
Na terenie miasta działalność duszpasterską prowadzą następujące kościoły:
Kultura i wypoczynek
Miejski Ośrodek Kultury sprawuje opiekę nad zespołami muzycznymi: "Silent Rave", "Insomnia", "Roller Coaster, "Lucky Strike", wokalistami, orkiestrą dętą, kabaretem, kapelą "Sami Swoi" i grupą wokalną "Walentynki". W placówce działają dwa chóry: "Belcanto" i "Srebrny włos" oraz teatr amatorski: "Teatr Poezji". Od 32 lat MOK jest organizatorem Ogólnopolskiego Przeglądu Teatrów Amatorskich "Rypińska Wiosna Teatralna" oraz Ogólnopolskiego Dziecięcego Festiwalu Country. Organizuje wystawy i wernisaże twórców lokalnych i ogólnopolskich.Od 2007 przy Muzeum Ziemi Dobrzyńskiej działa bractwo rycerskie.
Imprezy
Tradycją stały się już organizowane przez Browar Sierpc imprezy z cyklu Biesiady Kasztelańskie. Ponadto miasto organizuje w okresie letnim koncerty i imprezy, w czasie ostatnich kilku edycji wakacyjnych koncertów gwiazdami na koncertach byli:
Doda
,
Ich Troje
,
Oddział Zamknięty
,
Boys
,
Classic
,
Bartek Wrona
,
Szymon Wydra
,
Stachursky
,
Dżem
oraz wielu wielu innych artystów. W Miejskim Ośrodku Kultury tradycją jest "Rypińska Wiosna Teatralna". Co roku także odbywają się tu Ogólnopolskie Targi Rolnicze Agra Rypin, a także Rypiński Bieg po Zdrowie Doliną Rypienicy (dystans 10 km) organizowany przez tutejszy Klub Biegacza
Lech Rypin
. Bieg odbywa się corocznie we wrześniu, do tej pory organizowane były 4 edycje. W dwóch ostatnich edycjach, najszybszym Rypinianinem okazał się Jonasz Thies[7], były zawodnik KB
Lech Rypin
(a obecnie reprezentant warszawskiego
ENTRE.PL Team
). Rypiński Klub Biegacza oddał pod skrzydła Jacka Woźniaka (MKL Toruń) Michała Rupińskiego. Obecnie zawodnik ten jest Halowym Wicemistrzem Polski na dystansie 1500m.
Ekologia
Miasto posiada system wodociągowo-kanalizacyjny i odwodnieniowy, mechaniczno-biologiczną oczyszczalnię ścieków. Korzysta z własnego wysypiska śmieci. W
2003
r. oddano do użytku Regionalny Zakład Utylizacji Odpadów Komunalnych w Puszczy Miejskiej, wybudowany przez Związek Gmin Rypińskich. W
2004
r. Rypin otrzymał tytuł Gmina Przyjazna Środowisku.
Przedsiębiorczość i inwestycje
W mieście najprężniej działają branże: odzieżowa, spożywcza, budowlana i metalowa. Silnie rozwinięty jest handel zarówno hurtowy, jak i detaliczny. W tych gałęziach znajduje pracę większość mieszkańców. W Rypinie funkcjonuje osiem firm zatrudniających powyżej sto osób. Produkcja zdrowej żywności stwarza możliwość rozbudowy przetwórstwa. Wśród potentatów rynku lokalnego znajdują się tak znane i cenione na rynku polskim i rynkach zagranicznych firmy jak: firma Rejs Rypin, Kaufmann, DAMIX, EMIX,
Spółdzielnia Mleczarska ROTR
,
Kujawsko-Dobrzyńska Spółdzielnia Handlowa
i wiele innych, które same w sobie poprzez znaczącą pozycję promują region.
Miasto
dysponuje zarówno nieruchomościami, jak i terenami pod zabudowę, oferując ulgi podatkowe i duże zasoby wykwalifikowanej siły roboczej. Jako stolica powiatu, zapewnia lokalną obsługę administracyjną, prawną i bankową. W myśl opracowanej na najbliższe dziesięciolecie strategii rozwoju,
miasto
winno stać się lokalnym, wszechstronnie przygotowanym centrum obsługi rolnictwa, wykorzystującym posiadane walory przyrodnicze i
turystyczne
.
Przysłowia
W XVII i XVIII wieku funkcjonowało przysłowie: "Szlachcic spod Rypina", które oznaczało kogoś nieokrzesanego, prowincjusza[8].
Miasta partnerskie
Zobacz też
Linki zewnętrzne
Przypisy
- ↑
Dane Głównego Urzędu Statystycznego: Ludność. Stan i struktura w przekroju terytorialnym (Stan w dniu 31 XII 2008 r.)
. [dostęp 23.09.2009].
- ↑
Portal Regionalny i Samorządowy REGIOset
(
pol.
). regioset.pl. [dostęp 2010-09-14].
- ↑
Baza Demograficzna – Tablice predefiniowane – Wyniki badań bieżących; Stan i struktura ludności; Ludność według płci i miast
(
pol.
).
GUS
. [dostęp 2010-12-31].
- ↑
Baza Demograficzna – Tablice predefiniowane – Wyniki badań bieżących; Stan i struktura ludności; Ludność według płci i miast
(
pol.
).
GUS
. [dostęp 2010-12-31].
- ↑
Portal Regionalny i Samorządowy REGIOset
(
pol.
). regioset.pl. [dostęp 2010-09-14].
- ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 Kazimierz Leszczyński "Eksterminacja ludności na ziemiach polskich wcielonych do Rzeszy" (wykaz miejscowości z terenów polskich przyłączonych do Rzeszy, w których okupant niemiecki dokonywał eksterminacji ludności, sporządzony na podstawie materiałów
Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce
). W: Eksterminacja ludności w Polsce w czasie okupacji niemieckiej 1939-1945. Poznań, Warszawa: Wydawnictwo Zachodnie, 1962, ss. 78, 79.
- ↑
Pobiegli Doliną Rypienicy – 9 września 2008
- ↑ W. Kopaliński. Słownik mitów i tradycji kultury, s. 1012