Zwoleń –
miasto
w
Polsce
, w
województwie mazowieckim
, siedziba
powiatu zwoleńskiego
i
gminy Zwoleń
.
Przez miasto przepływa niewielka rzeka
Zwolenka
, dopływ
Wisły
.
Według danych z 30 czerwca 2009 roku, miasto miało 8048 mieszkańców[2].
Historycznie położony jest w
Małopolsce
, w
ziemi sandomierskiej
.
Historia
Zwoleń powstał na gruncie wsi Gotardowa Wola w latach 20. XV wieku, na mocy przywileju wydanego przez
króla
Władysława Jagiełłę
. Datowane dokumenty lokacyjne z
1425
roku poświadczają zaawansowany już stopień zasadzenia osady.
Lustracja miasta z
1564
roku potwierdza ważność szlaku komunikacyjnego biegnącego z
Lublina
przez Zwoleń do
Radomia
i
Wielkopolski
. Ważnym czynnikiem do intensywnego rozwoju miasta było rzemiosło, które już w
1555
roku otrzymało prawo zrzeszania się w cechy.
W latach
1566
-
1575
Jan Kochanowski
pełnił tu funkcję
proboszcza
miejscowej parafii. W wyniku
potopu szwedzkiego
Zwoleń poniósł ogromne straty materialne i ludzkie, które zaważyły na jego dalszych losach i spowodowały, że miasto nie powróciło już do dawnej świetności. Po upadku
insurekcji kościuszkowskiej
i
III rozbiorze Polski
miasto weszło w skład zaboru austriackiego. W
1800
roku przebywał tu, wraz ze swym sztabem książę
Józef Poniatowski
. Po likwidacji
Księstwa Warszawskiego
i utworzeniu w
1815
roku
Królestwa Polskiego
, Zwoleń wszedł w jego skład.
Od tego momentu zmienił się ustrój miasta, wprowadzono urząd burmistrza wraz z jego ławnikami. Za udział w powstaniach narodowych władze carskie zdegradowały Zwoleń do miasta osady. Efektem tego był zastój ekonomiczno-gospodarczy. W latach 1870 – 1925 Zwoleń był osadą miejską w
gminie Zwoleń
.
10 czerwca
1925
roku rozporządzeniem Rady Ministrów Zwoleń ponownie został wpisany w poczet miast; jednocześnie rozszerzono jego granice[3].
W
1921
r. w Zwoleniu mieszkało około 8544 osób z czego 3787 Żydów. Do chwili wybuchu
wojny
liczba żydowskich mieszkańców wzrosła do około 5000[4].
Wybuch
II wojny światowej
okazał się tragiczny w skutkach, miasto zostało mocno zniszczone[5]. Między innymi spłonęła zabudowa rynku i miejscowa synagoga. Za udział w ruchu oporu (
Armia Krajowa
i
Bataliony Chłopskie
) mieszkańcy Zwolenia i okolic trafiali do więzień lub byli rozstrzeliwani w egzekucjach na placu
Jana Kochanowskiego
, a także ginęli w katowniach gestapo. Po zajęciu miasta przez Niemców, zamieszkujący je Żydzi byli zmuszani do prac porządkowych. Wielokrotnie byli też ofiarami wymuszeń niemieckich żandarmów z
Sandomierza
[6]. Miały miejsce egzekucje Żydów w radomskim więzieniu za opuszczanie terenu getta w Zwoleniu[7]. W Zwoleniu istniała delegatura radomskiego komitetu Żydowskiej Samopomocy Społecznej[8]. W marcu
1941
r. do Zwolenia przesiedlono część Żydów z
Przytyka
[9].
Getto
w Zwoleniu powstało w lutym
1942
r.[10] Było zamieszkane przez około 6000 osób, tak ze Zwolenia jak i
Pionek
,
Garbatki
,
Gniewoszowa
,
Sarnowa
i
Kazanowa
. Żydów zmuszano do pracy przy regulacji Wisły oraz wysyłano do obozów pracy w
Pustkowie
,
Skarżysku-Kamiennej
i
Dęblinie
[11]. 18 sierpnia
1942
r. Niemcy zaczęli zwozić do Zwolenia Żydów z Gniewoszowa,
Janowic
,
Oblas
, Pionek i
Policzny
. Liczba ludności wzrosła do około 9000-11000[12][13]. Zwoleńskie getto zostało zlikwidowane 29 września 1942 r., kiedy około 10000-10500 ludzi zostało wywiezionych do
obozu w Treblince
[14][13]. W czasie wojny Niemcy zniszczyli żydowski cmentarz. Zwoleńscy Żydzi walczyli i ginęli w
Polskich Siłach Zbrojnych w ZSRR
i
LWP
[15]. Po pewnym czasie od zakończeniu działań wojennych, w czerwcu
1945
r. w Zwoleniu odnotowano obecność 73 Żydów[16].
Dalsza historia Zwolenia to dźwiganie się z pożogi wojennej. Przykładem tego może być powołanie w pierwszych miesiącach po ustaniu działań wojennych gimnazjum przekształconego później w liceum ogólnokształcące. Uruchomiono również średnią szkołę rolniczą.
30 września
1954
roku w Zwoleniu został utworzony
powiat
, który należał do województwa kieleckiego, co podniosło znacznie rangę miasta. Powstały dogodne warunki do rozwoju infrastruktury gospodarczej i przemysłowej. Powstała filia Zakładów Metalowych "Łucznik" oraz Zakłady Mięsne.
W latach
1970
-
1972
Zwoleń zdobył I miejsce w konkursie "Mistrz Gospodarności". Po likwidacji powiatu
21 sierpnia
1975
roku gmina i miasto zostają połączone w jedną jednostkę administracyjną i włączone do nowopowstałego
województwa radomskiego
. W skład gminy weszło 28 okolicznych wsi. Na podstawie ustawy z marca
1990
roku o terenowej organizacji rządowej
1 sierpnia
1990
roku został utworzony w Zwoleniu przez Szefa Rady Ministrów Urząd Rejonowy, obejmujący swym zasięgiem 7 gmin w tym miasta Zwoleń i Lipsko. W
1999
r. Zwoleń stał się siedzibą
powiatu
obejmującego 5 gmin:
gminę Tczów
,
gminę Kazanów
,
gminę Przyłęk
,
gminę Policzna
oraz
gminę Zwoleń
. Powiat wszedł w skład
województwa mazowieckiego
.
Sławni ludzie
Pismo Jana Kochanowskiego z zapisku z 1571 roku.
Komunikacja
Zwoleń leży w południowo-wschodniej części
województwa mazowieckiego
, na skrzyżowaniu drogi krajowej: nr
79
Warszawa
–
Sandomierz
–
Kraków
–
Bytom
i drogi krajowej nr
12
Łęknica
–
Żary
–
Żagań
–
Głogów
–
Leszno
–
Kalisz
–
Sieradz
–
Piotrków Trybunalski
–
Radom
–
Puławy
–
Lublin
–
Dorohusk
, która ma stać się
drogą ekspresową S12
z obwodnicą miasta.
Zwoleń nie posiada stacji kolejowej, niemniej jednak posiada połączenia autobusowe z
Lublinem
,
Warszawą
,
Radomiem
,
Tarnobrzegiem
,
Ustrzykami Dolnymi
,
Sanokiem
,
Mielcem
,
Krakowem
,
Rzeszowem
,
Zamościem
,
Tomaszowem Lubelskim
,
Poznaniem
,
Katowicami
,
Łodzią
,
Lipskiem
,
Kozienicami
,
Iłżą
,
Puławami
,
Wrocławiem
,
Częstochową
,
Piotrkowem Tryb.
,
Kielcami
,
Chełmem
i
Ostrowcem Świętokrzyskim
. Obsługiwane są przez PKS i firmy prywatne.
Instytucje oświatowe
W Zwoleniu działają Szkoła Podstawowa im. Władysława Jagiełły, Publiczne Gimnazjum i
Liceum Ogólnokształcące
im. Jana Kochanowskiego oraz Zespół Szkół Rolniczo-Technicznych im. Bohaterów Walki z Faszyzmem. Założony także został Uniwersytet Trzeciego Wieku, którego zadaniem jest animacja osób starszych oraz zwiększenie ich aktywności w życiu kulturalnym.
Sport
W Zwoleniu działa nieformalny klub rowerowy oraz brydżowy (od 2001 roku), klub tenisa ziemnego, klub piłkarski Zwolenianka, klub szachowy Hetman (przy Domu Kultury) oraz MPKS (miejski parafialny klub sportowy).
Kultura
W Zwoleniu odbywa się szereg imprez kulturalnych, organizowanych przez Dom Kultury oraz władze miasta i powiatu. Najbardziej znaną są coroczne imieniny Pana Jana poświęcone
Janowi Kochanowskiemu
. Odbywają się one w przedostatnią niedzielę czerwca (pierwsza niedziela wakacji). Na tę imprezę zapraszani są różni sławni goście. Zaproszeni byli m.in.:
Szymon Wydra
,
Ryszard Rynkowski
,
Jerzy Zelnik
,
Czesław Majewski
,
Tadeusz Ross
,
Dariusz Jakubowski
,
Stachursky
,
Alicja Majewska
,
Marek Torzewski
, zespoły
Budka Suflera
i
Kombii
, uczestnicy programu
Europa da się lubić
i inni. Na innych imprezach w Zwoleniu wystąpili także zespół
Boys
i
Ewelina Flinta
. W 2000 roku Zwoleń odwiedził w ramach
kampanii wyborczej
przed
wyborami prezydenckimi
prezydent
Aleksander Kwaśniewski
.
Zabytki
- kościół pw. Podwyższenia Krzyża Świętego z kaplicami Kochanowskich, w podziemiach której spoczywają szczątki
Jana Kochanowskiego
wraz z rodziną oraz Owadowskich spokrewnionych z Kochanowskimi, siedziba
parafii pod tym samym wezwaniem
- pomnik Jana Kochanowskiego z Urszulką, przy Gimnazjum, od ulicy Kościelnej
- pomnik Jana Kochanowskiego w centralnej części parku na placu Jana Kochanowskiego
- pomnik Władysława Jagiełły przy Szkole Podstawowej na ulicy Ludowej
- ściana straceń w północno-wschodniej części placu
Jana Kochanowskiego
.
Zobacz też
Przypisy
Bibliografia
- Krzysztof Urbański Zagłada Żydów w dystrykcie radomskim Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej Kraków 2004
- Wojciech Lipowski Lekarz: wspomnienia Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza Warszawa 1980
- Kazimierz Jaroszek i Sebastian Piątkowski Martyrologia Żydów w więzieniu radomskim 1939-1944: wykaz zamordowanych, zmarłych, deportowanych do obozów koncentracyjnych i obozów zagłady Archiwum Państwowe Radom 1997
- Eugeniusz Fąfara Gehenna ludności żydowskiej Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza Warszawa 1983
- Księga adresowa Polski (wraz z W.M. Gdańskiem) dla handlu, przemysłu, rzemiosł i rolnictwa Towarzystwo Reklamy Międzynarodowej Warszawa 1928 s. 334
Linki zewnętrzne