Aleksander III, (właśc. Roland ze Sieny) (ur. ok.
1100
w
Sienie
, zm.
30 sierpnia
1181
w
Civita Castellana
) – papież od
7 września
1159
.
Wczesne życie
Rolando urodził się około 1100 roku w Sienie. W XIV wieku zaczęto mu przypisywać przynależność do sieneńskiego rodu arystokratycznego Bandinelli, co utarło się w historiografii, ale nie jest udowodnione[1]. Studiował prawo na uniwersytecie w Bolonii. W latach 1140-47 był kanonikiem w Pizie, a następnie prawdopodobnie profesorem uniwersytetu bolońskiego. Przez długi czas utożsamiano go z autorem słynnego dzieła prawniczego Summa magistri Rolandi, co jednak okazało się błędne.
We wrześniu
1150
papież
Eugeniusz III
mianował go kardynałem-diakonem SS. Cosma e Damiano, a w marcu 1151 kardynałem-prezbiterem San Marco. 4 maja 1153 został kanclerzem Św. Kościoła Rzymskiego. Jako bliski współpracownik papieża Hadriana IV stał na czele kardynałów opowiadających się za sojuszem z królem Sycylii, a sprzeciwiających się cesarzowi
Fryderykowi I
. W 1156 był jednym z negocjatorów sojuszu papiestwa z królem Sycylii. Rok później z kolei był legatem papieskim na sejmie Rzeszy w Besancon, na którym doszło do spięcia pomiędzy nim a cesarskim kanclerzem Rainaldem z Dassel.
Pontyfikat
W czasie
elekcji po śmierci Adriana IV
doszło do rozłamu wśród kardynałów. Większość obrała Rolanda, który przyjął imię Aleksander III, jednak procesarska mniejszość nie uznała go i obrała kardynała Ottaviano de Monticelli, który przybrał imię
Wiktor IV
. Aleksander III, choć miał poparcie większości kardynałów, musiał uciekać z Rzymu, gdzie przewagę uzyskał wywodzący się z rzymskiej arystokracji antypapież. 20 września 1159 Aleksander przyjął sakrę biskupią w niewielkiej miejscowości Ninfa koło
Velletri
.
Cesarz Fryderyk Barbarossa zwołał synod do Pawii, wzywając obu elektów do poddania się jego arbitrażowi. Aleksander III odmówił jednak przybycia, wysyłając na synod jedynie swych obserwatorów. Synod, w którym wzięli udział głównie biskupi z Niemiec i północnych Włoch, uznał Wiktora IV i ekskomunikował Aleksandra III. W odpowiedzi papież w dniu 24 marca 1160 wyklął cesarza.
Choć wygnany z Rzymu, Aleksander III został uznany za prawowitego papieża przez większość krajów europejskich: król. Sycylii, Anglię, Francję, Hiszpanię, Węgry i król. Jerozolimy. Wiktora IV poparły w zasadzie jedynie Cesarstwo i Polska. W Danii król Waldemar uznał antypapieża, ale duchowieństwo z prymasem Absalonem na czele poparło Aleksandra.
W latach 1162-1165 papież rezydował we Francji, gdzie przewodniczył synodowi w Tours (1163), na którym potępiono
herezję katarską
i ponownie wyklęto cesarskich doradców jako odpowiedzialnych za schizmę. W latach 1163-65 siedzibą kurii było
Sens
. Śmierć antypapieża Wiktora IV w 1164 oraz antycesarskie powstanie w Lombardii stworzyły nadzieję na zakończenie schizmy, jednak kanclerz cesarski Rainald z Dassel doprowadził do wyboru kolejnego antypapieża -
Paschalisa III
(1164-1168). Cesarz Fryderyk I początkowo wahał się, jednak ostatecznie udzielił poparcia Paschalisowi i wymusił to samo na swoich biskupach. Mimo to w kościele niemieckim i lombardzkim nie brakowało przeciwników kontynuowania schizmy. Kłopoty cesarza z wewnętrzną opozycją oraz starania kardynała
Giovanni da Sutri
umożliwiły Aleksandrowi III powrót do Rzymu w listopadzie 1165. W 1167 Fryderyk I odzyskał jednak inicjatywę, najechał Italię, częściowo pacyfikując Lombardię i opanowując Rzym. Aleksander III musiał ponownie uciekać z miasta i na blisko trzy lata osiadł w Benewencie. W tym też czasie nawiązał przyjazne stosunki z cesarzem
Manuelem I Komnenem
z Konstantynopola.
We wrześniu 1168 zmarł antypapież Paschalis III, a jego następcą został
antypapież Kalikst III
(1168-1178), którego autorytet poza Cesarstwem był jednak bardzo niski. Od 1167 w północnej Italii trwały walki cesarza Fryderyka I z popieraną przez Aleksandra III
Ligą Lombardzką
, która w
1176
odniosła decydujące zwycięstwo nad cesarzem
pod Legnano
. W rezultacie 1 sierpnia 1177 Fryderyk I i Aleksander III podpisali korzystny dla papiestwa pokój; cesarz wycofywał swe poparcie dla antypapieża, zrezygnował z regaliów w Państwie Kościelnym i zgodził się na zawieszenie broni z Ligą Lombardzką; w zamian papież cofnął jedynie ekskomunikę na cesarza i jego doradców oraz uznał jego syna
Henryka
za króla rzymskiego. Ponadto papież mógł powrócić do Rzymu. Antypapież Kalikst III zrezygnował z roszczeń do tiary i został gubernatorem w Benewencie.
Ważnym wydarzeniem pontyfikatu Aleksandra III był spór między arcybiskupem Canterbury
Tomaszem Becketem
a królem Anglii
Henrykiem II
. Konflikt dotyczył tzw.
konstytucji klarendońskich
z 1164, które poważnie ograniczały autonomię kościoła angielskiego, zwłaszcza poprzez ograniczenie sądownictwa kościelnego. Zarówno król jak i arcybiskup mieli w kurii swoich stronników, jednak papież opowiedział się ostatecznie po stronie Tomasza Becketa. Kiedy arcybiskup został zamordowany 29 grudnia 1170, papież ogłosił go męczennikiem i kanonizował, a winą za jego śmierć obarczono króla. Konflikt został jednak szybko zażegnany – Henryk II poddał się publicznej pokucie, ale artykuły klarendońskie w nieco złagodzonej formie zachowały moc obowiązującą.
W 1179 papież po uzyskaniu rocznego trybutu uznał
Alfonsa I
za króla Portugalii, którym ten de facto był już od 40 lat. W 1181 zatwierdził też uchwały polskiego synodu w Łęczycy. Mianował ok. 35
nowych kardynałów
.
W
1179
Aleksander III zwołał
Sobór laterański III
, na którym ustalono m.in. to, iż o wyborze papieża decyduje zgoda minimum dwóch trzecich członków
Kolegium Kardynalskiego
. Papież ten wydał również dekret nakazujący uwierzytelnianie czynności prawnych dotyczących Kościoła za pomocą dokumentów. Ponadto potępiono szerzące się wówczas w Europie herezje, jak również szereg nadużyć duchowieństwa (
nikolaizm
,
symonię
).
Pod koniec życia Aleksander III po raz kolejny musiał opuścić Rzym, wygnany przez komunę miejską. We wrześniu 1179 zbuntowani baronowie obrali Lando Sittino, byłego kardynała w kurii Wiktora IV, na antypapieża
Innocentego III
. Antypapieża ujęto i pozbawiono urzędu już w styczniu 1180, a papieżowi przyszedł na pomoc sam cesarz Fryderyk I, który opanował całe Państwo Kościelne.
Aleksander III zmarł w Civita Castellana 30 sierpnia 1181, w podeszłym wieku.
Przypisy
- ↑ W. Maleczek, Papst und Kardinalskolleg von 1191 bis 1216, Wiedeń 1984, s. 233 przyp. 168