Księga urwisów – powieść przygodowa dla młodzieży autorstwa
Edmunda Niziurskiego
, wydana po raz pierwszy w
1954
.
Akcja powieści rozgrywa się w czasach wczesnej
PRL
w wiosce na Kielecczyźnie. Bohaterami są uczniowie klasy szóstej szkoły podstawowej w Wilczkowie: Wiktor Stopa (miejscowy chłopak, półsierota), Karlik Rudniok (syn inżyniera górnictwa ze Śląska) i inni. Przeżywają oni serię niebezpiecznych przygód, których podłożem jest działalność w Wilczkowie dywersanta, zamierzającego zniszczyć kopalnię miedzi oraz walka o
kolektywizację rolnictwa
.
Księga urwisów została wydana pod koniec
okresu stalinowskiego
, w momencie gdy pojawiały się pierwsze, bardzo nieśmiałe oznaki odwilży. Z jednej strony w dużym stopniu przepojona jest propagandą typową dla okresu stalinowskiego: kolektywizacja rolnictwa jest pokazana jako proces pozytywny, pozytywnymi bohaterami (drugoplanowymi) są działacz
ZMP
Gondera i oficer
UB
Bolesławiec. Lider sprzeciwiających się kolektywizacji chłopów został przedstawiony jako postać zdecydowanie antypatyczna, a pod koniec utworu okazuje się, że jego syn jest złodziejem, który w dodatku dostarczał wyposażenie zachodnim dywersantom. W pozytywnym świetle przedstawione są starania o utworzenie w Wilczkowie spółdzielni rolniczej oraz drużyny harcerskiej (
OH ZMP
), jak również działania głównych bohaterów w celu zdemaskowania "szpiegów".
Z drugiej jednak strony Niziurski właśnie Księgą urwisów jako jeden z pierwszych potrafił przeciwstawić się schematom
realizmu socjalistycznego
w literaturze dla młodzieży. Bohaterami są realistycznie przedstawieni chłopcy, którzy wdają się w bójki między sobą, mają skłonności do wygłupów i łobuzerskich kawałów, na ogół źle się uczą, są jednak pokazani z sympatią. Stosunki międzyludzkie w klasie, szkole i wiosce są odmalowane w sposób bardzo realistyczny, a akcja jest dynamiczna i dobrze skonstruowana[1].
Niziurski za Księgę urwisów otrzymał w 1955 roku Nagrodę Prezesa Rady Ministrów.
Bohaterowie
- Wiktor Stopa – chłopak z Wilczkowa, półsierota (ojciec zginął podczas II wojny światowej), przez siostrę spowinowacony z rodziną Osuchów przedstawionych jako "kułacy" (wrogowie kolektywizacji)
- Karol (Karlik) Rudniok – Ślązak, syn inżyniera górnictwa, najbliższy przyjaciel Wiktora
- Batura – klasowy mądrala, syn kowala, brat działacza partyjnego
- Miksa – przywódca klasowych łobuzów
- Gondera – młody nauczyciel biologii, aktywista ZMP
- Sądej – lubiany nauczyciel matematyki, również zwolennik kolektywizacji
- Zajączkowski – dyrektor szkoły
- Kropa – woźny szkolny, gbur i alkoholik
- Wcisło – kierownik urzędu pocztowego, mieszczącego się w tym samym budynku co szkoła
- Gola – uczeń starszej klasy, zafascynowany sportem, przyjaciel Wiktora
Ekranizacja
Na jej podstawie w 1954 roku został zrealizowany film pt. Tajemnica dzikiego szybu. Zdjęcia kręcono w miejscu dawnych prac wydobywczych na Miedziance oraz na terenie Szkoły Podstawowej w Zajączkowie.
Przypisy