Zaśnięcie Bogurodzicy, Zaśnięcie Matki Bożej, Zaśnięcie Marii Panny – ostatnie w
roku liturgicznym
prawosławne święto z liczby dwunastu głównych świąt
Kościoła prawosławnego
. W
Kościele katolickim
znane jest pod nazwą
Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny
[1].
Jest świętem nieruchomym obchodzonym 15/28 sierpnia[2], tj. 15 sierpnia według liturgii
kalendarza juliańskiego
a
28 sierpnia
wg
kalendarza gregoriańskiego
. Zostało ustanowione w IV-
V wieku
.
Ikonografia
W tym samym okresie święto zaczęto przedstawiać w
ikonografii
, inspirację czerpiąc głównie z pism
apokryficznych
IV i V wieku. Schemat ikonograficzny Zaśnięcia wykształcił się ostatecznie w sztuce bizantyjskiej w IX wieku.
Opis ikony
W
ikonografii chrześcijańskiej
scena Zaśnięcia Marii Panny to przedstawienie śmierci
Marii
, matki
Chrystusa
(
gr.
Κοίμησις [„Koimesis”] — „Zaśnięcie”), w otoczeniu 12
apostołów
i Chrystusa odbierającego
duszę
matki.
Pomimo maryjnego charakteru wydarzenia przedstawianego na ikonach Zaśnięcia, jego centralną postacią nie jest
Matka Boża
(Bogurodzica), lecz
Chrystus
. W centrum przedstawienia znajduje się stojący w przy łożu swej matki w
nimbie
krzyżowym Zbawiciel, trzymający w dłoniach (częściej tylko w lewej dłoni) jej duszę w postaci niemowlęcia w powijakach (prześcieradło pogrzebowe). Zwykle spogląda na ciało matki, spoczywające na ozdobnym łożu (marach). Chrystus przybył po duszę Marii w otoczeniu
aniołów
, ze wspaniałością równą
Przemienieniu
. Postać odzianego w czerwono- lub żółto-złote szaty Chrystusa otoczona jest podwójną
mandorlą
(która pojawiła się w ikonografii tej sceny w
XII w.
, a od
XIV w.
nabrała większej doskonałości), w wewnętrznym kręgu której znajdują się (zwykle czterej)
aniołowie
, często trzymający w dłoniach
gromnice
. Spotyka się też
ikony
, na których obecność mocy niebieskich, towarzyszących Chrystusowi, jest zaznaczona tylko przez sześcioskrzydłego
serafina
u góry mandorli.
Początkowo Chrystus nie był obecny na ikonach Zaśnięcia. Pojawił się na nich dopiero w
XII w.
w
Konstantynopolu
, skąd scena ta została przyjęta przez ikonografię
Bałkan
i
Rusi
.
Pod wpływem Zachodu w XVII wieku, w ikonografii sceny Zaśnięcia spotyka się Chrystusa unoszącego prawą dłoń w geście błogosławieństwa, a dusza Marii ukazywana jest nie w powijakach, lecz w sukience. Wtedy też, również pod wpływem Zachodu, w górnej części kompozycji zaczęto wyobrażać Bogurodzicę na obłokach. Od tego też czasu wokół głów apostołów zaczynają pojawiać się
nimby
.
Poniżej Chrystusa ikonografia przedstawia złożone na wysokim łożu ciało Matki Bożej, której głowa zwykle wsparta jest o poduszkę, a dłonie złożone na piersi. Ma ona przy tym pozę osoby śpiącej, a nie zmarłej. Sztuka Zachodu w XI w. przyjęła
bizantyjski
schemat ikonograficzny Zaśnięcia, wprowadzając do niego stopniowo zmiany, m.in. ukazując Marię nie śpiącą, lecz zmarłą i łącząc tę scenę ze sceną
Wniebowzięcia
, a od XIII w. także Koronacji.
Przy łożu Bogurodzicy skupiają się dwie grupy apostołów, przy czym spośród dwunastu nie ma
apostoła Tomasza
. Wśród nich jest za to
apostoł Paweł
. Za nimi stoi kilku (zwykle trzech)
biskupów
w szatach liturgicznych, wśród których
Dionizy Areopagita
podaje, jako obecnych przy Zaśnięciu, samego siebie oraz
Tymoteusza
z
Efezu
. Z kolei kontakion święta jako
biskupów
wymienia
św. Jakuba
(brata Pańskiego, apostoła z grona siedemdziesięciu, pierwszego biskupa
Jerozolimy
), Hieroteusza i
Dionizego Areopagitę
. Wśród obecnych można też rozpoznać
św. Jana z Damaszku
i
Kosmę z Majumy
.
Rozproszeni po odległych miastach i krajach
apostołowie
, wiedzeni mocą Bożą, stawili się w
Jerozolimie
w domu Bogurodzicy na górze
Syjon
(na miejsce wydarzenia wskazują widniejące w tylnym planie fragmenty architektury), gdzie rozgrywa się scena. Zależnie od przedstawień w dłoniach trzymają gromnice, kadzidła, księgi lub zwoje pisma. Podczas gdy sztuka zachodnia w scenie Zaśnięcia (czy bardziej Wniebowzięcia) spośród wszystkich apostołów eksponuje
Piotra
, ikonografia
prawosławna
wyraźnie wyróżnia
apostoła Jana
(i niekiedy
Pawła
), a ikony ruskie ponadto często (strojem i gestem) apostoła
Andrzeja
.
Łysiejący i długobrody
Jan Teolog
(Ewangelista) pochyla swą głowę do ramienia Bogurodzicy, a stojący po przeciwległej stronie
apostoł Paweł
pochyla się do jej stóp. Za plecami
apostołów
i
biskupów
niektóre ikony przedstawiają ponadto postacie opłakujących niewiast, które wyobrażają wiernych
Jerozolimy
.
Przed łożem, na którym spoczywa ciało Bogurodzicy, w dolnej części, na niektórych ikonach znajduje się podnóżek z gromnicą, którą według Jana z Tesalonik Maria poleciła zapalić czując zbliżająca się śmierć. Poczynając od XIV w. niektóre wersje
ikony
włączają do sceny Zaśnięcia
apokryficzną
opowieść o żydowskim kapłanie Jefoniaszu (inna wersja opowieści podaje odmienne imię - Athonios), który usiłował zniesławić Matkę Bożą, wywracając łoże z jej ciałem. Jednak zaledwie go dotknął, pojawił się
archanioł Michał
z
mieczem
i obciął mu
dłonie
, które przyrosły do łoża. Gdy uczynił
pokutę
i nawrócił się, Bogurodzica sprawiła
cud
i przywróciła mu ręce.
Niektóre przedstawienia ikonograficzne, nawiązując do tradycji (według której do umierającej Bogurodzicy
apostołowie
z różnych, odległych miejsc zostali przeniesieni przez aniołów), w tle z obu stron ukazują symetrycznie obłoki z apostołami, niesione przez aniołów w półpostaciach. Inne, szczególnie zachodnie obrazy, akcentują inny element wydarzenia - podanie o wzięciu Bogurodzicy do nieba z ciałem, skąd wywodzi się motyw Wniebowzięcia, obcy prawosławnej teologii i ikonografii. W tej wersji Maria tronująca w
mandorli
unoszona jest przez aniołów lub przez samego
Chrystusa
.
Z kolei na prawosławnych ikonach, w górnej części, zwykle jest umieszczany pasek Matki Bożej (jedna z najbardziej czczonych relikwii, przechowywanych w
Konstantynopolu
), którego obecność związana jest z ofiarowaniem tej części szaty przez Bogurodzicę
apostołowi Tomaszowi
, który pojawił się spóźniony, gdy Maria była już unoszona do nieba. Niekiedy przy łożu Bogurodzicy spotykamy też ławeczkę z dzbanem oraz pantoflami.
Przedstawienia Zaśnięcia Marii Panny
Zobacz też
Przypisy
Linki zewnętrzne