Filozofia przedsokratejska – okres w filozofii starożytnej przed wystąpieniem
Sokratesa
, obejmujący filozofów przyrody i często ujmowanych w osobną kategorię
sofistów
.
Przedsokratyków łączą zainteresowania filozofią przyrody. Odrzucają jednocześnie tradycyjne, mityczne wyjaśnienia zjawisk fizycznych. Postawili oni pytanie o pratworzywo -
arché
, z którego został zbudowany świat. Pierwszą odpowiedź – zasadą świata jest
woda
- dał
Tales z Miletu
. Podawano także inne stany materii:
Anaksymenes
zaproponował
powietrze
, a
Heraklit
–
ogień
. Wielka synteza, którą opracował
Empedokles
przyjmowała cztery żywioły, wodę, ogień, powietrze i ziemię, jako podstawowe elementy (substancje), z których zbudowane są wszystkie rzeczy materialne. Teoria ta dominowała w antycznej i średniowiecznej fizyce. Alternatywna teoria
Anaksagorasa
przyjmowała nieskończenie wielką liczbę podstawowych substancji obecnych w każdej rzeczy. Bardziej abstrakcyjnym ujęciem natury rzeczy była filozofia
Anaksymandra
, który za prazasadę ujął bezkres i
pitagorejczyków
, którzy za zasadę uznali
liczbę
.
Następnie presokratycy postawili problem powstawania i przemijania rzeczy. Proponowaną przez
Empedoklesa
przyczynę tych zmian były kosmiczne siły miłości i nienawiści, zbliżające do siebie albo oddalające cztery żywioły, z których zbudowany był świat. Zdaniem
Anaksagorasa
przyczyną zmian na świecie był poruszający rzeczy rozumny duch. Warunkiem ruchu na świecie była zdaniem
Leucypa
próżnia
, która otaczała cząstki materii –
atomy
. Atomy miały różne właściwości, bo różniły się od siebie kształtem, położeniem, prędkością i porządkiem, ale stale się mechanicznie zderzając i łącząc tworzą nowe rzeczy. Idee Leucypa rozwinął w system
materialistyczny
Demokryt
.
Ostatnim wielkim problemem filozofii presokratycznej był problem bytu, który zdawał się być harmonijny i stały w opozycji do zmiennych i chaotycznych zjawisk przyrody. Taki obraz świata pochodzący od
pitagorejczyków
rozwinął
eleata
Parmenides
doktryną jedności bytu: "Byt jest, a niebytu nie ma". Byt uzyskał takie atrybuty jak: wieczność, ciągłość, nieruchomość, niepodzielność i niezmienność. Doświadczenie zmysłowe oszukuje nas pokazując przejawy zmienności, ale do
prawdy
o bycie można dojść wyłącznie na podstawie dociekań rozumowych. Filozofowie
szkoły elejskiej
prześcigali się w wynajdowaniu sprzeczności w rozumowaniu opartego na założeniu, że ruch w świecie jest możliwy (najbardziej znanymi argumentami były
paradoksy Zenona z Elei
). Zasadę jedności bytu odrzucił
Heraklit
, który za podstawowe zasady świata uznał nieprzerwany ciąg stawania się i przemijania, nieodwracalność
czasu
oraz wojnę przeciwieństw, którym jednak rządzi pozaświatowy
logos
– mądrość. Człowiek rozumem nie może poznawać bezpośrednio bytu, ale może osiągnąć myślenie zgodne z logosem.
Poglądy filozofów przedsokratejskich są trudne do odtworzenia, ponieważ nie mamy kompletnej wersji żadnego ważniejszego tekstu. Wszystko, czym dysponujemy, to zapytania późniejszych filozofów i historyków oraz drobne fragmenty tekstów oryginalnych.
Przedstawiciele
Jońscy i italscy filozofowie przyrody
- Milezyjczycy:
-
Tales
(VI w. p.n.e.)
-
Anaksymander
z Miletu (VI w. p.n.e.)
- O przyrodzie – zach. fragment – pierwszy zachowany tekst filozoficzny
-
Anaksymenes
z Miletu (VI w. p.n.e.)
-
Heraklit
z Efezu (VI - V w. p.n.e.)
-
Ksenofanes
z Kolofonu (ur. ok. 570 p.n.e.)
-
Parmenides
z Elei (VI–V w. p.n.e.) – założyciel szkoły eleatów
- O naturze (zachowane fragmenty)
-
Zenon z Elei
(V w. p.n.e.) – uczeń Parmenidesa
- O przyrodzie (zach. fragm.)
-
Melissos
z Samos (V w. p.n.e.) – uczeń Parmenidesa
- O naturze czyli o bycie (zach. frag.)
Pluraliści
- O naturze (zach. frag.)
- Pieśni oczyszczające (zach. frag.)
- O naturze (zach. frag.)
-
Leucyp
(ur. ok. 480–475 p.n.e.) – twórca atomizmu
-
Demokryt
z Abdery (ur. 460 p.n.e.) – usystematyzował atomizm
- Nessas z Chios
- Metrodor z Chios
- Diogenes ze Smyrny
- Anaksarchos z Abdery
- Hekataios z Abdery
- Apollodoros z Kyzikos
-
Nauzyfanes
z Teos
- Diotimos z Tyru
-
Bion z Abdery
Eklektyczni filozofowie przyrody
Próbowali łączyć i wyśrodkować stanowiska wcześniejszych filozofów. W większości powrócili do monizmu.
- O naturze (zach. fragm.)
-
Protagoras
z Abdery (ur. między 491 a 481 p.n.e.) – główna postać sofistyki
-
Gorgiasz
z Leontioj (ur. ok. 485–480 p.n.e.)
- Likofron (uczeń Gorgiasza) (IV w. p.n.e.)
-
Prodikos z Keos
(ur. ok. 470–460 p.n.e.)
- Horai (Pory) (zach. fragm.)
-
Hippiasz
z Elidy (V w. p.n.e.) – należał do naturalistycznego nurtu sofistyki
-
Antyfont
Sofista (V w. p.n.e.)
- O prawdzie (zach. fragm.)
-
Trazymach
z Chalcedonu (V w. p.n.e.) – należał do nurtu sofistów-polityków
-
Krycjasz
z Aten (V w. p.n.e.) – należał do nurtu sofistów-polityków
Źródła
-
Wortal Religie i Filozofie
.
- Giovanni Reale, "Historia filozofii starożytnej", tomy I–V, Lublin, RW KUL, 1999.
- Władysław Tatarkiewicz, "Historia filozofii", tomy I–III, Warszawa, PWN, 1999.