Prostoskrzydłe (Orthoptera) – rząd
owadów uskrzydlonych
w większości
ciepło
- i słońcolubnych (heliobiontów), rozpowszechnionych na całym świecie, głównie w strefie klimatu tropikalnego i subtropikalnego, potocznie nazywanych
konikami polnymi
. Charakteryzują się przeobrażeniem niezupełnym, dwiema parami niejednakowych skrzydeł i
kryptycznym ubarwieniem
. Należą do nich świerszcze, pasikoniki, reliktowe
weta
oraz – uznawane za jedne z najgroźniejszych szkodników upraw –
szarańcze
, stąd prostoskrzydłe są czasami nazywane
szarańczakami
.
Liczą ponad 20 tysięcy gatunków zamieszkujących wszystkie kontynenty, poza
Antarktydą
. W Europie stwierdzono prawie 1000 gatunków. Z terenów Polski wykazano w literaturze 105 gatunków, z czego 82 gatunki zaliczono do polskiej
ortopterofauny
[3][4]. W zapisie kopalnym znane są od górnego
kambru
[4].
Dział
zoologii
zajmujący się prostoskrzydłymi to ortopterologia.
Morfologia
Prostoskrzydłe to
owady
średniej wielkości i duże, o charakterystycznym kształcie głowy ustawionej hipognatycznie względem osi ciała (ustawienie przypominające głowę
konia
) i wydłużonym ciele. Głowa jest relatywnie duża, zaopatrzona w kuliste lub półkuliste (rzadziej wydłużone i spłaszczone)
oczy złożone
oraz zazwyczaj trzy przyoczka. U gatunków żyjących pod ziemią lub w mrowiskach oczy są małe, a u gatunków jaskiniowych – znacznie lub całkowicie zredukowane.
Morfologia prostoskrzydłych (Orthoptera)
A – głowa,
B – tułów,
C – odwłok,
1 –
czułki
, 2 –
oko złożone
, 3 – policzek, 4 – potylica, 5 –
perystom
, 6 – przedplecze, 7 – episternit śródtułowia, 8 – epimeryt śródtułowia, 9 – szew pleuralny, 10 – episternit zatułowia, 11 – epimeryt zatułowia, 12 – tegmen, 13 – terga, 14 –
przetchlinka
, 15 – przysadki odwłokowe, 16 –
pokładełko
, 17 –
walwy
, 18 – czoło, 19 – nadustek, 20 –
żuwaczka
, 21 – warga górna, 22 – głaszczek szczękowy, 23 – głaszczek wargowy, 24 – biodra, 25 –
krętarz
, 26 – stopa, 27 – przedstopie, 28 – udo, 29 – goleń, 30 – skleryty brzuszne.
Aparat gębowy
typu gryzącego, masywny, z dużą wargą górną, 5-członowym głaszczkiem szczękowym i 3-członowym głaszczkiem wargowym – występuje u
larwy
i
owada dorosłego
. Typ aparatu gębowego zwykle ortognatyczny, czasem opistognatyczny lub prognatyczny.
Czułki
szarańczaków mają różną długość i różną liczbę członów. Przedplecze duże, dobrze rozwinięte pleury tułowia, z wyjątkiem małych pleur przedtułowia.
Tegmen – skrzydło pokrywowe
Przednie
skrzydła
(tegmen) są węższe od tylnych, przekształcone w sztywne, skórzaste lub pergaminowate pokrywy (skrzydła pokrywowe). Tylne są szersze, błoniaste, składają się wachlarzowato, w czasie spoczynku są ukryte pod skrzydłami pokrywowymi. Przednie skrzydła mogą być zredukowane. Znane są też formy bezskrzydłe.
U większości gatunków odnóża III pary są silnie zmodyfikowane, dobrze rozwinięte i skoczne. Dwie pierwsze pary odnóży są bieżne. U
turkuciowatych
pierwsza para grzebiąca, przekształcona na kształt łopat służących do kopania w ziemi.
Wiele gatunków ma
aparaty strydulacyjne
służące do wydawania dźwięków oraz
aparaty tympanalne
pełniące funkcję narządu
słuchu
. U samic – z wyjątkiem turkuciowatych – obecne jest duże, wystające
pokładełko
rzeczywiste, u samców
przysadki odwłokowe
. Przewód pokarmowy z wolem i przedżołądkiem. Funkcję narządu wydalniczego pełni około 300
cewek Malpighiego
.
Najmniejsze gatunki mierzą mniej niż 2 mm (tropikalne
mrowiszczaki
), a największe – 180 mm długości (południowoamerykańskie Proscopiidae). Rozpiętość skrzydeł u największych osobników sięga 250 mm[4].
Biologia i ekologia
Prostoskrzydłe zajmują różnorodne siedliska, głównie o charakterze stepowym, pola, łąki oraz powierzchniowe warstwy gleby. Niektóre żyją w jaskiniach.
Samce tworzą
spermatofory
, samice składają jaja w pakietach. Umieszczają je w glebie lub w tkankach roślin. Niektóre gatunki rozmnażają się
partenogenetycznie
. Rozwój z
przeobrażeniem niezupełnym
– nie występuje stadium
poczwarki
. W klimacie umiarkowanym zimują jaja.
Większość jest roślinożerna (
fitofagi
), ale są też gatunki żywiące się pokarmem zwierzęcym (
zoofagi
) lub szczątkami organicznymi (
detrytusofagi
).
Klasyfikacja
Rodziny
współcześnie żyjących gatunków prostoskrzydłych grupowane są, głównie ze względu na długość czułków, w dwóch podrzędach[5]:
Znaczenie gospodarcze
W rolnictwie
Pożywiające się szarańczaki
Niektóre prostoskrzydłe są zdolne do wytwarzania tzw. formy stadowej. Te, które w takiej formie migrują stanowią zagrożenie dla upraw na znacznych obszarach. Olbrzymie zgrupowania tych owadów mogą przemieszczać się na znaczne odległości. Do połowy XIX wieku stada migrującej
szarańczy wędrownej
pustoszyły uprawy w całej Europie. Dopiero objęcie kontrolą ich gniazd lęgowych zapobiegło powstawaniu ich fazy migrującej[4]. W Afryce i w ciepłych strefach Azji stada kilku gatunków szarańczaków, a w Australii Chortoicetes terminifera, nadal budzą poważne obawy farmerów i instytucji rządowych. W celu monitorowania rozwoju niebezpiecznych szkodników powołano m.in. Australian Plague Locust Commission w Australii, Desert Locust Control Organization for Eastern Africa i International Red Locust Control Organisation w Afryce.
Turkuć podjadek
był jeszcze pod koniec XX wieku uważany za szkodnika upraw w ogrodach, inspektach, uprawach roślin okopowych i szkółkach. Obecnie nie ma większego znaczenia wobec znacznego spadku liczebności jego populacji.
W kuchni
We współczesnej
cywilizacji zachodniej
, zwłaszcza europejskiej i północnoamerykańskiej zasadniczo nie spożywa się owadów, mimo że w starożytności owady były częścią europejskiej kuchni.
Szarańczaki są natomiast rozpowszechnione jako pokarm w kuchniach azjatyckich, afrykańskich i południowoamerykańskich, gdzie stanowią ważny składnik diety – pod względem zawartości białka przypominają mięso drobiowe. W Afryce podawane są zwykle po ugotowaniu lub z rusztu, a w Azji są często grillowane.
Szarańczaki w kulturze
Prostoskrzydłe są częstym motywem w sztukach Wschodu, zwłaszcza w poezji japońskiej i chińskiej. W kulturze europejskiej, w tym polskiej, pojawiają się motywy nawiązujące do świerszcza (np.
Świerszczyk
– czasopismo dla dzieci, "Świerszcze" jako nazwa zespołów, piosenka
Magdy Umer
"Koncert jesienny [na dwa świerszcze i wiatr w kominie]")
Zobacz też
Przypisy
- ↑
Orthoptera
w: Integrated Taxonomic Information System (
ang.
)
- ↑ Guillaume-Antoine Olivier: Encyclopédie Méthodique. Histoire Naturelle des Insectes. Paryż: 1789, s. 722.
- ↑ Władysław Bazyluk, Anna Liana: Prostoskrzydłe - Orthoptera. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2000, seria: Katalog Fauny Polski cz. 17, z. 2. .
- ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 Fauna Polski - charakterystyka i wykaz gatunków. Bogdanowicz W., Chudzicka E., Pilipiuk I. i Skibińska E. (red.). T. II. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2007. .
- ↑ Eades, D.C.; D. Otte; M.M. Cigliano & H. Braun:
Orthoptera Species File Online: order Orthoptera
(
ang.
). [dostęp 10 października 2010].
Bibliografia
- Fauna Polski - charakterystyka i wykaz gatunków. Bogdanowicz W., Chudzicka E., Pilipiuk I. i Skibińska E. (red.). T. II. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2007, ss. 316–327. .
- Czesław Jura: Bezkręgowce : podstawy morfologii funkcjonalnej, systematyki i filogenezy. Warszawa:
Wydawnictwo Naukowe PWN
, 2007. .
- Józef Razowski: Słownik entomologiczny. Warszawa:
Państwowe Wydawnictwo Naukowe
, 1987. .
- Henryk Sandner: Owady. Warszawa:
Państwowe Wydawnictwo Naukowe
, 1990. .
- Barbara Wilkaniec (red.): Entomologia stosowana. Poznań: Wydawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczego, 2009. .