Alchemia –
przednaukowa praktyka
łącząca elementy zawarte obecnie w
chemii
,
fizyce
,
sztuce
,
semiotyce
,
psychologii
,
metalurgii
,
medycynie
,
astrologii
,
mistycyzmie
i
religii
. Wspólnym celem alchemików było odkrycie metody
transmutacji
ołowiu
w
złoto
(
kamień filozoficzny
), lekarstwa na wszelkie choroby (
panaceum
) oraz eliksiru nieśmiertelności. Alchemię można uważać za bezpośredniego przodka współczesnej
chemii
.
Alchemia symboliczna to także część
rytuału
"
wolnomularskiej
podróży" symbolizująca między innymi
ascezę
prowadzącą do masońskiej
gnosis
– wiedzy dla
wtajemniczonych
.
Słowo alchemia pochodzi od
arabskiego
al-chimija(الكيمياء lub الخيمياء), które prawdopodobnie tworzy przedrostek al- i
greckie
słowo χυμεία (chymeia – łączyć, stapiać).
Istnieje teoria wywodząca słowo khemeia (chymeia) od słowa Kham, będącego określeniem Egiptu (według wersji króla Jakuba użyte jest ono w Biblii w imieniu „Cham”). Według innej teorii khemeia pochodzi od greckiego khumos, czyli sok roślinny i oznacza sztukę pozyskiwania płynów.
Historia alchemii
Starożytność
Rozwój alchemii w Egipcie związany był z balsamowaniem zmarłych. Ten praktyczny cel ściśle łączył się z wierzeniami religijnymi i praktykami na cześć boga
Tota
(Totha). W
papirusach
egipskich i
manuskryptach
greckich można odnaleźć zdanie (przypisywane Tothowi): tego, czego oczekujesz, nie osiągniesz, jeżeli ciałom nie odbierzesz ich stanu cielesnego i jeżeli substancji bezcielesnych nie zdołasz przekształcić w ciała. Zdanie to stało się podstawą alchemii średniowiecznej. Greccy
filozofowie
w odróżnieniu od Egipcjan starali się oddzielać
filozofię
i wiedzę od
religii
, jednak khemeia była tak silnie związana z religią, że utożsamili oni swojego boga Hermesa z egipskim Totem wprowadzając do swego światopoglądu
mistycyzm
. Związek khemeii z religią i jej praktykami był bardzo silny, a dodatkowo wzmacniamy przez zawiłą symbolikę stosowaną przez adeptów tej tajemnej nauki. Właśnie od boga Totha ma pochodzić słynna
tablica szmaragdowa
. Teksty na niej wyryte zawarte były wraz z komentarzami w różnych pismach hermetycznych (nazwa pochodzi od
Hermesa
, choć nazwa jednocześnie wskazuje na złożoność i stopień komplikacji). Zawarte w niej tezy stanowią podstawę nie tylko filozofii hermetycznej lecz także jej zastosowania praktycznego.
Pierwszym znanym uczonym w sztuce khemei był
Bolos z Mendes
żyjący w II w p.n.e. Filozof ten jest bardziej znany pod imieniem
Demokryta
(znany jest jako Bolos-Demokryt lub Pseudo Demokryt), którym posługiwał się podpisując swoje teksty. Poświęcił się on badaniu zagadnienia przemiany czyli
transmutacji
jednych
metali
w inne, a przede wszystkim
ołowiu
w
złoto
. Jego dzieło o barwieniu złota, srebra i kamieni purpurą było najprawdopodobniej impulsem do podejmowania praktycznych prób alchemicznych.
Wielki rozwój alchemii nastąpił w czasach władcy Egiptu Ptolemeusza II Philadelphosa (285-246 p.n.e.), w
Aleksandrii
. Właśnie za jego panowania rozwinęły się nowe idee alchemiczne, w tym idea kamienia filozoficznego i eliksiru życia. Philadelphos sam uprawiał alchemię. Był słabego zdrowia i lekarze z jego otoczenia prześcigali się w preparowaniu "cudownych mieszanek" zapewniających zdrowie, siły i długie życie.
Wielkim adeptem miał być też Komanos, kapłan i nauczyciel
Kleopatry
(I wiek p.n.e.), która ponoć sama osiągnęła biegłość w tej dziedzinie.
Z Akademią Aleksandryjską była związana także Maria Prophetissa (Maryja Prorokini), zwana Żydówką (I wiek n.e). Przypisuje jej się min.
wynalazek
aparatu destylacyjnego, w każdym razie pierwsza go opisała.
W III wieku n.e Egipcjanin
Zosimos
napisał dwudziestoośmiotomowe dzieło, w którym zawarł całość wiedzy alchemicznej. Dzieło to nie przedstawiało większej wartości naukowej, poza opisem metody otrzymywania
octanu ołowiu(II)
(cukru ołowianego) znanego ze słodkiego
smaku
i trujących właściwości.
Średniowiecze
Laboratorium alchemiczne.
Najstarszym alchemikiem chińskim, który pozostawił po sobie pisma był Ge Hong (III w. n.e.). W księdze Baopuzi (抱朴子) opisywał on przemiany alchemiczne za pomocą których można było uzyskać środek zapewniający wieczną młodość i nieśmiertelność oraz posiąść nadprzyrodzone zdolności. Kto zdobył ten lek mógł bez szwanku przejść przez ogień, chodzić po wodzie, rozkazywać duchom i
demonom
. Ge Hong opisał także przemianę rtęci i
cynobru
w złoto. Efekt przyjmowania receptur zawartych w pismach alchemika przynosił często skutek odwrotny do zamierzonego. Wiadomo, że w latach
801
–
861
czterech cesarzy zmarło na skutek przyjmowania związków rtęci, głównie cynobru.
Największym alchemikiem arabskim był
Dżabir Ibn Hajjan
(
760
-
815
) znany pod imieniem Geber. Zawdzięczamy mu opis własności
chlorku amonu
i sposoby otrzymywania bieli ołowianej. W wyniku procesu destylacji otrzymał
kwas octowy
z octu; potrafił wyprodukować roztwór
kwasu azotowego(V)
. Ustalił, że
rtęć
jest
metalem
mimo iż jest ciekła w temperaturze pokojowej. Badając
siarkę
poza ustaleniem jej palności zastanowił go jej żółty kolor. Opierając się na tym fakcie wysnuł wniosek, że siarka i rtęć połączone w odpowiednich proporcjach dadzą złoto, oraz postawił tezę, że te dwa pierwiastki stanowią podstawę dla innych metali.
Następcą Dżabira był alchemik perski
Ar-Razi
(
850
-
925
) znany w Europie jako Rhazes. Zawdzięczamy mu badania nad zastosowaniem
gipsu
przy złamaniach. Podobnie jak Geber opisywał on swoje badania. W celu uzyskania złota do doświadczeń z rtęcią i siarką używał dodatkowo
soli kuchennej
. Jego zainteresowania w zakresie medycyny zostały przejęte przez tadżyckiego uczonego Ibn Sina (
979
-
1037
) znanego jako
Awicenna
. Awicenna, który jako jedyny alchemik wyciągnął wnioski z niepowodzeń trwających od wieków poszukiwań metody zmiany metali w złoto, był największym i najsłynniejszym
lekarzem
aż do czasów nowożytnych.
Pierwszym wielkim alchemikiem europejskim był Albert von Bollstädt (
1193
-
1280
) bardziej znany jako
Albert Wielki
, czyli Albertus Magnus.
Największym średniowiecznym alchemikiem był nieznany z nazwiska uczony podpisujący się imieniem Geber. Ten tworzący w
XIV
w.
Pseudo-Geber
był z pochodzenia prawdopodobnie Hiszpanem. Jako pierwszy opisał
kwas siarkowy(VI)
oraz podał metodę otrzymywania stężonego kwasu azotowego(V).
Nowożytność
Kolejnym etapem w rozwoju alchemii były dzieła powstałe w wieku
XVI
. Pierwsze z nich to De re metallica wydana w roku
1556
przez Niemca
Georga Bauera
(1494-1555). Zawarł w nim kompendium wiedzy o metalach ujmując całość w sposób, który stał się wzorem wykładu niemal do lat współczesnych.
Drugim przedstawicielem nowego trendu w alchemii był Theophrastus Bombastus von Hohenheim (1493-1541), który przybrał pseudonim
Paracelsus
. Paracelsus podobnie jak Agricola reprezentowali pogląd, że alchemia nie powinna zajmować się tylko poszukiwaniem sposobów zamiany jednych substancji w drugie lecz także poszukiwać metod wytwarzania leków na określone choroby. Niestety dzieło Paracelsusa De medicina, opublikowane w roku 1478 zawiera wiele elementów mistycznych.
Pozbawione mistycyzmu, a przez to bardziej zrozumiała i racjonalna jest Alchemia wydana w
1597
przez niemieckiego uczonego Andreasa Libau zwanego
Libaviusem
. Można powiedzieć, że dzięki pozbawieniu tekstu niejasności i mistycyzmu stworzył on pierwszą encyklopedię chemii. Libavius opisał sposób otrzymywania
kwasu solnego
,
chlorku cyny(IV)
,
siarczanu(VI) amonu
. U niego po raz pierwszy znajdujemy opis
wody królewskiej
, oraz sposób rozpoznawania minerałów na podstawie kryształów uzyskanych po odparowaniu roztworu. Oczywiście, jak u innych alchemików, żywe jest w jego tekstach przekonanie o możliwości przemiany jednych pierwiastków w drugie na drodze chemicznej.
Zmierzch alchemii
Wiek
XVII
to zmierzch alchemii. Ukazało się w tym okresie (
1604
rok) specjalistyczne dzieło wydane przez edytora Johanna Thölde pod tytułem Triumfalny wóz Antymonu autorstwa prawdopodobnie nieistniejącego mnicha Bazylego Walentyna. Książka traktuje o
antymonie
, jego związkach i ich medycznym zastosowaniu. Ponoć ostatnim eliksirem życia był otrzymany przez Johanna R. Glauberta (
1604
-
1668
)
siarczan(VI) sodu
. Uczony ten opisał sposób wytwarzania kwasu solnego przez działanie kwasem siarkowym(VI) na
chlorek sodu
. W wyniku tego procesu uzyskał Na2SO4*2H2O i odkrył jego działanie przeczyszczające. Glaubert nazwał tę sól sal mirabile (cudowna) i twierdził, że jest to lek na wszelkie dolegliwości czyli tak poszukiwany przez alchemików panaceum. Jednym z ostatnich alchemików był niemiecki uczony Hennig Brand, który poszukując metody uzyskania kamienia filozoficznego z moczu w roku
1669
wyodrębnił czysty
fosfor
. Było to na 5-10 lat wcześniej przed odkryciem pierwiastka przez
Roberta Boyle
.
Często przyjmuje się, że
historia chemii
jako nauki i koniec alchemii rozpoczął się od wydania przez
Roberta Boyle'a
dzieła The Skeptical Chymist (
1661
), w którym wyraźnie rozgraniczył on chemię jako naukę od przednaukowych badań alchemicznych. Kluczowe znaczenie tej pracy polegało na postulacie wyraźnego oddzielenia opisu wyniku prowadzonych badań i wynikających z tych badań bezpośrednich wniosków od ich filozoficzno-ezoterycznych interpretacji. Trzeba jednak zaznaczyć, że od tego czasu bardzo długo jeszcze w chemii występowała wiara w sztuczne byty "filozoficzne", wywodzące się wprost z alchemii takie jak
flogiston
czy
siła witalna
.
Alchemia w Polsce
Pierwsze udokumentowane doniesienia o paraniu się alchemią na terenie Polski pochodzą z XV wieku. W roku
1491
przed sądem biskupim w Poznaniu stawał Kasper Bakałarz, będący altarystą kościoła Marii Magdaleny w Poznaniu. W czasie procesu przyznał się do zarzucanych mu czynów obejmujących paranie się alchemią oraz „palenia płynnego złota”. Zarzuty obejmowały również uprawianie czarostwa. Wiek XVI to na terenie naszego kraju rozkwit
jatrochemii
czyli kierunku alchemii mającego na celu sporządzanie leków i badanie funkcji organizmów żywych. Przedstawicielami tych czasów byli: wojewoda sieradzki
Olbracht Łaski
herbu Korab, nadworny lekarz króla
Zygmunta Augusta
,
Józef Struś
znany pod zlatynizowanym nazwiskiem Strutius (1510-1568), Jędrzej Grutinus będący profesorem Akademii Krakowskiej, Kasper Skarbimierski (Skarbimur), lekarz
Wojciech Oczko
(1537-1599) nadworny lekarz króla
Stefana Batorego
i
Zygmunta III
, dalej gdańszczanin Jan Bretschneider i lwowianin Hieronim Reussner. Jednak największym z ówczesnych alchemików, czy też uczniów Paracelsusa, który notabene odwiedził w tych czasach Polskę pisząc o wielości swych uczniów w tym kraju, był
Michał Sędziwój
(Sendivogius Polonus 1566-1636). Działał on na dworach króla Zygmunta III i cesarza
Rudolfa II
w Pradze. Jedno z dzieł Sędziwoja, De lapide philosophorum tractatus duodecim w latach 1604-1787 doczekało się aż 53 wydań.
Interpretacja psychologiczna
Alchemiczną literaturę poddał badaniom twórca psychologii analitycznej -
Carl Gustav Jung
. W ich wyniku średniowieczne nauki alchemików zinterpretował jako symboliczne opisy psychicznego procesu przemiany analogicznego do
indywiduacji
. Reakcje i substancje chemiczne odpowiadają
nieświadomym
treściom i zachodzącym w psychice procesom[1]. .
Przypisy
Zobacz też