Pantokrator (Wszechwładca, Pan wszystkiego,
gr.
Παντοκρατωρ) – w
ikonografii
przedstawienie
Jezusa Chrystusa
jako władcy i sędziego
Wszechświata
.
Historia powstania
Słowo Pantokrator pojawia się w
Nowym Testamencie
dziesięć razy: raz w
Drugim Liście do Koryntian
św. Pawła
, "będę wam Ojcem, a wy będziecie moimi synami i córkami - mówi Pan wszechmogący (Παντοκρατωρ)" [2 Kor 6, 18], dziewięć zaś razy w
Apokalipsie św. Jana
.
Ikonograficzne przedstawienie Pantokratora rozprzestrzeniło się szeroko poczynając od
IV
-
VI wieku
w związku z z przenikaniem do sztuki chrześcijańskiej elementów ikonografii późnoantycznej, zwłaszcza cesarskiej. Wówczas przedstawiano całą sylwetkę Chrystusa. W późniejszych czasach zaczęły pojawiać się przedstawienia do pasa, różniące się nieznacznymi szczegółami.
Znaczenie ikony
Jako Pantokrator Chrystus przedstawiony jest w pozycji stojącej lub siedzącej na tronie, z otwartym
Pismem Świętym
w lewej dłoni i uniesioną prawą dłonią w geście błogosławieństwa. Ułożenie palców nawiązuje do greckiego monogramu Chrystusa: IC XC. Połączone są dwa palce:
kciuk
z serdecznym. Dzięki temu
palce wskazujący
i zgięty
środkowy
przypominają litery IC. Skrzyżowane ukośnie kciuk i serdeczny w zestawie z małym palcem tworzą XC. Nie jest to jedyna interpretacja gestu, według niektórych teologów połączony kciuk z palcem serdecznym są symbolem dwoistości natury Chrystusa: boskiej i ludzkiej. Natomiast złączenie trzech palców: małego, serdecznego i kciuka symbolizuje
Trójcę św.
Księga, jaką Jezus trzyma w lewej dłoni, nawiązuje do jego misji nauczania. Zwykle zamieszczony jest na niej cytat z
Ewangelii według św. Jana
: "Nie sądźcie z zewnętrznych pozorów, lecz wydajcie wyrok sprawiedliwy" [J 7, 24].
Miejsce w cerkwi
W tradycji cerkiewnej przedstawienie Chrystusa jako Pantokratora jest najczęściej umieszczane na sklepieniu centralnej kopuły
cerkwi
. Tradycja ta, sięgająca Kościoła
XI wieku
, ma znaczenie symboliczne. W czasie panowania Dynastii Macedońskiej (867-1056), kiedy to zakończył się
ikonoklazm
, w Bizancjum odżyła sztuka Kościoła. Już w tamtych czasach świątynie chrześcijan zaczęto budować wedle zamysłu stworzenia "obrazu kosmosu". Umiejscowienie ikony Pantokratora na centralnym sklepieniu miało ukazać Chrystusa, który z wysokości patrzy na Swój świat.
Ikony Pantokratora
Zobacz też