Alternacja - w dziedzinie
fonetyki
oznacza oboczność, wymianę głosek fonetycznie różnych, lecz pokrewnych pod względem etymologicznym, występującą w tematach i rdzeniach wyrazów np. stół - stole; dwór - dworze; grób - grobie.
W niektórych językach alternacja pełni funkcję uściślania
znaczenia
wyrazów. Typowym przykładem są tu
języki semickie
, w których nośnikiem znaczenia wyrazu jest rdzeń trójspółgłoskowy, określający
pole semantyczne
wyrazu. Wstawianie określonych
samogłosek
, a także
przyrostków
,
przedrostków
i
międzyrostków
zmienia znaczenie wyrazu w obrębie danego pola. Na przykład w
języku arabskim
rdzeń d-r-s oznacza uczenie się. Poprzez alternację samogłosek otrzymujemy następujące wyrazy:
- ﺩﺭﺱ (dars): "lekcja"
- ﺃﺩﺭﺱ (adrus): "uczę się"
- ﻤﺪﺭﺱ (mudarris): "nauczyciel"
- ﻤﺪﺭﺳة (madrasa): "szkoła" (zob.
medresa
).
W
językach berberyjskich
występują rdzenie dwuspółgłoskowe, np. w
języku kabylskim
:
- rdzeń f-g oznacza latanie
- afeg: "leć!"
- affug: "lot"
- yufeg: "odleciał"
Języki stosujące alternację do rozróżniania znaczenia wyrazu nazywane są językami alternacyjnymi.
W języku polskim
Śladami
najnowszych
procesów fonetycznych
w
języku polskim
są wymiana spółgłosek twardych i miękkich w
temacie
towarzysząca dodawaniu pewnych
końcówek fleksyjnych
i
sufiksów
(żaba - o żabie, mata - o macie, również starsze mak - maczek, droga - drodze), a także związane z nią wymiany samogłosek (`e:`o: wiozła - wieźli (i zapomniane żona - żeński) i `e:`a: lato - lecie, zobacz
przegłos lechicki
) oraz oboczności 0:e (psa - pies, związana z zanikiem
jerów
) i pojawiające się w podobnej sytuacji oboczności o:ó i ę:ą (lód - lodu, zwierzęta - zwierząt, związane z
wzdłużeniem zastępczym
i
zanikiem iloczasu
).
Spotyka się też oboczności związane z
prasłowiańską
zasadą sylaby otwartej
, zależne od tego, czy następna głoska to
spółgłoska
, czy
samogłoska
, np.: tnę - ciąć (
pie.
in ? >
ps.
ьn:ę >
pol.
n:`ę(`ą)), -ować - -uję (
pie.
ou >
ps.
ov:u >
pol.
ow:u), późniejsze zapomniane orać:radło (
ps.
or >
pol.
or:ra).
Duże znaczenie mają też oboczności mające źródło w
języku praindoeuropejskim
(tak zwana
apofonia indoeuropejska
, spotykana również w innych
językach indoeuropejskich
), wpływające na znaczenie wyrazu i trudne do uzasadnienia na gruncie zasadniczo
aglutynacyjnej
struktury praindoeuropejskiego (być może związane ze zlaniem się
elementów laryngalnych
z samogłoskami (długość) i ruchomym akcentem (e:o:0)). Np.:
-
aspekt
- wieźć - wozić, szedł - chodził (
pie.
e:o >
ps.
e:o >
pol.
`e(`o,`ó):o(ó))
- uspokoić - uspokajać, rozbroić - rozbrajać, uosobić - uosabiać (
pie.
o(a):ō(ā) >
ps.
o:a >
pol.
o(ó):a)
- zamiatać - zamieść (
pie.
e:ē >
ps.
e:ě ? >
pol.
`e(`o,`ó):`e(`a))
- wyciąć, wycinać, wytrzeć - wycierać (
pie.
i:ī >
ps.
ь(ę):i >
pol.
0(`e,`ę,`ą):i(`e))
- wyrwać - wyrywać (
pie.
u:ū >
ps.
ъ:y >
pol.
0(e):y)
-
funkcja kauzatywna
- pić - po(j)ić (poję), żyć - go(j)ić 'przywracać życie' (goję) (
pie.
ei:oi >
ps.
i(ej):oj(ě,i) >
pol.
i:oj)
- dyszeć - dech - tchu - duch (
pie.
ū:u:ou >
ps.
y:ъ:u >
pol.
y:0(e):u)
- chytać - chwacić ? (dziś
skrzyżowane
chwytać - chwycić), kisnąć - kwas (
pie.
ū:wō >
ps.
y:va >
pol.
y(i):wa)
Zobacz też