Ze względu na jego grubą skórę i duże rozmiary, słonia bojowego ciężko było zranić i zabić
Słoń bojowy –
słoń
wykorzystywany w działaniach wojennych, przede wszystkim w
starożytności
. Głównym przeznaczeniem słoni bojowych były
szarże
, mające na celu wzniecenie paniki w szeregach wroga lub przerwanie jego szyków.
Diadochowie
używali tych zwierząt także do ochrony własnych wojsk przed atakami
jazdy
nieprzyjaciela. Oddziały słoni uczestniczyły między innymi w bitwach
nad rzeką Hydaspes
(
326 p.n.e.
),
Herakleą
(
280 p.n.e.
) i
Tapsus
(
46 p.n.e.
).
Słonie nie były efektywnym środkiem walki, gdyż stosunkowo łatwo się płoszyły i przestawały reagować na komendy
kornaków
. Nadejście epoki
broni palnej
oznaczało kres posługiwania się tymi zwierzętami w celach wojskowych. Ostatnie bitwy z wykorzystaniem słoni stoczono w
XVIII wieku
.
Historia
Oswajanie
słoni (lecz nie
udomowienie
– wciąż łapano dziko żyjące osobniki) rozpoczęło się około 4000 lat temu w
dolinie Indusu
. Pierwszym oswojonym gatunkiem słonia był
słoń indyjski
(Elephas maximus), którego używano do
prac w polu
. Pierwsze użycie tych zwierząt do celów militarnych, wspomniane w zapisanych w
języku wedyjskim
hymnach
, datuje się na rok 1100 p.n.e., a miało miejsce w
północnych Indiach
.
Z Indii słonie bojowe trafiły do
imperium perskiego
, które używało ich w wielu
kampaniach
. Prawdopodobnie pierwsze zetknięcie się Europejczyków z tymi zwierzętami miało miejsce podczas
bitwy pod Gaugamelą
,
1 października
331 p.n.e.
, stoczonej pomiędzy armią perską i wojskami
Aleksandra Wielkiego
. Umieszczone w centrum linii wojsk perskich piętnaście słoni, wywarło tak duże wrażenie na żołnierzach Aleksandra, że w poprzedzającą bitwę noc składano ofiary bogu strachu (prawdopodobnie
Fobosowi
), nie ma jednak dowodów na to, że zwierzęta te brały udział w bitwie. Bitwa pod Gaugamelą okazała się jednym z największych sukcesów Aleksandra, który później docenił wartość słoni bojowych i podczas dalszego podboju Persji włączył wiele z nich do własnych wojsk. Pięć lat później w bitwie nad rzeką Hydaspes przeciwko wojskom hinduskiego księcia Porosa, Aleksander Wielki znał już taktykę działania przeciwko słoniom. Panujący w
Pendżabie
(w dzisiejszym
Pakistanie
) książę Poros wystawił przeciwko Aleksandrowi 200 słoni (według innych źródeł było ich tylko 85), mimo to bitwę przegrał. Według danych historycznych ówczesne królestwo
Magadha
(znajdujące się na terenie dzisiejszego stanu
Bihar
) posiadało 6000 słoni bojowych, a powstałe po zjednoczeniu Indii przez
Czandraguptę Maurję
imperium – 9000 słoni. Liczby te były wielokrotnie większe niż ilość słoni bojowych posiadanych kiedykolwiek przez Persów czy Greków, chociaż większość współczesnych historyków uważa te liczby za mocno przesadzone.
Średniowieczna miniatura armeńska przedstawiająca słonia bojowego podczas bitwy pod Awarajr
Skuteczność bojowego użycia słoni spowodowała wzrost popularności tego rodzaju uzbrojenia. Diadochowie, będący spadkobiercami imperium Aleksandra Wielkiego używali setek słoni w toczonych między sobą
wojnach
.
Egipcjanie
i
Kartagińczycy
rozpoczęli oswajanie
słoni afrykańskich
(Loxodonta africana) do celów bojowych tak samo jak
Numidyjczycy
i
Kuszyci
. Początkowo oswajanym podgatunkiem był słoń afrykański leśny (Loxodonta africana cyclotis), który jest mniejszy od indyjskiego i osiąga w
kłębie
około 250 cm. Ponadto było to zwierzę dość rzadkie i płochliwe, przez co nie bardzo nadawało się do celów bojowych. Z kolei afrykański słoń sawannowy (Loxodonta africana africana), o znacznie większych rozmiarach, był bardzo trudny do oswojenia, dlatego też nie był zbyt często wykorzystywany. Podczas
bitwy pod Rafią
stoczonej w
217 roku p.n.e.
przez wojska egipskie pod wodzą
Ptolomeusza IV
i
Seleucydów
pod wodzą
Antiocha III
, używano zarówno słoni indyjskich jak i mniejszych afrykańskich leśnych. Pomimo różnicy w rozmiarach zwierząt na skutek błędu taktycznego Antiocha zwycięstwo odniosła strona egipska z mniejszymi słoniami leśnymi.
Na
Sri Lance
, jak podają źródła historyczne, używano słoni jako zwierząt noszących króla, który prowadził wojska do boju. Jednym z najsłynniejszych słoni wspomnianym w lankijskim traktacie historycznym
Mahavamsa
, spisanym około
200 roku
przed naszą erą, był Kandula noszący
syngaleskiego
króla Dutthagamani, a drugim Maha Pabbata noszący podczas bitew króla Elahara.
Pliniusz Starszy
, jeden z wielkich pisarzy i historyków rzymskich, zapisał w 6. tomie z liczącej 37 woluminów Naturalis historia opinię Onesicritusa, pisarza Aleksandra Wielkiego, że lankijskie słonie były większe, agresywniejsze i lepiej sprawowały się w walce. Ponadto występowanie słoni w sąsiedztwie portów powodowało, że stały się one ważnym towarem handlowym. Nawet w czasie pokoju stosowano słonie do wymierzania
kary śmierci
przez zgniecenie. Karę tę stosowano przeważnie wobec zdrajców, przestępców wobec państwa i władcy.
Malowidło romańskie przedstawiające słonia bojowego. Hiszpania,
XI wiek
.
W następnych stuleciach słonie bojowe były używane w Europie głównie przeciwko
legionom
rzymskim
. W
bitwie pod Herakleą
w
280
p.n.e. wzięło udział 20 słoni. Przyczyniły się one do zwycięstwa
Pyrrusa
, gdyż rzymskie konie zlękły się nieznanych im zwierząt i rzuciły do ucieczki. Podczas
II wojny punickiej
w armii
Hannibala
znalazły się także słonie. Nieznana ich liczba wyruszyła późną wiosną
218
p.n.e. z terenów obecnej Hiszpanii, kierując się na
Rzym
, 37 z nich dotarło we wrześniu tego roku do
Rodanu
, a po wyczerpującym marszu przez
Alpy
pod wpływem deszczu i chłodu północnej Italii (była już zima) padły wszystkie słonie z wyjątkiem trzech. Zdaniem
Katona
najdzielniejszym ze słoni był Surus ("Syryjczyk").
Tak jak wojska Aleksandra Wielkiego, także Rzymianie znaleźli sposób radzenia sobie z niebezpiecznymi szarżami słoni. Podczas ostatniej bitwy Hannibala
pod Zamą
w
202
roku p.n.e. szarże słoni okazały się bardzo nieefektywne ze względu na to, że
manipuły
rzymskie przepuszczały atakujące zwierzęta. Ponad sto lat później podczas
bitwy pod Tapsus
(
6 lutego
46 p.n.e.
),
Juliusz Cezar
uzbroił swój piąty legion (Alaudae) w
topory
rozkazując legionistom atakować nogi słoni. Legion wytrzymał szarżę słoni i od tej pory wizerunek tego zwierzęcia stał się symbolem jednostki.
Zdaniem Pliniusza Starszego jedną z bardziej efektywnych broni przeciw słoniom były
świnie
. Pisał on, że: słonie bały się mniejszych kwiczących świń. Podobno oblężenie
Megary
zostało przerwane po tym, jak megaryjscy obrońcy wylali płonący
olej
na stado świń, które uciekając w popłochu w kierunku wojsk przeciwnika wzbudziły ogromny strach i masową panikę wśród słoni.
Wojska
partyjskie
w
Iranie
, również używały słoni w walkach z
cesarstwem rzymskim
, ale nie w tak dużym stopniu jak
Sasanidzi
, którzy wykorzystywali te zwierzęta w większości kampanii wojennych. Jedną z najsłynniejszych bitew tamtego okresu była
bitwa pod Awarajr
, w której słonie Sasanidów budząc ogromną panikę wśród przeciwnika pozwoliły pokonać
armeńskich
rebeliantów. Kolejną głośną bitwą na tamtych terenach była Bitwa pod Al-Kadisijją, w której Sasanidzi po raz kolejny użyli słoni na dużą skalę.
W
średniowiecznej
Europie bardzo rzadko używano słoni.
Karol Wielki
zabrał podarowanego w
798
roku przez
kalifa
Bagdadu
Haruna al-Rashida indyjskiego słonia Abul-Abbasa na bitwę z
Duńczykami
w
804
roku. Późniejsze,
krucjaty
dały okazję do posiadania tych zwierząt także innym władcom takim jak
Fryderyk II Hohenstauf
, który zdobył wiele słoni w
Ziemi Świętej
, a następnie użył ich podczas oblężenia
Cremony
w
1214
roku.
Armia imperium
Khmerów
prowadziła w XII wieku wojny przeciwko
Czamom
używając słoni bojowych.
Podczas najazdu w
1398
Timura
na
Sułtanat Delhijski
, przeciwstawiła mu się armia z setką słoni bojowych, które wzbudziły paniczny strach wśród wojsk
mongolskich
. Pomimo to Timur odniósł zwycięstwo prawdopodobnie dzięki niespotykanemu manewrowi taktycznemu polegającemu na tym, że na grzbietach
wielbłądów
umieszczono płonące snopy siana, których dym zmusił zwierzęta do biegu w kierunku pozycji przeciwnika. Słonie przestraszyły się dymu i ognia wpadając w panikę i tratując własne wojska. Według arabskiego historyka Ahmeda ibn Arabshaha, innym sposobem zatrzymywania szarży słoni stosowanym przez Timura było rozsypywanie na przedpolu dużych specjalnych kolców, które wbijały się w stopy zwierząt uniemożliwiając dalszy bieg. Słoni bojowych używali później władcy tureccy przeciwko
imperium osmańskiemu
.
Źródła historyczne podają, że król Rajasinghe I, kiedy rozpoczynał w
1558
oblężenie
portugalskiego
fortu
w
Kolombo
w Sri Lance miał do dyspozycji 2200 słoni.
Referendarz
królewski nazywany "Gaja Nayake Nilame" zarządzał poprzez swojego zastępcę, "Kuruwe Lekham" opiekunami słoni, którzy wywodzili się z
klanu
Kuruwe i byli odpowiedzialni za łapanie zwierząt na wolności, oswajanie ich, trenowanie do różnych celów, a także szkolenie późniejszych ich opiekunów, zwanych
kornakami
.
Wraz z wynalezieniem
prochu
i wprowadzeniem w
XV wieku
broni strzeleckiej i artylerii, znaczenie słoni znacznie spadło ze względu na łatwość, z jaką możne je było zastrzelić z dużej odległości.
Użycie taktyczne słoni
Słonie, ze względu na duże rozmiary i siłę, były używane do bardzo wielu celów, głównie przenoszenia ciężkich ładunków. Podczas bitew słonie bojowe zajmowały zazwyczaj centralną część szyku, skąd mogły rozpocząć skuteczną szarżę, lub uchronić własne wojska przed szarżą przeciwnika.
Słoń szarżował z prędkością 30 km/h i w przeciwieństwie do szarży jazdy używającej koni, nie był tak łatwy do zatrzymania przez piechotę uzbrojoną we
włócznie
. Przewaga słoni opiera się głównie na sile fizycznej, przełamaniu linii wroga, tratowaniu i atakowaniu ciosami. Pozostała część żołnierzy, która nie została zmiażdżona pierwszym uderzeniem również nie była zdolna do utrzymania szyków, a panika wzniecana przez słonie skutecznie hamowała wolę walki nawet tak zdyscyplinowanych jednostek, jak legiony rzymskie. Również jazda nie mogła czuć się bezpiecznie, ponieważ konie nieprzywykłe do zapachu słoni również bardzo szybko się płoszyły.
Gruba skóra słoni czyniła je trudnymi do unieszkodliwienia lub zabicia, a wysoka sylwetka zwierzęcia zapewniała doskonałą ochronę dla znajdujących się na jego grzbiecie jeźdźców. Poza szarżą słonie stanowiły stabilną i bezpieczną platformę dla
łuczników
, zapewniającą doskonały widok na pole walki i umożliwiającą skuteczniejsze rażenie celów. Zarówno kornacy, jak i pozostali jeźdźcy posiadali poza
łukami
i
kołczanami
ze
strzałami
także długie włócznie, do bezpośredniej walki z jazdą i piechotą przeciwnika. Na grzbietach słoni montowano również bardziej zaawansowaną broń miotającą. Armie Khmerów i Hindusów używały broni podobnej do wielkiej
kuszy
lub
balisty
, która umożliwiała wystrzeliwanie dużo większych pocisków zdolnych do zabicia słonia lub zniszczenia
rydwanu
przeciwnika. Pod koniec
XVI stulecia
próbowano instalować na grzbietach słoni
kolubryny
, ale względnie powolne zwierzęta przestały być skuteczną bronią w nadchodzącej epoce broni palnej.
Słoniami bojowymi zostawały osobniki obu płci. Trudniejsze było zapanowanie nad samcami, potężniejszymi od samic, ale także bardziej agresywnymi. Największą wadą słoni była jednak skłonność do wpadania w panikę. Po otrzymaniu względnie niewielkich ran lub po zabiciu kierującego zwierzęciem kornaka, bardzo często słoń płoszył się i rozpoczynał paniczną ucieczkę raniąc zarówno żołnierzy nieprzyjaciela jak i własnych. Piechota rzymska, doświadczona w walce ze słoniami, próbowała zadawać ciosy w najdelikatniejsze części ciała zwierzęcia takie jak trąba, czego efektem była natychmiastowa panika i ucieczka z pola walki.
Harcownicy
uzbrojeni w
oszczepy
już przed bitwą usiłowali trafić słonie w celu wywołania ich paniki. Także żołnierze konni próbowali spłoszyć słonie trafiając bronią w delikatne miejsca ich ciał w pełnym
galopie
, na podobieństwo wywodzącej się z tamtych czasów, a uprawianej także obecnie gry kawaleryjskiej nazywanej tent pegging.
Lankijskie źródła historyczne podają, że niejednokrotnie wyposażano słonie w zakończone stalowymi kulami łańcuchy i uczono zwierzęta wymachiwać nimi w taki sposób, aby uczynić jak największe szkody wojskom nieprzyjaciela podczas szarży.
Podczas
wojen punickich
używano słoni bojowych chronionych
zbroją
i z umocowaną na grzbiecie wieżą nazywaną howdah, z trzyosobową załogą, zazwyczaj łucznikami lub wojownikami uzbrojonymi w
sarissy
długości około 6 metrów. Afrykańskie słonie leśne, o wiele mniejsze od innych gatunków afrykańskich i azjatyckich, nie były na tyle silne, aby unieść wieżę, dlatego na jego grzbiecie siedziało maksymalnie 2 lub 3 wojowników. Poza żołnierzami na słoniu siedział człowiek nazywany (mahout), zazwyczaj Numidyjczyk, którego zadaniem było kierowanie słoniem. Mahout był wyposażony w
dłuto
i
młotek
, które służyły do zabicia zwierzęcia poprzez przecięcie kręgosłupa w okolicy szyjnej, w przypadku wpadnięcia słonia w panikę i utraty nad nim kontroli. Czasami nazywa się słonie
czołgami
ówczesnego pola walki, ale ze względu na całkowicie odmienną taktykę ich użycia nie jest to dobre porównanie.
Jayantha Jayawardhene w swej wydanej w
1994
roku książce "Słoń na Sri Lance" dowodzi, że słonie były bardzo niepewną bronią na polu bitwy poza sianiem paniki w szeregach wroga. Autor pisze: Słonie były bardzo nerwowe i bały się każdego nieznanego dźwięku, dlatego były bardzo podatne na wpadanie w panikę i ucieczkę z pola walki.
Bitwy z użyciem słoni
Słonie bojowe w kulturze masowej
- Literatura
- Księga dżungli (The Jungle Book, 1894)
Rudyarda Kiplinga
– zawiera dwie historie, w których pojawia się słoń bojowy.
- W książkach
J. R. R. Tolkiena
pojawia się fikcyjne zwierzę, używane w bitwach podobnie jak słoń bojowy, nazywane
mûmakilem
lub olifantem.
- Film
- Gry komputerowe
-
Age of Empires
– w pierwszej części gry słonie bojowe pojawiają się jako jednostki walki bezpośredniej lub w wersji z łucznikami ("elephant archers") umożliwiające atak na odległość.
-
Age of Empires II
– druga część gry, w której również występują słonie bojowe, ale tylko na wyposażeniu cywilizacji perskiej.
- Age of Empires III - The Asian Dynasties – dodatek do trzeciej części gry, występują w nim słonie bojowe w czterech odmianach (Dwa rodzaje słoni oblężniczych i dwa rodzaje "kawaleryjskich") i stanowią podstawę cywilizacji indyjskiej.
-
Age of Mythology
– gra, w której słonie bojowe stanowią jedną z jednostek dostępnych cywilizacji egipskiej.
-
Rome: Total War
– słonie bojowe występują jako jedna z jednostek. W grze tej bardzo realistycznie przedstawiono momenty szarży słoni, tratowania wroga i łamania się morale przeciwnika.
-
Civilization II
– słonie bojowe pojawiają się jako jednostka, którą mogą posiadać wszystkie cywilizacje. Słonie bojowe w grze są odrobinę silniejsze od wczesnej jazdy i trochę słabsze od rycerstwa.
-
Civilization III
– kolejna część gry, w której słonie bojowe występują jako broń cywilizacji Indii.
-
Civilization IV
– w tej części gry słonie bojowe mogą być wykorzystywane przez każdą cywilizację posiadającą dostęp do
kości słoniowej
.
-
Heroes of Might and Magic 3½: In The Wake of Gods
- słonie bojowe pojawią się w wersji 3.59, jako jednostka 6. poziomu w nowym mieście, Bastionie.
- Medieval 2:Total War – słonie bojowe i artyleryjskie powracają jako wyposażenie armii Tatarów.
- Rise of Nations: Thrones and Patriots – gra, w której słonie bojowe stanowią wyposażenie armii Persji i Indii.
Zobacz też
Bibliografia
- Robin Lane Fox, Alexander the Great, wydawnictwo Penguin, 2004,
-
John Keegan
, Historia wojen, wydawnictwo Książka i Wiedza, 1998 (History of Warfare, Londyn
1993
),
- Adrian Goldsworthy, The Fall of Carthage: The Punic Wars 265-146BC, wydawnictwo Orion,
2003
,
Linki zewnętrzne