Börzsöny (
517.5
) – grupa górska w
Wewnętrznych Karpatach Zachodnich
, stanowiąca najbardziej na zachód wysunięty człon
Średniogórza Północnowęgierskiego
. Położona w całości na terenie
Węgier
, niespełna 50 km na północ od centrum
Budapesztu
.
Masyw Börzsöny ma kształt nieregularnego owalu o rozciągłości południkowej 30 km i równoleżnikowej 16 km. Leży między doliną
Dunaju
na południu, doliną
Ipoli
na zachodzie i północy oraz górami
Czerhat
na wschodzie. Góry Börzsöny są górami niskimi, jedynie najwyższy szczyt
Csóványos
(939 m n.p.m.) sięga ponad 900 m n.p.m. Ponieważ jednak wznoszą się stromo ponad niskim otoczeniem, o wysokości ok. 200 m n.p.m., charakteryzują się znacznymi wysokościami względnymi, w granicach 500–750 m.
Krótkie dopływy Ipoli, spływające z zachodnich stoków gór, a zwłaszcza bezpośrednie dopływy Dunaju, swymi głęboko wciętymi dolinami silnie rozczłonkowały góry. W środkowej części gór powstały wskutek tego dość śmiałe formy krajobrazu. Część ta nosi nazwę Wysoki Börzsöny. Tworzy ją na długości 12 km dział wodny o przebiegu w przybliżeniu południkowym. Wznoszą się w tym grzbiecie najwyższe szczyty – wspomniany już Csóványos oraz Nagyhideghegy (865 m n.p.m.). Główny grzbiet opada stromo do głęboko wciętych dolin, odsłaniając miejscami gołe, urwiste skały. Szczególnie strome są zbocza zachodnie, gdzie boczne dopływy płynącego równolegle do działu wodnego Czarnego Potoku (
węg.
Fekete-patak) na skutek
erozji wstecznej
wcięły się poza linię grzbietu głównego. Od głównego grzbietu oddzielają się grzbiety boczne i skaliste grzędy o wysokościach 600–800 m n.p.m., porozdzielane przez
V-kształtne doliny
i stopnie podgórskie. Wysoki Börzsöny otaczają, zwłaszcza od zachodu i północy niższe, ale dobrze rozczłonkowane masywy górskie.
Budowa geologiczna gór Börzsöny jest stosunkowo prosta. Zbudowane są one głównie z młodych skał wulkanicznych, przeważnie z
andezytów
oraz (w mniejszym stopniu) z
tufów
i aglomeratów tufowych. W czasie intensywnej
aktywności wulkanicznej
w okresie młodszego
trzeciorzędu
zaznaczały się na przemian wylewy
lawy
i erupcje popiołów wulkanicznych z wielu
kraterów
. Powstały w ten sposób typowe wulkany warstwowe (stratowulkany). Z biegiem czasu pierwotne formy wulkaniczne uległy procesom
erozyjnym
i zostały prawie całkowicie zrównane. Pod koniec trzeciorzędu południowy skraj opisywanego regionu zalało morze i z tego okresu pochodzą nieliczne skały osadowe. Dzisiejsze formy ukształtowania gór są przeważnie pochodzenia erozyjnego. Różnice wysokości uwarunkowane są zróżnicowaną odpornością skał oraz intensywnością wypiętrzenia
czwartorzędowego
, które wykazuje lokalne zróżnicowanie.
W górach Börzsöny występuje wiele
źródeł
, jednak wskutek niewielkich rozmiarów tego regionu potoki są krótkie i nie niosą dużo wody, wzbierając tylko w okresie topnienia śniegów i letnich ulew. Cały obszar gór należy do zlewiska
Morza Czarnego
. Wody z tych gór spływają bezpośrednio do Dunaju albo do jego dopływu Ipoli.
Warunki klimatyczne gór Börzsöny nie odbiegają na ogół od charakterystycznych dla Średniogórza Północnego. Roczne sumy opadów atmosferycznych wynoszą tu od 600 do 800 mm. Maksimum opadów przypada na początek lata i przynoszą je zwykle często występujące w tym okresie gwałtowne burze. Średnia roczna temperatura wynosi 9,3 °C, średnia temperatura lipca 19 °C, a średnia stycznia – 2,4 °C. Opady śniegu są na tyle duże, że niektóre wyżej położone stoki gór w czasie ostrzejszych zim wykorzystywane są jako tereny narciarskie.
Na andezytach gór Börzsöny występują kwaśne, bogate w próchnicę
brunatne gleby leśne
lub
bielice
. Te same typy gleb rozwinęły się również na podłożu
lessowym
oraz na
czwartorzędowych
glinach
, występujących na obrzeżu gór oraz w nielicznych i niewielkich kotlinach śródgórskich.
Naturalna szata roślinna gór Börzsöny uległa mniejszym zmianom niż w innych regionach Węgier. Prawie cały masyw porastają lasy liściaste, które urozmaicają tylko nieliczne polany. Przeważają lasy
bukowe
, które rosną na zboczach południowych powyżej 500 m n.p.m., na północnych zaś już od 250 m n.p.m. Na cieplejszych stanowiskach oprócz buczyn występują tu również
grądy
dębowo-grabowe. Lasy pod pola uprawne zostały wycięte jedynie na grzbietach południowego Börzsöny, w dolinie Dunaju i w niektórych kotlinach. Większą część gór obejmuje utworzony w 1997 r. Park Narodowy „Dunaj-Ipola” (węg. Duna-Ipoly Nemzeti Park).
Góry Börzsöny są terenem wypoczynkowym popularnym wśród mieszkańców
Budapesztu
. Dla turystyki górskiej najbardziej atrakcyjny jest rejon głównego grzbietu z najwyższymi szczytami. Jest to część gór Börzsöny dostarczająca turyście najciekawszych widoków, a wędrówka tędy daje wrażenie gór znacznie wyższych.
Bibliografia
- Przemysław Burchard Węgry, P.W. Wiedza Powszechna, Warszawa 1988,