Puńsk (
dodatkowa nazwa
w
j. litewskim
Punskas) –
miejscowość
w
Polsce
położona na
Pojezierzu Wschodniosuwalskim
, w północno-wschodniej części
województwa podlaskiego
, w
powiecie sejneńskim
, siedziba
gminy Puńsk
.
Historia
Najstarsze ślady człowieka, odnalezione w okolicy Puńska, pochodzą sprzed 10 tysięcy lat p.n.e.[1][2] We wczesnym średniowieczu tereny te zamieszkiwali
Jaćwingowie
[1], którzy nie stworzyli własnego państwa, nie mieli języka pisanego. W wieku XIII ustąpili z tych ziem[1], a o ich istnieniu świadczą tylko wzniesienia obronne, tak zwane góry zamkowe (we wsiach:
Szurpiły
i
Jegliniec
)[2], cmentarze (we wsi Szwajcaria), nazwy miejscowości oraz wykopaliska archeologiczne[1].
Z biegiem czasu
Sudowia
zarosła lasami, w których polowali Wielcy Książęta Litewscy[]. Dopiero z początkiem wieku XV krainę zaczęto kolonizować[]. Przybywali tutaj Litwini z okolic miejscowości Merkinia i Punia[]. To oni nazwali jezioro "Punia", od którego pochodzi nazwa miejscowości Puńsk. Miejscowość ta była jedną z pierwszych założonych na tym terenie. W tym też czasie powstały m.in. miejscowości:
Berżniki
,
Sejny
,
Krejwiany
[].
Niegdyś tereny dzisiejszego Puńska należały do leśnictwa sejwejskiego[]. Stał tu dwór, który był jego siedzibą[].
W roku
1597
Stanisław Zaliwski,
chorąży
litewski i leśniczy sejwejski przystąpił do tworzenia w Puńsku ośrodka miejskiego[1]. W roku
1597
ufundował i wyposażył
kościół
parafialny[1] oraz zezwolił na targi w niedziele i święta. W tym samym roku kancelaria Wielkiego Księstwa Litewskiego opublikowała dokument
Zygmunta III
, w którym, między innymi, zaznaczono, że proboszczem puńskiej parafii może być jedynie ksiądz znający język litewski[1].
W dokumentach z roku
1612
Puńsk jest już nazywany miastem[], chociaż prawa miejskie na
prawie magdeburskim
wraz herbem z wizerunkiem
św. Piotra
[1] otrzymał dopiero w roku
1647
[] z rąk króla
Władysława IV
[1]. Był więc miastem królewskim, a także trzecim (po
Berżnikach
i
Sejnach
) miastem Sejneńszczyzny.
W tym czasie parafia Puńsk była podległa Biskupstwu w
Wilnie
, a później, od
1795
r., biskupstwu w
Wigrach
. Przy kościele działał szpital oraz szkoła parafialna[].
Od ok. XV w. do
1795
roku kraina nazywana
Sudowią
należała do
Wielkiego Księstwa Litewskiego
[2]. W
1815
r. ziemie te ostateczne przypadły
Rosji
. Tutejsi ludzie cierpieli z powodu ucisku caratu[].
W Puńsku i okolicach działały tajne szkoły, w których uczyli wynajęci nauczyciele, tzw. daraktoriai, a zakazaną litewską prasę i książki potajemnie przenosili przez granicę niemiecko-rosyjską tzw. knygnešiai, czyli kolporterzy nielegalnej prasy i książek litewskich (najbardziej aktywnym i zasłużonym był P. Matulevičius)[].
W
1795
roku Puńsk liczył 583 mieszkańców, a w
1827
już 742[]. W roku
1800
władze
pruskie
włączyły Puńsk do nowo utworzonej ekonomii Maćkowo. W maju 1852 zlikwidowano targi i jarmarki[1], a miejscowość utraciła prawa miejskie z dniem 1 stycznia 1853[3].
W
1881
r. w parafii żyło aż 1200 ludzi. Wtedy utworzono jeszcze dwie odrębne parafie: w
Smolanach
i
Becejłach
. W
1910
r. do parafii Puńsk należały 74 wsie z 7044 mieszkańcami.
Po
I wojnie światowej
, w latach
1919
-
1920
, toczyły się między
Polską
a
Litwą
bitwy o
Sudowię
.
W
1920
r. wprowadzono porządek nowego państwa i Puńsk i okoliczne wsie przyłączono do
Polski
[2]. W tej kwestii nie uwzględniono opinii zamieszkujących te tereny ludzi. Ustalona została granica administracyjna, która istnieje do dziś. Przez osiem dziesięcioleci następowała asymilacja ludności litewskiej. Proces ten trwa.
W dwudziestoleciu międzywojennym działały tu, m.in. Stowarzyszenie św. Kazimierza, które z założenia miało na uwadze sprawy Kościoła, Stowarzyszenie "Rytas" - troszczyło się o litewskie szkolnictwo czy Spółdzielnia Rolnicza "Talka".
W tym to okresie w Puńsku najwięcej było mieszkańców narodowości żydowskiej[1]. Większa część handlu i usług skupiona była w ich rękach. Świadectwem tego są stare, pożydowskie domy, budynek synagogi oraz, położony w pobliżu miasteczka, duży
cmentarz żydowski
.
W roku
1934
nastąpił wielki pożar Puńska[], po którym odbudowano miejscowość według nowych założeń urbanizacyjnych, które nadały mu charakter miasteczka[]. Po
II wojnie światowej
Puńsk stał się stolicą kulturalną polskich
Litwinów
[].
W czasie
II wojny światowej
Litwa znalazła się w sowieckiej strefie wpływów, a ziemie na zachód od Niemna pozostawały pod nadzorem niemieckim[]. Nieco później
Moskwa
odkupiła te tereny za 7,5 mln dolarów[].
W latach 1975-1998
miejscowość położona była w
województwie suwalskim
.
Edukacja
W
1526
r., dekretem synodu papieskiego, nakazano założenie szkół w każdej parafii. Miały one działać od późnej jesieni do wiosny. Podstawowym podręcznikiem był katechizm. Taka szkoła działała także w Puńsku. Pierwsze wiadomości na jej temat pochodzą z końca XVII w. W
1808
r. w
Sejnach
założono gimnazjum.
W latach zakazu druku książek i czasopism litewskich na terenie Puńska i okolic działały, prowadzone przez najmowanych nauczycieli, tzw. „daraktariai”, małe szkółki wiejskie. W czasie
I wojny światowej
Towarzystwo "Žiburys" założyło w Puńsku szkołę, w której uczył J. Baltrukonis. Od
1918
r. w Sejnach zaczęło działalność gimnazjum Žiburys (płomyk). Zaledwie po roku zostało ono przeniesione do Lazdijai (
Łoździeje
).
W latach międzywojennych w Puńsku nie było szkoły z litewskim językiem nauczania, natomiast język litewski wykładany był jako przedmiot.
Aby doszło do utworzenia klasy z litewskim językiem nauczania, co najmniej 7 uczniów musiało wyrazić chęć uczenia się w takiej klasie. To było zalecenie Ministerstwa Oświaty.
W latach
1952
-
1953
powstały szkoły z litewskim językiem nauczania w: Puńsku,
Wojtokiemiach
,
Widugierach
i
Nowinikach
, a w piętnastu szkołach języka litewskiego uczono jak odrębnego przedmiotu. W
1956
r. w Puńsku utworzono liceum.
Sieć litewskich szkół, powstała w latach
1952
-
1956
, przetrwała w stanie niemalże niezmienionym do końca XX wieku.
W
1944
r., gdy linia frontu przesunęła się na zachód, założono szkoły w: Puńsku,
Przystawańcach
i
Widugierach
. Uczono w nich po polsku, a dopiero od
1951
r. można było tworzyć szkoły z litewskim językiem nauczania. Jednak część nauczycieli języka litewskiego nie miała odpowiednich kwalifikacji.
Pierwsi nauczyciele byli nie tylko pedagogami, ale także aktywnie uczestniczyli w życiu kulturalnym lokalnej społeczności: Juozas Maksimavičius, Petronelė Jakimavičienė, Bronė Kliučinskienė, Jonas Stoskeliūnas, Juozas Vaina i Elena Vainienė, Juozas Sigitas Paransevičius,
Algis Uzdila
i inni.
Obecnie w regionie Puńska i Sejn funkcjonują szkoły podstawowe w: Nowinikach, Przystawańcach, Widugierach, w Puńsku oraz zespół placówek oświatowych (przedszkole, szkoła podstawowa, gimnazjum) Žiburys (Płomyk) w Sejnach.
Od
1999
r., w wyniku reformy systemu oświaty, w Puńsku działają: sześcioklasowa Szkoła Podstawowa z Polskim i Litewskim Językiem Nauczania oraz Gimnazjum z Polskim i Litewskim Językiem Nauczania. W dniu
10 grudnia
2004
roku szkołom nadano imię
Steponasa Dariusa
i
Stasysa Girenasa
. W Puńsku działa również Przedszkole Samorządowe z Polskim i Litewskim Językiem Nauczania. W trzyletnim gimnazjum jest 9 klas (dwie z litewskim językiem nauczania i jedna z polskim językiem nauczania).
Kultura
Puńsk jest silnym ośrodkiem kultury litewskiej. Mieszka tu wielu litewskich twórców ludowych. Znajduje się tu redakcja litewskiego czasopisma Aušra (
litew.
"Jutrzenka") oraz Dom Kultury Litewskiej i Liceum Ogólnokształcące z językiem wykładowym
litewskim
. W budynku Urzędu Gminy znajduje się sklep z wydawnictwami litewskimi.
W Puńsku są też lokale, w których kupić i zjeść można różne
litewskie specjały
(kawiarnia Sodas czy sklep Dešra).
Dwa największe festiwale lokalnego folkloru odbywają się w Puńsku podczas
nocy świętojańskiej
oraz
15 sierpnia
w święto Wniebowzięcia NMP (Matki Bożej Zielnej). Wówczas odbywają się tu m.in. występy litewskich zespołów w ludowych strojach.
Wójtem gminy Puńsk jest obecnie Witold Liszkowski (Vytautas Liškauskas).
Zabytki i miejsca turystyczne
- stara plebania w stuletnim budynku - mieści się obok kościoła. Obecnie znajdują się tam wystawy dawnych strojów ludowych , rękodzieła ludowego: tkaniny, rzeźby, ceramiki, pleciionki, etc.
- zabytkowy neogotycki kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny z lat
1877
-
1881
, wewnątrz którego znajdują się liczne rzeźby, witraże, ołtarze z litewska ornamentyką, chorągwie, serwety zdobione litewskim haftem[4]
- ludowe kapliczki litewskie, stojące w różnych punktach miejscowości (dwie z nich znajdują się przed kościołem)
- drewniana wikarówka i parafialny spichlerz z II poł.
XIX wieku
-
cmentarz
z zabytkowymi kaplicami i dużą ilością starych nagrobków
- Muzeum Etnograficzne - mieści się w budynku domu kultury, zawierające ponad 2 tysiące eksponatów związanych z gospodarstwem domowym, uprawom roli i rzemiosłem, zbieranych przez emerytowanego nauczyciela Józefa Vainę
-
synagoga
z przełomu
XIX
i
XX wieku
- skansen wsi litewskiej - zbudowany w 1986 roku. Jest to okazała zagroda wiejska z przełomu XIX i XX wieku. Składa się z domu mieszkalnego,
stodoły
,
obory
,
spichlerza
i
studni z żurawiem
.
- osada jaćwisko-pruska - pomysłodawca, Piotr Łukaszewicz, ma zamiar wybudować tam zamek z czterema basztami otoczony fosą i bramą
Zobacz też
Przypisy
- ↑ 1,00 1,01 1,02 1,03 1,04 1,05 1,06 1,07 1,08 1,09 1,10
Historia gminy Puńsk
. cit.ugpunsk.pl. [dostęp 25 grudnia 2009].
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 B.Bobin:
Historia. Puńsk i okolice
. punsk.com.pl. [dostęp 25 grudnia 2009].
- ↑ Postanowienie z dnia 23 maja (4 czerwca) 1852 r, (ogłoszone13 (25) września 1852, Tom 45 s. 132-137
- ↑
Opis kościoła
Linki zewnętrzne